Laipelí
Lēsoni 4: Ko e Tohi ʻa Molomoná—Ko e Maka-tuʻu-loto ʻo ʻEtau Tui Fakalotú


Lēsoni 4

Ko e Tohi ʻa Molomoná—Ko e Maka-tuʻu-loto ʻo ʻEtau Tui Fakalotú

Talateú

Ko e Tohi ʻa Molomoná ʻa e maka-tuʻu-loto ʻo ʻetau tui fakalotú mo ha fakamoʻoni ki hono fakafoki mai ʻe he ʻOtuá ʻa e ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí ki he māmaní ʻi hotau kuongá. Naʻe akoʻi ʻe Palesiteni ʻEselā Tafu Penisoni (1899--1994) ko e Tohi ʻa Molomoná “ko e maka-tuʻu-loto ia ʻo ʻetau fakamoʻoni kia Kalaisí. Ko e maka-tuʻu-loto ia ʻo ʻetau tokāteliné. Ko e maka-tuʻu-loto ia ʻo e fakamoʻoní” (“The Book of Mormon—Keystone of Our Religion,” Ensign, Nov. 1986, 5). ʻE lava ʻe he kau akó ʻi heʻenau fakaloloto ʻa ʻenau fakamoʻoni ki he Tohi ʻa Molomoná, ʻo maʻu ha mālohi ke fehangahangai mo kinautolu ʻoku feinga ke fakaʻikaiʻi hono moʻoní.

Laukonga ki Hono Puipuituʻá

  • Ezra Taft Benson, “Ko e Tohi ʻa Molomoná—ko e Maka-tuʻu-loto ʻo ʻEtau Tui Fakalotú,” Ensign, Nov. 1986, 4–7.

  • Jeffrey R. Holland, ʻMalu Maʻá e Laumālié,”Ensign pe Liahona, Nōvema 2009, 88–90.

  • “Book of Mormon and DNA Studies,” Gospel Topics, lds.org/topics.

Ngaahi Fokotuʻu ki hono Akoʻí

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 17:6; 19:26; 20:5–12

Ko e Tohi ʻa Molomoná ko ha fakamoʻoni ia kuo fakafoki mai ʻe he ʻOtuá ʻa e ongoongoleleí ʻi hotau kuongá ni.

Kimuʻa ʻi he kalasí, tomuʻa hiki ʻa e ngaahi ʻaho mo e meʻa ne hokó ʻi he palakipoé.

1820 Maʻu ʻa e ʻUluaki Mata-Meʻa-Hā-Maí

1823 Kamata ʻa e ʻaʻahi mai ʻa Molonaí

1829 Fakafoki mai ʻo e lakanga fakataulaʻeikí

Sune 1829 Kakato hono liliu ʻo e Tohi ʻa Molomoná

6 ʻEpeleli 1830 Naʻe fokotuʻu ai ʻa e Siasí

  • Ko e hā ʻoku tau ako mei hono fakahokohoko ʻo e ngaahi meʻá ni ʻo kau ki he fatongia ʻo e Tohi ʻa Molomoná ʻi hono Fakafoki Mai ʻo e Ongoongoleleí? (Naʻe pau ke ʻosi ʻa e Tohi ʻa Molomona kimuʻa pea toki fakafoki mai ʻa e Siasí. Te ne fakahoko ha fatongia mahuʻinga ʻi hono fakamafola ʻo e ongoongoleleí.)

Fakamatalaʻi ange ko e taimi ko ia naʻe fokotuʻu ai ʻa e Siasí ʻi ʻEpeleli 1830, naʻe toki ʻosi pē hono paaki ʻo e Tohi ʻa Molomoná, pea naʻe toki tuʻuaki fakatau pē ʻa e tohí ʻi he uike ʻe ua kimuʻá. Kole ki he kau akó ke nau lau fakalongolongo ʻa e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 20:8–12, ʻo kumi ʻa e meʻa ʻoku ʻi he Tohi ʻa Molomoná mo e meʻa ʻokú ne fakamoʻoniʻí. Mahalo te ke fie fokotuʻu ange ke fakaʻilongaʻi ʻe he kau akó ʻa e meʻa kuo nau maʻú. (Fakatokangaʻi ange: Te ke lava ʻo poupouʻi ʻi he kalasí kakato, ke fakaʻilongaʻi ʻe he kau akoʻí ʻa e ngaahi moʻoni mahuʻinga ʻoku nau maʻu ʻi heʻenau ngaahi folofolá.) Hiki ʻa e fakamatala taʻe-kakato ko ʻení ʻi he palakipoé ʻi he lolotonga ʻo e laukonga ʻa e kau akó:

ʻOku fakamoʻoniʻi ʻe he Tohi ʻa Molomoná ko e māmaní ʻoku …

Ka hili ha taimi feʻunga, pea fai ange ʻa e ngaahi fehuʻi ko ʻení ki he kau akó:

  • Fakatatau mo e meʻa naʻá ke laú, te ke fakakakato fēfeeʻi ʻa e fakamatala ʻi he palakipoé? (ʻE lava ke ngāue ʻaki ʻe he kau akó ha ngaahi fakalea kehekehe, kae fakapapauʻi ʻoku nau ʻiloʻi ʻa e foʻi moʻoni ko ʻení: ʻOku fakamoʻoniʻi ʻe he Tohi ʻa Molomoná ki māmani ʻoku moʻoni ʻa e ngaahi folofolá, ʻoku ueʻi fakalaumālie mo ui ʻe he ʻOtuá ha kakai ke nau fai ʻEne ngāué ʻi hotau kuongá, pea ʻoku ʻikai feliliuaki ʻa e ʻOtuá.)

  • ʻOku fakamoʻoniʻi fēfē ʻe he Tohi ʻa Molomoná ʻoku ueʻi fakalaumālie mo ui ʻe he ʻOtuá ha kakai ke fai ʻEne ngāué ʻi hotau kuongá?

  • Ko e taimi ʻoku ʻiloʻi ai ʻe ha taha ʻoku moʻoni ʻa e Tohi ʻa Molomoná, ko e hā ha ʻilo ʻokú ne maʻu fekauʻaki mo e Palōfita ko Siosefa Sāmitá?

Fakaafeʻi ʻa e kau akó ke lau fakalongolongo ʻa e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 17:6 mo e 19:26, mo vakaiʻi pe ko e hā ʻoku faitatau ai ʻa e ongo vēsí.

  • Ko e hā ʻa e meʻa ʻoku faitatau ai e ongo veesi ko ʻení? (Ko hono fakahaaʻi ʻe he ʻEikí ʻa e moʻoni ʻo e Tohi ʻa Molomoná.)

  • Ko e hā hono mahuʻinga kiate koe hono fakahaaʻi ʻe he ʻEikí ʻEne fakamoʻoni ki hono moʻoni ʻo e Tohi ʻa Molomoná?

Ko e Tohi ʻa Molomoná ko e maka-tuʻu-loto ia ʻo ʻetau tui fakalotú.

Hiki ʻa e foʻi moʻoni ko ʻení ʻi he palakipoé: Ko e Tohi ʻa Molomoná ko e maka-tuʻu-loto ia ʻo ʻetau tui fakalotú.

  • ʻOkú ke pehē ko e hā ʻa e ʻuhinga ʻo e lea ko ʻení?

Fakaʻaliʻali ʻa e lea ko ʻeni naʻe fai ʻe Palesiteni ʻEselā Tafu Penisoní (1899–1994), pea fakaafeʻi ha tokotaha ako ke ne lau leʻo lahi:

ʻĪmisi
Palesiteni Ezra Taft Benson

“ʻOku ʻi ai ha founga ʻe tolu ʻoku hoko ai ʻa e Tohi ʻa Molomoná ko e maka-tuʻu-loto ʻo ʻetau tui fakalotú. Ko e maka-tuʻu-loto ia ʻo ʻetau fakamoʻoni kia Kalaisí. Ko e maka-tuʻu-loto ia ʻo ʻetau tokāteliné. Ko e maka-tuʻu-loto ia ʻo e fakamoʻoní” (“The Book of Mormon—Keystone of Our Religion,” Ensign, Nov. 1986, 5).

Vahevahe ʻa e kalasí ki ha fanga kiʻi kulupu iiki. Vahe ki he kulupu takitaha ke nau aleaʻi ha taha ʻo e ngaahi kaveinga ko ʻení: ko e founga ʻoku hoko ai ʻa e Tohi ʻa Molomoná ko e “maka-tuʻu-loto ʻo ʻetau fakamoʻoni kia Kalaisí,” ko e founga ʻoku hoko ai “ko e maka-tuʻu-loto ʻo ʻetau tokāteliné,” pe founga ʻoku hoko ai “ko e maka-tuʻu-loto ʻo e fakamoʻoní.” (Mahalo naʻa fie maʻu ke ke vahe ʻa e kaveingá ki ha ngaahi kulupu kehekehe.) ʻAve ki he kulupu takitaha ha tatau ʻo e pepa tufa ko ʻení pea kole ange ke nau fakaʻaongaʻi ʻa e fakamatala ʻoku fekauʻaki mo e kaveinga naʻa nau aleaʻí.

ʻĪmisi
handout, Keystone of Our Religion

Ko e Tohi ʻa Molomoná—Ko e Maka-tuʻu-loto ʻo ʻEtau Tui Fakalotú

Ngaahi Fakavaʻe hono Fakafoki Mai ʻo e Ongoongoleleí—Lēsoni 4

Ko e Maka-tuʻu-loto ia ʻo ʻEtau Fakamoʻoni kia Kalaisí.

ʻĪmisi
Palesiteni Ezra Taft Benson

“Ko e Tohi ʻa Molomoná ko e maka-tuʻu-loto ia ʻo ʻetau fakamoʻoni kia Sīsū Kalaisí, he ko Ia ʻa e makatuliki ʻo e meʻa kotoa pē ʻoku tau faí. ʻOkú ne fakamoʻoniʻi ʻa ʻEne ʻi aí. … ʻOku mahino, haohaoa, mo mālohi fau ʻa ʻene fakamoʻoniʻi ʻa e ʻEikí. … ʻOku fakaʻikaiʻi ʻe he konga lahi ʻo e māmani faka-Kalisitiané he ʻahó ni hono faka-ʻOtua ʻo e Fakamoʻuí. ʻOku nau fehuʻia Hono ʻaloʻi fakaofó, ʻEne moʻui haohaoá, mo e moʻoni ʻo ʻEne toetuʻu nāunauʻiá. ʻOku akoʻi ʻe he Tohi ʻa Molomoná ʻi ha lea faingofua mo mahinongofua ʻa e moʻoni kotoa ʻo e ngaahi meʻá ni. ʻOkú ne toe ʻomi mo e fakamatala kakato ʻo e tokāteline ʻo e Fakaleleí” (Ezra Taft Benson, “Ko e Tohi ʻa Molomoná—Ko e Maka-tuʻu-loto ʻo ʻEtau Tui Fakalotú,” Ensign, Nov. 1986, 5).

“Ko e Maka-tuʻu-loto ʻo ʻEtau Tokāteliné”

ʻĪmisi
Palesiteni Ezra Taft Benson

“Te tau maʻu ʻi he Tohi ʻa Molomoná ʻa e kakato ʻo e ngaahi tokāteline ʻoku fie maʻu ki hotau fakamoʻuí. Pea ʻoku akoʻi mahinongofua mo faingofua kinautolu koeʻuhí ke lava mo e fānaú ʻo ʻiloʻi ʻa e ngaahi founga ʻo e fakamoʻuí mo e hakeakiʻí. ʻOku ʻomai ʻe he Tohi ʻa Molomoná ha ngaahi meʻa lahi fau ʻoku nau fakalahi ʻa e mahino ʻoku tau maʻu ki he ngaahi tokāteline ʻo e fakamoʻuí. Kapau naʻe ʻikai ia, he ʻikai ke fuʻu mahuʻinga mo mahinongofua ʻa e meʻa lahi ʻoku akoʻi ʻi he ngaahi folofola kehé” (Ezra Taft Benson, “Ko e Tohi ʻa Molomoná—Ko e Maka-tuʻu-loto ʻo ʻEtau Tui Fakalotú,” Ensign, Nov. 1986, 6).

“Ko e Maka-tuʻu-loto ʻo e Fakamoʻoní”

ʻĪmisi
Palesiteni Ezra Taft Benson

Ko e Tohi ʻa Molomoná ko e maka-tuʻu-loto ia ʻo e fakamoʻoní. ʻOku hangē pē holo ʻa e ʻalesó ʻi hono toʻo ʻo e maka-tuʻu-lotó, ko e tuʻu pe holo ʻa e Siasí koeʻuhí ko e moʻoni ʻo e Tohi ʻa Molomoná. … Kapau ʻoku moʻoni ʻa e Tohi ʻa Molomoná … pea kuo pau ke tali ʻe ha taha hono Fakafoki Mai ʻo e Ongoongoleleí mo e meʻa kotoa naʻe ʻomi fakataha mo iá” (Ezra Taft Benson, “Ko e Tohi ʻa Molomoná—Ko e Maka-tuʻu-loto ʻo ʻEtau Tui Fakalotú,” Ensign, Nov. 1986, 6).

Ka hili ha taimi feʻunga, pea fakaafeʻi ʻa e ngaahi kulupú ke nau vahevahe mo e kalasí ʻa e meʻa naʻa nau aleaʻí.

Fakaʻosi ʻa e konga ko ʻeni ʻo e lēsoní ʻaki hano kole ki he kau akó ke nau vahevahe ʻa ʻenau ongo ki he Tohi ʻa Molomoná pea vahevahe mo e founga ʻo ʻene hoko ko e maka-tuʻu-loto ʻo ʻenau fakamoʻoní.

ʻOku feinga ʻa e filí ke fakahalaki ʻa e Tohi ʻa Molomoná

Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke ne lau leʻo lahi ʻa e lea ko ʻeni ʻa ʻEletā Sefilī R. Hōlani ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá:

ʻĪmisi
ʻEletā Jeffrey R. Holland

Kuo [laka hake he taʻu ʻe 180] hono siviʻi mo lauʻi ʻa e tohí ni, fakaʻikaiʻi mo ʻanalaiso fakaikiiki, tauvalovaloʻi mo fakaangaʻi, mahalo ʻo ʻikai tatau mo ha toe tohi ʻi he hisitōlia ʻi onopooni ʻo e tui fakalotú—mahalo naʻa mo ha toe tohi kehe ʻi ha hisitōlia fakalotu. Ka ʻoku kei tuʻuloa pē ia. ʻOku haʻu mo ʻalu ha ngaahi fakakaukau ngalivale fekauʻaki mo hono tupuʻangá—meia ʻĒtani Sāmita (Ethan Smith) kia Solomone Sipolotingi (Solomon Spaulding) ki he kau ʻatamai taʻe mahinó ki he kau poto kākaá. Kuo teʻeki ai ke lava ʻe he ngaahi tali taʻemahino ko ʻení ʻo matuʻuaki hono siviʻí koeʻuhí he ʻoku ʻikai ha toe tali kehe tukukehe pē ʻa e tali naʻe fakahoko ʻe Siosefá ko ha talavou taʻe-ako naʻá ne fai ʻa e liliú. ʻOku ou kau fakataha heni mo ʻeku kuitangata hono uá ʻa ia naʻe feʻunga pē ʻene pehē, “He ʻikai ha tangata angahala ia te ne lava ʻo faʻu ha tohi pehē; pea he ʻikai ha tangata lelei ia te ne faʻu ʻeni, tuku kehe kapau ʻoku moʻoni mo fekauʻi ia ʻe he ʻOtuá ke ne fakahoko.”(“Malu Maʻá e Laumālié,” Ensign per Liahona, Nōv. 2009, 89).

  • Ko e hā ʻoku mahuʻinga ke manatuʻi ai ʻoku toutou feinga ʻa e ngaahi fili fakaeonopooni ʻo e Siasí ke fakahalaki ʻa eTohi ʻa Molomoná?

  • ʻOku poupouʻi fēfē ʻe he fakamatala ʻa e kui hono ua ʻa ʻEletā Hōlaní ʻa e moʻoni ʻo e Tohi ʻa Molomoná?

Ko hano sīpinga ʻeni, mahalo te ke loto ke fakamatalaʻi ko e taha ʻo e founga ʻoku feinga ai ʻa e ngaahi fili fakaonopooni ʻo e Siasí ke fakaongoongokoviʻi ʻa e Tohi ʻa Molomoná ko hono ngāue ʻaki ʻo e fakamoʻoni faka-DNA ke tala ʻoku ʻikai ha felaveʻi ʻa e kakai ʻi he Tohi ʻa Molomoná mo e kakai Tuʻufonua ʻo ʻAmeliká. Kapau ʻe fehuʻi ʻe he kau akó fekauʻaki mo e kaveingá ni, poupouʻi ke nau lau ʻa e fakamatala ʻi he Gospel Topics “Book of Mormon and DNA Studies,” ʻe lava ke maʻu ʻi he lds.org/topics.

Piki maʻu ki he meʻa ʻokú ke ʻiloʻi ʻoku moʻoní

Kole ki he kau akó ke nau pehē pē ʻoku pehē ange ʻe hano kaungāmeʻa naʻá ne fanongo ʻi ha meʻa ʻoku fepaki mo e moʻoni ʻo e Tohi ʻa Molomoná.

  • Ko e hā haʻo faleʻi ‘e fai ki ho kaungāmeʻá?

  • ʻE tokoniʻi fēfē koe ʻe hoʻo fakamoʻoni ki he moʻoni ʻo e Tohi ʻa Molomoná ʻi he taimi te ke fehangahangai ai mo e ngaahi fakaanga ki he Tohi ʻa Molomoná?

Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke ne lau leʻo lahi ʻa e lea ko ʻeni ʻa ʻEletā Sefilī R. Hōlani ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá:

ʻĪmisi
ʻEletā Jeffrey R. Holland

ʻI he momeniti ʻo e … veiveiuá pe taimi faingataʻá, tuʻu maʻu ʻi he tui kuó ke ʻosi maʻú, tatau ai pē kapau ʻoku siʻisiʻi ʻa e tui ko iá. … ʻI he hoko mai ʻa e ngaahi taimi peheé pea hoko mo e palopalemá, pea ʻikai maʻu vave hano fakaleleiʻí, pīkitai ki he meʻa kuó ke ʻosi ʻiló pea tuʻu maʻu kae ʻoua kuo maʻu ha ʻilo lahi ange” (“ʻEiki, ʻOku Ou Tui,” Ensign pe Liahona, Mē 2013, 93–94).

  • Te ke fakaʻaongaʻi fēfē ʻa e fakamatala ʻa ʻEletā Hōlaní ʻi he taimi te ke fehangahangai ai mo e ngaahi fehuʻi kau ki hono moʻoni ʻo e Tohi ʻa Molomoná? (Mahalo ʻe fokotuʻu mai ʻe he kau akó ha ngaahi tali kehekehe, kae mahalo ʻe fie maʻu ke ke fakamamafaʻi ʻa e tefitoʻi moʻoni ko ʻení:Ko e taimi ʻoku tau fehangahangai ai mo e veiveiua pe ngaahi fehuʻi fekauʻaki mo e ongoongoleleí, ʻoku totonu ke tau pikimaʻu pē ki he meʻa kuo tau ʻosi ʻilo ʻoku moʻoní, mo falala te tau lava ʻo maʻu ʻa e talí ʻi ha fekumi ʻi he kahaʻú pe ko hano fakahā mai ʻe he ʻOtuá ʻa e talí ʻi ha taimi ʻi he kahaʻú.)

  • Ko e hā ha ngaahi moʻoni kuó ke ʻosi ʻilo ki he Tohi ʻa Molomoná pea mo e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻoku ʻi aí? Naʻá ke maʻu fēfē ʻa e ʻilo ko iá?

Fakaʻosi ʻa e lēsoní ʻaki hano fakaʻaliʻali ʻa e lea ko ʻeni ʻa Palesiteni ʻEselā Tafu Penisoní (1899–1994), pea fakaafeʻi ha tokotaha ako ke ne lau leʻo lahi:

ʻĪmisi
Palesiteni Ezra Taft Benson

“ʻOku totonu ke hoko hono ako ʻo e tohí ni ko ha meʻa ke fai ʻe he Kāingalotu kotoa pē ʻi he kotoa ʻo e moʻuí. Ka ʻikai ke fai ia, ʻokú ne tuku hono laumālié ʻi ha tuʻunga fakatuʻutāmaki mo liʻaki ʻa e meʻa te ne ʻoange ki heʻene moʻuí kotoa ʻa e uouangataha fakalaumālie mo fakaeʻatamaí. ʻOku ʻi ai e faikehekehe ʻi he taha ului ʻoku langa ʻi he funga maka ʻo Kalaisí ʻo fou ʻi he Tohi ʻa Molomoná pea kei pikimaʻu ki he vaʻa ukameá, pea mo ia ʻoku ʻikaí” (“The Book of Mormon Is the Word of God,” Ensign, Jan. 1988, 5).

  • Kuo maluʻi fēfē koe ʻe hono ako maʻu pē ʻo e Tohi ʻa Molomoná meiate kinautolu ʻoku feinga ke fakaʻauha hoʻo tuí?

Fakamoʻoni ki hono moʻoni ʻo e Tohi ʻa Molomoná. Fakaafeʻi ʻa e kau akó ke nau fakakaukau ki he anga hono tākiekina ʻe he Tohi ʻa Molomoná ʻenau moʻuí: Kole ange ke nau fakakaukau ki ha meʻa te nau fai ke fakamuʻomuʻa lahi ange ai hono ako ʻo e Tohi ʻa Molomoná. Fakamanatu ki he kau akó ʻa e talaʻofa ʻa Molonai ʻoku ʻi he Molonai 10:3–5, maʻanautolu ʻoku loto ke fakamālohia ʻenau fakamoʻoni ki he Tohi ʻa Molomoná ʻaki ʻenau ako ʻa e tohí pea mo lotua hono moʻoní.

Laukonga ʻa e Tokotaha Akó