“Ngaahi Puleʻanga ʻo e Nāunaú,” Ngaahi Tefitó mo e Ngaahi Fehuʻí (2023)
Vakai Fakalūkufuá
Ngaahi Puleʻanga ʻo e Nāunaú
Tuʻunga ʻi he Fakalelei ʻa Sīsū Kalaisí, ʻe toetuʻu ʻa e kakai kotoa pē. Hili ʻetau toetuʻú, te tau tuʻu ʻi he ʻao ʻo e ʻEikí ke fakamaauʻi kitautolu ʻo fakatatau mo ʻetau ngaahi holí mo e ngaahi tōʻongá. Te tau takitaha maʻu ha feituʻu nofoʻanga taʻengata ʻi ha puleʻanga pau ʻo e nāunau ʻoku feʻunga mo ʻetau ngāué. Naʻe akoʻi ʻe he ʻEikí ʻa e tefitoʻi moʻoni ko ʻení ʻi Heʻene folofola, “ʻI he fale ʻo ʻeku Tamaí ʻoku ai ʻa e ngaahi nofoʻanga ʻoku lahi.”
ʻOku ʻi ai ha ngaahi puleʻanga ʻe tolu ʻo e nāunaú: ko e puleʻanga fakasilesitialé, puleʻanga fakatelesitialé, pea mo e puleʻanga fakatilesitialé. Ko e nāunau te tau maʻú ʻe makatuʻunga ia ʻi he lahi ʻetau uluí, ʻa ia ʻoku hā ʻi heʻetau talangofua ki he ngaahi fekau ʻa e ʻEikí. ʻE makatuʻunga ia ʻi he founga naʻa tau “maʻu [ai] ʻa e fakamoʻoni ʻo Sīsuú.”
Puleʻanga Fakasilesitialé
Ko e puleʻanga fakasilesitialé ʻa e māʻolunga taha ʻi he ngaahi puleʻanga ʻe tolu ʻo e nāunaú. Ko kinautolu ʻoku nau ʻi he puleʻanga ko ʻení te nau nofo ʻo taʻengata ʻi he ʻao ʻo e ʻOtua ko e Tamaí mo Hono ʻAlo ko Sīsū Kalaisí. ʻOku totonu ke hoko ʻeni ko hoʻo taumuʻá: ke maʻu ʻa e nāunau fakasilesitialé pea mo tokoniʻi ʻa e niʻihi kehé ke nau maʻu foki ʻa e tāpuaki maʻongoʻonga ko iá. ʻOku ʻikai ke maʻu ʻa e taumuʻa peheé ʻi ha feinga tuʻo taha pē; ko ha ola ia ʻo e māʻoniʻoni ʻi he moʻuí kotoa mo e faivelenga ʻi he taumuʻá.
Ko e puleʻanga fakasilesitialé ko ha feituʻu ia kuo teuteuʻi maʻanautolu kuo nau “maʻu ʻa e fakamoʻoni ʻo Sīsuú” pea “kuo fakahaohaoaʻi ʻia Sīsū ko e fakalaloa ʻo e fuakava foʻoú, ʻa ia naʻá ne fakahoko ʻa e fakalelei haohaoa ko ʻení ʻi he lilingi hono taʻataʻa ʻoʻoná.” Ke maʻu ʻa e meʻaʻofa ko ʻení, kuo pau ke tau maʻu ʻa e ngaahi ouau ʻo e fakamoʻuí, tauhi ʻa e ngaahi fekaú, mo fakatomala mei heʻetau ngaahi angahalá.
ʻI Sānuali 1836, naʻe maʻu ai ʻe he Palōfita ko Siosefa Sāmitá ha fakahā ʻa ia naʻe fakalahi ai ʻene ʻilo kau ki he ngaahi fiemaʻu ke maʻu ai ʻa e nāunau fakasilesitialé. Naʻe fakaava ʻa e ngaahi langí kiate ia, pea naʻá ne mamata ki he puleʻanga fakasilesitialé. Naʻá ne ofo ʻi heʻene mamata ki hono taʻokete ko ʻAlaviní ʻi aí, neongo naʻe mālōlō ʻa ʻAlavini ʻoku teʻeki ke ne maʻu ʻa e ouau ʻo e papitaisó. Pea naʻe ongo mai ʻa e leʻo ʻo e ʻEikí ki he Palōfita ko Siosefá:
“Ko kinautolu kotoa pē kuo nau pekia, ka naʻe teʻeki ai ke nau maʻu ha ʻilo ki he ongoongolelei ko ʻení, ʻa ia naʻa nau mei tali ia ʻo kapau naʻe fakaʻatā ke nau kei moʻui, te nau hoko ko e kau ʻea-hoko ki he puleʻanga fakasilesitiale ʻo e ʻOtuá;
“Pea mo kinautolu kotoa pē foki ʻa ia te nau pekia mei he taimi ko ʻení ʻo faai atu, ka ʻoku teʻeki ai ke nau maʻu ha ʻilo ki he ongoongolelei ko iá, ʻa ia naʻa nau mei tali ia ʻaki honau lotó kotoa, te nau hoko foki mo kinautolu ko e kau ʻea-hoko ki he puleʻanga ko iá;
“He ko au, ko e ʻEikí, te u fakamāuʻi ʻa e tangata kotoa pē ʻo fakatatau ki heʻenau ngaahi ngāué, pea fakatatau ki he ngaahi holi ʻo honau lotó.”
Naʻe lave ʻa e Palōfita ko Siosefá fekauʻaki mo e fakahā ko ʻení ʻo pehē, “Naʻá ku mamata foki ko e fānau iiki kotoa pē kuo nau pekia, ka ʻoku teʻeki ai ke nau taʻu motuʻa feʻunga ke ʻekeʻi meiate kinautolu ʻa ʻenau ngaahi ngāué, ʻoku fakamoʻui mo kinautolu ʻi he puleʻanga fakasilesitiale ʻo e langí.”
ʻOku tau ako mei ha fakahā ʻe taha ki he Palōfita ko Siosefá, ʻoku ʻi ai ha ngaahi tuʻunga ʻe tolu ʻi he puleʻanga fakasilesitialé. Ke hakeakiʻi kitautolu ʻi he tuʻunga māʻolunga tahá pea hokohoko atu ki he taʻengata ʻi he ngaahi vā fetuʻutaki fakafāmilí, kuo pau ke tau hū ki he “fuakava foʻou mo taʻengata ʻo e malí” pea tauhi totonu ki he fuakava ko iá. Ko hono fakalea ʻe tahá, ʻoku fiemaʻu ʻa e mali temipalé ki hono maʻu ʻa e tuʻunga māʻolunga taha ʻo e nāunau fakasilesitialé. Ko kinautolu kotoa pē ʻoku nau moʻui taau ke hū ki he fuakava foʻou mo taʻengata ʻo e malí, te nau maʻu ʻa e faingamālie ko iá, pe ʻi he moʻui ko ʻení pe ʻi he moʻui ka hokó.
Puleʻanga Fakatelesitialé
Ko kinautolu ʻoku nau maʻu ʻa e nāunau fakatelesitialé, te nau “maʻu mei he ʻao ʻo e ʻAló, kae ʻikai mei he fonu ʻo e Tamaí. Ko ia, ko e ngaahi sino fakatelesitiale ʻa kinautolu, kae ʻikai ko e ngaahi sino fakasilesitiale, ʻo nau faikehekehe ʻi he nāunau ʻo hangē ko e faikehekehe ʻa e māhiná mo e laʻaá.” Ko e angamahení, ko e niʻihi fakataautaha ʻi he puleʻanga fakatelesitialé ko ha kakai lelei “naʻe fakakuihi ʻe he olopoto ʻo e tangatá.” ʻE fakakau ʻi he kulupu ko ʻení ʻa e kau mēmipa ʻo e Siasí naʻe “ʻikai ke nau toʻa ʻi he fakamoʻoni ʻo Sīsuú.”
Puleʻanga Fakatilesitialé
ʻE tuku ʻa e nāunau fakatilesitialé maʻá e niʻihi fakafoʻituitui ʻoku “ʻikai te nau tali ʻa e ongoongolelei ʻa Kalaisí, pe ko e fakamoʻoni ʻo Sīsuú.” ʻE maʻu ʻe he niʻihi fakafoʻituitui ko ʻení ʻa honau nāunaú hili hono huhuʻi kinautolu mei he fale fakapōpula ʻo e ngaahi laumālié, ʻa ia ʻoku faʻa ui ʻi he taimi ʻe niʻihi ko helí.
Ko e Malaʻiá
ʻOku ʻi ai ha kakai ʻe niʻihi he ʻikai ke nau taau ke nau nofo ʻi ha faʻahinga puleʻanga ʻo e nāunaú. ʻE ui kinautolu “ko e ngaahi foha ʻo e malaʻiá” pea ʻe pau ke nau “kātakiʻi ha puleʻanga ʻa ia ʻoku ʻikai ko e puleʻanga ʻo e nāunau.” ʻE hoko ʻeni ko e tuʻunga ʻo “kinautolu kotoa pē ʻoku nau ʻiloʻi ʻa [e] mālohi [ʻo e ʻOtuá], pea kuo ngaohi ʻa kinautolu ke nau maʻu iá, pea nau tuku ke ikunaʻi ʻa kinautolu ʻi he mālohi ʻo e tēvoló, pea ke fakaʻikaiʻi ʻa e moʻoní pea angatuʻu [ki he] mālohi [ʻo e ʻOtuá].”