Laipelí
Ului kia Sīsū Kalaisí


“Ului kia Sīsū Kalaisí,” Ngaahi Tefitó mo e Ngaahi Fehuʻí (2023)

fefine ʻoku tuʻu ʻi he veʻe vai

Fakahinohino ki hono Ako ʻo e Ongoongoleleí

Ului kia Sīsū Kalaisí

Ko ha liliu ʻo e lotó ʻoku maʻu mei he muimui kia Sīsū Kalaisí

Kuó ke mamata nai ʻi ha kiʻi ʻunufe ʻi natula? Tuku ha kiʻi miniti ke ke fakakaukau ai ki he fakaofo ʻo e lava ke hoko ha kiʻi ʻunufe angamaheni ko ha foʻi pepe fakaʻofoʻofá, ʻo fakafou ʻi he mālohi ʻo e liliú (metamorphosis). ʻI he sitepu takitaha, ʻoku tupu mo liliu ʻa e kiʻi ʻunufé, ʻo hoko ko ha meʻa foʻou ʻaupito.

ʻOku ʻomi ʻe he uluí ʻa e faʻahinga liliu fakaʻofoʻofa tatau maʻatautolu. ʻI heʻetau fakatafoki hotau lotó kia Sīsū Kalaisí, fuakava ke tauhi ʻEne ngaahi fekaú, mo feinga ke fai Hono finangaló, ʻoku liliu ai ʻetau moʻuí. ʻOku tau hoko māmālie ko ha “[ngaahi] fakatupu foʻou” (2 Kolinitō 5:17), ʻoku fakaʻotua ange mo mateuteu lelei ange ke maʻu ʻa e moʻui taʻengatá.

Ko e Hā ʻa e Ului?

Ko e uluí ko e founga ia ʻoku tokoniʻi ai kitautolu ʻe Sīsū Kalaisi ke liliu ʻetau tuí, lotó mo e moʻuí ke tau hoko ʻo hangē ko Ia mo ʻetau Tamai Hēvaní. ʻOku kau ki ai ʻa e fakamālohia ʻo e tui kia Sīsū Kalaisí, fakatomala, papitaiso, tauhi ʻa e ngaahi fekaú, maʻu ʻa e ivi tākiekina māʻoniʻoni ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní, mo e kātaki ki he ngataʻangá. Makatuʻunga ʻi he Fakalelei ʻa Sīsū Kalaisí mo e muimui ki he fakahinohino ʻa e Laumālié, te tau lava ai ʻo liliu mo ikunaʻi ʻa e ngaahi tākiekina ʻo e māmaní. ʻOku ʻomi ʻe he liliu ko ʻení ʻa e melino mo e fiefia ʻi he moʻuí ni mo e moʻui ka hokó.

Vakai fakalūkufua ki he tefitó: Uluí

Ngaahi fakahinohino fekauʻaki mo hono ako ʻo e ongoongoleleí: Tui kia Sīsū Kalaisi, Fakatomala, Kātaki ki he Ngataʻangá

Vahe 1

Ko e Ului kia Sīsū Kalaisí ʻe Ala Fiemaʻu Ki Ai ha Taimi, Feinga, mo e Kātaki

Kalaisi ʻokú ne feʻiloaki mo e kakaí

ʻOku fakaafeʻi ʻe Sīsū Kalaisi ʻa kitautolu kotoa ke tau haʻu kiate Ia. ʻI heʻetau muimui ki he Fakamoʻuí, ʻoku tau liliu pea hoko ʻo hangē ange ko Iá. Ki ha tokolahi, ko e uluí ko ha ngāue māmālie kae ʻikai ko ha ola ʻo ha meʻa mālohi pe fakaofo ʻe taha ne hoko. ʻOku fiemaʻu ki ai ʻa e taimí mo e feinga maʻu peé.

Ke lava ʻo hoko ʻa e uluí, kuo pau ke tau ngāue ʻi he tui mo e ʻilo ʻoku tau maʻu ʻo fakafou ʻi he Laumālie Māʻoniʻoní. Ko e taimi ʻoku tau ului ai “ʻo fakafou ʻi he mālohi ʻo e Laumālié … ʻoku liliu ʻa [hotau] lotó.” ʻOku fenāpasi ʻetau ngaahi holí mo e Tamai Hēvaní mo Sīsū Kalaisi. Naʻe akonaki mai ʻe ʻEletā Tēvita A. Petinā: “ʻOku ʻomi ʻe he ului moʻoní ha liliu ʻi he tui, loto, mo e moʻui ʻa ha taha ke ne tali pea fai ki he finangalo ʻo e ʻOtuá. … Ko e ola ia ʻo e fakahā mei he ʻOtuá, fakataha mo e fakatomala, talangofua, mo e faivelenga fakafoʻituituí.”

Ka ʻoku ʻikai ʻuhinga ʻa e ului kia Sīsū Kalaisí ʻoku tau haohaoa. ʻI he hala ki he uluí, ʻoku tau kei fai kotoa pē ha ngaahi fehalaaki. Ka ʻi he hokohoko atu ʻetau tui kia Sīsū Kalaisí mo e fakatomala fakaʻahó, ʻe lava ke tupulaki ʻetau maʻu e mālohi ʻo Sīsū Kalaisí pea te tau lava ʻo fakatupulaki ʻetau ului kiate Ia ko ʻEne kau ākongá.

Ngaahi meʻa ke fakakaukau ki ai

  • Lau ʻa e ongo potufolofola ko ʻeni fekauʻaki mo e ʻAposetolo ko Pitá: Mātiu 16:13–17 mo e Luke 22:31–32. Ko e hā ʻoku hoko ai ʻa e ului kakato kia Kalaisí ko ha sitepu mahuʻinga hili hono maʻu ha fakamoʻoni kiate Iá? ʻOku tāpuekina fēfē nai kitautolu ʻi he ului moʻoni kia Kalaisí?

  • Fakakaukau ki he fakaafe mo e mālohi ʻo e Fakamoʻuí ke tokoniʻi kitautolu ke tau liliu pea hoko ʻo hangē ko Iá. Naʻe akonaki mai ʻa ʻEletā ʻEtuate Kavaleti: “ʻOku fakaafeʻi kitautolu ʻe he ʻEikí ʻi he ngaahi leá ni: ‘Haʻu kiate au,’ ‘Muimui ʻiate au,’ ‘ʻAʻeva mo au.’ ʻOku ʻikai ko ha fakaafe noaʻia pē; ko ha fakaafe ia ke ngāue. ʻOku fakaaʻu ia ki he kakai kotoa pē.” Fakakaukau ki he founga ʻoku fakaafeʻi ai koe ʻe he moʻui mo e ngaahi akonaki ʻa e Fakamoʻuí ke ke liliú. Te ke lava ʻo lau ʻa e Luke 22:39–44; Sione 6:51; Hepelū 5:9; 10:1–10; 2 Nīfai 2:3–10; 9:5–24; mo e Ngaahi Tefito ʻo e Tuí 1:3 ki ha ngaahi fakakaukau. Fakakaukau ki he meʻa te ke ala fai he ʻahó ni pe ʻi he uiké ni ke fakahaaʻi ki he Fakamoʻuí ʻokú ke tali ʻEne fakaafe mo e tokoni ke liliu hoʻo moʻuí.

Ngaahi ʻekitivitī ki he ako mo e niʻihi kehé

  • Te ke lava ʻo mamata ʻi ha foʻi vitiō pe sio ʻi ha ʻū fakatātā ʻo ha monumanu ʻoku foua ha liliu (metamorphosis), hangē ko ha kiʻi ikeikaʻāvai (tadpole) ʻoku liliu ʻo hoko ko ha kiʻi poto pe ko ha ʻunufe ʻoku liliu ʻo hoko ko ha pepe. Kapau ʻe maʻu, te ke lava ʻo mamata ʻi he foʻi vitiō “Elder Neil L. Andersen Shares Lessons Learned from a Butterfly,” ʻa ia ʻokú ne vahevahe ai ha foʻi vitiō nounou ʻoku ʻasi ai e founga liliu ʻo ha foʻi ʻunufe ʻokú ne lalanga ha foʻi piupa pea iku ʻo ʻasi mai ko ha kiʻi pepe fakaʻofoʻofa. Talanoa fekauʻaki mo e liliu fakaofo ʻoku foua ʻe he ngaahi meʻa moʻui ko ʻení. Lau leva e meʻa ne akoʻi ʻe he ʻAposetolo ko Paulá fekauʻaki mo e hoko ko ha “fakatupu foʻou” ʻia Kalaisí (2 Kolinitō 5:17). ʻOku faitatau fēfē nai e ului kia Sīsū Kalaisí mo e hoko ko ha fakatupu foʻoú? Naʻe akonaki ʻa Palesiteni Tāleni H. ʻOakesi, “ko e niʻihi ʻoku hoko atu ke aʻusia ʻa e ului ʻoku fiemaʻú, ʻoku kamata ke nau vakai ki he ngaahi meʻá ʻo hangē ko hono ʻafioʻi ia ʻe he Tamai Hēvaní mo Hono ʻAlo ko Sīsū Kalaisí. ʻOku nau fanongoa Hono leʻó kae ʻikai ko e leʻo ʻo e māmaní, pea ʻoku nau fai e ngaahi meʻá ʻi Heʻene foungá kae ʻikai ko e ngaahi founga ʻa e māmaní.” Kuó ke tupulaki mo liliu fēfē nai ʻi he taimi naʻá ke fakatefito ai ho ngaahi ngāué ki hoʻo ului ki he ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí? Fakakaukau ke lekooti hoʻo ngaahi fakakaukaú kae pehē ki hoʻo houngaʻia ʻi he tuʻunga kuo aʻusia ʻe hoʻo moʻuí.

  • ʻOku lahi ha ngaahi talanoa maʻongoʻonga ʻo e uluí ʻi he folofolá. Te ke lava ʻo fili ha talanoa ʻe taha pe lahi ange mei he ngaahi talanoa ko ʻení, ako pe mamataʻi kinautolu, pea mahalo te ke fie fakatātaaʻi kinautolu. ʻOku kau ʻi he ngaahi sīpingá ʻa e talanoa ʻo Luté (vakai, Lute 1), ʻĪnosi (vakai, ʻĪnosi 1, pe ko e huluʻi ʻa e “ʻOku Lotu Lahi ʻa ʻĪnosi”), ʻAlamā ko e Siʻí (vakai, Mōsaia 27, pe ko e huluʻi ʻa e “ʻOku Ului ʻa ʻAlamā ko e Siʻí ki he ʻEikí”), mo e Tuʻi ko Lāmonaí (vakai, ʻAlamā 17–19, pe ko e huluʻi ʻa e “ʻOku Ngāue ʻa ʻĀmoni mo Akoʻi ʻa e Tuʻi ko Lamōnaí”). Aleaʻi ʻa e meʻa ʻokú ke ako mei he sīpinga ʻo e tokotaha fakafoʻituitui ʻi he talanoá. Neongo ʻoku faʻa hoko māmālie ange ʻa e uluí ʻi he meʻa naʻe hoko ki he niʻihi fakafoʻituitui ko ʻení, ka te tau lava ʻo ako ha meʻa lahi mei heʻenau ngaahi aʻusiá. ʻOku fakamālohia fēfē nai ʻe heʻenau ngaahi aʻusiá hoʻo holi ke muimui ki he fakaafe ʻa Kalaisi ke liliú?

Ako Lahi Ange

Vahe 2

Ko e Ului kia Sīsū Kalaisí ko Ha Faifeinga Ia ʻi he Kotoa ʻo e Moʻuí

fāmili ʻoku nau lotu

ʻOku kehe pē ʻa e hoko ʻo ului kia Sīsū Kalaisi mo tukupā ke muimui kiate Iá. Ko e meʻa kehe pē ʻa e tauhi ia ʻo e tukupā ko iá ʻi he toenga hoʻo moʻuí. Hangē ko e fakalea ʻa Palesiteni Tieta F. ʻUkitofá: “Ko ʻete hoko ko ha ākonga ʻa Kalaisí ʻoku ʻikai ko ha ngāue pē ia ʻi ha uike ʻe taha pe ʻaho ʻe taha. Ko ha meʻa ia ʻoku totonu ke tau fai maʻu ai pē.”

Ka neongo ia, ʻoku ʻikai ʻuhinga ia kuo pau ke tau falala ki hotau mālohi pē ʻo kitautolú ke kātaki ki he ngataʻangá. ʻOku foaki mai ʻe he ʻOtuá ha tokoni fakalangi kiate kitautolu ʻi heʻetau fonongá—ʻokú Ne tataki mo fakafiemālieʻi kitautolu ʻaki Hono Laumālié, ʻokú Ne toutou akoʻi kitautolu ʻo fakafou ʻi Heʻene kau palōfitá, pea naʻá Ne fekauʻi mai Hono ʻAló ke pekia maʻatautolu koeʻuhí kae lava ke fakamālohia kitautolu ʻi he taimi ʻoku tau humu aí, ʻo fakafou ʻi he tui.

Ngaahi meʻa ke fakakaukau ki ai

  • Ko e hā ʻoku fiemaʻu ke tau kei ului mālohi ai pē ki he ongoongoleleí pea kātaki ki he ngataʻangá? Naʻe akoʻi mai ʻe ʻEletā Teili G. Lenilani: “ʻOku ʻuhinga ʻeni ke tau tauhi ʻetau tui kia Sīsū Kalaisí ʻaki ʻetau lotu, ako ʻa e ngaahi folofolá, maʻu ʻa e sākalamēnití he uike kotoa pea maʻu ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní ko hotau takaua maʻu pē. ʻOku fiemaʻu ke tau tauhi pea tokoniʻi ʻa e niʻihi kehé pea vahevahe ʻa e ongoongoleleí mo kinautolu. ʻOku totonu ke tau angatonu pea faitotonu ʻi he meʻa kotoa pē. … Kuo pau ke tau ʻiloʻi ʻa e ngaahi ʻahiʻahi te nau ala fakamafasiaʻi kitautolú pea tuku kinautolu ke mamaʻo—ke mamaʻo ʻaupito.” Te ke lava ʻo lau e pōpoaki ʻa ʻEletā Lenilani ko e “Tauhi ke Tolonga ʻa e Fuʻu Liliu Lahi ʻo e Lotó” pea fakakaukau ki he meʻa ʻokú ke fakahoko ke ke kei ului mālohi ai kia Kalaisí. ʻOkú ke tauhi nai ʻa e fanga kiʻi tōʻonga moʻui faingofua fakaʻaho mo fakauike te ne tokoniʻi koe ke hokohoko atu hoʻo tuí? ʻOkú ke fakamamaʻo ʻaupito nai mei he ʻahiʻahí? Fakalaulauloto mo hiki ʻa e ngaahi tafaʻaki te ke fie fakahoko ai ha ngaahi liliu ʻi hoʻo moʻuí ke tokoniʻi koe ke ke nofo maʻu ʻi he hala ʻo e fuakavá.

Ngaahi ʻekitivitī ki he ako mo e niʻihi kehé

  • ʻOku fakamatalaʻi ʻe he Tohi ʻa Molomoná ha talanoa maʻongoʻonga ʻo ha faʻahinga kakai naʻe ui ko e kau ʻAnitai-Nīfai-Līhaí ʻa ia ne nau “ului ki he ʻEikí, [pea] naʻe ʻikai ke nau toe hē” (ʻAlamā 23:6). Ako ʻa e ʻAlamā 23–25, pea faʻu ha lisi ʻo e ngaahi meʻa ʻokú ke ako kau ki he kulupu ko ʻení. Naʻe tokoniʻi fēfē nai kinautolu ʻe he Fakamoʻuí ke nau mālohi ʻaupito ʻi heʻenau tuí? ʻE lava leva ke ke tohi ʻi he laʻipepa takitaha ha meʻa ʻe taha te ke lava ʻo “tanu … loloto” (vakai, ʻAlamā 24:16–17) ʻa ia ʻe tokoni ke ke nofomaʻu ai ʻi he tukupā mālohi kia Sīsū Kalaisí. Pe mahalo te ke tanu ha meʻa ke fakaʻilongaʻi ʻaki hoʻo tukupā ke kei tui faivelengá.

  • ʻOku maʻu ʻa e ului tuʻuloa kia Sīsū Kalaisí mei hono moʻui ʻaki ʻEne ongoongoleleí—ʻi he ʻaho kotoa pē. Naʻe vahevahe ʻe Sisitā Poni L. ʻOsikasoni ha ngaahi ʻulungaanga mahuʻinga ʻe niʻihi ʻokú ne paotoloaki e ului ʻoku tuʻuloá: “ʻOku hoko e ului moʻoní ʻi he hokohoko atu hoʻo ngāueʻi e tokāteline ʻokú ke ʻilo ʻoku moʻoní pea tauhi e ngaahi fekaú, mei he ʻaho ki he ʻaho, pea māhina ki he māhina. … ʻOku hoko e uluí ʻi heʻetau faivelenga ʻi hono fakahoko ʻetau lotú, ako folofolá, maʻulotú, pea moʻui taau ke kau atu ki he ngaahi ouau fakatemipalé. ʻOku hoko mai e uluí ʻi heʻetau ngāueʻi e ngaahi tefitoʻi moʻoni angatonu ne tau ako ʻi hotau ʻapí pea ʻi loki akó.”

    Ke tokoniʻi koe ke hokohoko atu ʻa e tupulaki hoʻo uluí, te mou lava ʻo fakahoko fakakulupu ʻa e tukupā ko ʻení: ʻI he ʻaho kotoa pē ʻi ha ʻaho ʻe 30, ʻi hoʻomou fehangahangai mo ha ngaahi fili, fehuʻi loto pē, “Ko e hā e meʻa ʻe fai ʻe ha tokotaha Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi Kimui Ní ʻoku ului moʻoní?” Fakakaukau ke ʻai ke ke haʻisia ki ha taha ke muimuiʻi ʻa e taumuʻa ko ʻení. Hili hoʻo fakakakato ʻa e tukupaá, te mou lava ʻo aleaʻi fakakulupu hoʻomou ngaahi aʻusiá. Naʻe tokoniʻi fēfē koe ʻe he Fakamoʻuí ke ke liliu ʻi hoʻo feinga ke fai ha ngaahi fili ʻoku fenāpasi mo ʻEne ngaahi akonakí?

Ako Lahi Ange