2017
Ko Hono Fakaleleiʻi ʻo e Fepaki ʻi Hoʻo Nofomalí
October 2017


Ko Hono Fakaleleiʻi ʻo e Fepakipaki ʻi Hoʻo Nofomalí

ʻOku nofo ʻa e tokotaha naʻá ne faʻú ʻi ʻIutā, USA.

ʻOku maʻu ha ngaahi tāpuaki fakaʻofoʻofa mei hono fakaleleiʻi ʻo e ngaahi fepakí ʻi ha ʻātakai ʻo e ʻofá.

ʻĪmisi
couple holding hands

Ngaahi tā fakatātā ʻa Sally Wern Comport

Naʻe tāmateʻi ʻe Meti mo Makalita (kuo liliu ʻa e ngaahi hingoá kotoa) ʻa e televīsoné ʻi he ʻosi pē ʻa e fakataha fakaʻosi ʻo e konifelenisi lahí. Naʻe fakalaumālie ʻa e ngaahi pōpoakí, pea naʻá na maʻu e ongoʻi fiefia naʻá ne fakafonu hona ʻapí ʻi he fakaʻosinga uike ko iá.

He ʻikai ha taha ia ʻe toe loto mamahi lahi ange ʻia Meti mo Makalita ʻi he teʻeki pē ʻosi ha houa ʻe 24, kuó na kē lahi ʻi he pōnasi taʻe-ʻamanekina ʻa Meti he ngāué, pe ʻe fakahū pe ʻe ngāue ʻaki ki he vala ako ʻo e fānau lalahi angé. Naʻe ʻikai fakaleleiʻi ʻa e fakakikihí, pea hoko atu ʻa Meti ia mo Makalita ki ha ngāue kehe mo ongoʻi fetaʻemahinoʻaki.

Kuo pau ke ʻilo ʻe he ngaahi hoa malí e founga fakaleleiʻi ʻo e vātamakí koeʻuhí ke na takitaha ongoʻi mahino pea mo fai e ngaahi fili ʻoku kau ai ha fetukuloloʻaki e talí, kae lava ke faʻu ha nofomali ʻoku tuʻuloa mo fiefia.

Fakatokanga mo e Fakahinohino Fakalaumālie

ʻOku ʻomi ʻe he folofolá mo e lea ʻa e kau palōfitá mo e kau ʻaposetoló ha fakatokanga feʻunga fekauʻaki mo e fakakikihí. ʻOku tau lau ʻi he 3 Nīfaí, “Ko ia ia ʻokú ne maʻu ʻa e laumālie ʻo e fakakikihí ʻoku ʻikai ʻaʻaku ia, ka ʻoku ʻo e tēvoló ia, ʻa ia ko e tamai ʻo e fakakikihí” (3 Nīfai 11:29). Naʻe akoʻi ʻe ʻEletā M. Lāsolo Pālati ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá ko Sētané ʻokú ne “feinga ke vātamaki ʻa e tamaí mo e faʻeé. ʻOkú ne tohoakiʻi ʻa e fānaú ke nau talangataʻa ki heʻenau mātuʻá. … ʻOku ʻilo ʻe Sētane ko e founga pau mo lelei taha ke veuveuki ʻaki e ngāue ʻa e ʻEikí ko hono holoki e lelei ʻo e fāmilí mo e toputapu ʻo e ʻapí.”1

ʻOku mahino e kehekehe ʻa e fakakaukaú, ʻulungāngá, pe tupuʻangá, ka ʻoku tau maʻu ha ngaahi maʻuʻanga tokoni feʻunga ke tokoni ke tau ʻilo e founga ke matuʻuaki ai iá. ʻE lava ʻa e tokāteliné mo e fakahinohino ʻoku akoʻi ʻi he lotú he Sāpaté mo e ngaahi tohi ʻa e Siasí ʻo tokoni pea ʻe lava ke tokoni mo e fakamatala fakapalofesinale leleí ʻo ka fie maʻu. ʻE lava ke ako ʻe he ngaahi hoa malí e ngaahi founga ki hono fakaleleiʻi ʻo e fepakipakí. ʻE lava ke fakaiku ʻa e tataki fakalaumālié ki ha loto ʻoku liliu ʻa ia ʻokú ne fakamolū e hoa mali takitaha mei loto.

Naʻe fakatokanga ʻa Palesiteni Monisoni: “Ko e niʻihi ʻo hotau ngaahi faingamālie lelei taha ke fakahaaʻi ai ʻetau ʻofá, ʻe hoko ia ʻi he lotofale ʻo hotau ngaahi ʻapí. ʻOku totonu ke hoko ʻa e ʻofá ko e mafu ia ʻo e moʻui fakafāmilí, ka ko e taimi ʻe niʻihi ʻoku ʻikai. ʻE lava pē ke tōtuʻa ʻa e taʻe-kātakí, tōtuʻa e felāuakí, tōtuʻa ʻa e keé, tōtuʻa mo e loʻimatá.”2

ʻI he taimi ʻoku toutou hoko ai e palopalemá pea hoko ʻo fakatupu maumau ki he moʻui fakafāmilí, ʻe lava ke toe lahi ange tupuʻanga ʻo e fepakipakí, kau ai e taʻe-fakapotopotó, siokitá, holi pē ke mālohí, mo e hikisiá. Naʻe akoʻi ʻe Palesiteni Kōtoni B. Hingikelī (1910–2008), “Kuo fuoloa ʻeku ongoʻi ko e meʻa lelei taha ʻi he nofomali fiefiá ke tokanga fakavavevave ki he fiemālie mo e tuʻunga lelei ʻa e hoa ʻo ha taha. ʻI he ngaahi meʻa lahi, ko e siokitá ʻa e tefitoʻi palopalema ʻokú ne fakatupu ʻa e keé, māvaé, vete malí, mo e loto mamahí.”3

Naʻe toe pehē foki ʻe ʻEletā Māvini J. ʻEsitoni (1915–94) ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá: “ʻI he taimi ʻoku fakakaukauʻi ai ʻe ha taha e ongo kovi pea mo e taʻe-fakafiemālie ʻoku fakatupu ʻe he keé, ʻe lelei ke fehuʻi, ʻKo e hā e ʻuhinga ʻoku ou kau aí?’ …

“… ʻOku mahuʻinga ke fakatokangaʻi ʻoku tau fili ʻetau tōʻongá. Ko e tupuʻanga ʻo e palopalema ko ʻení ko ʻetau palopalema motuʻa ʻo e hikisiá.”4

Ko e hā pē ʻa e tupuʻangá, ʻoku fie maʻu ke tau ako e ngaahi poto foʻoú pea fakamolū hotau lotó ʻi he taimi ʻoku hoko ai e palopalemá.

Tupuʻanga ʻo e Fepakipakí

ʻĪmisi
silhouette of couple arguing

ʻOku lahi e ngaahi tupuʻanga ʻo e fepakipakí, ʻo kamata mei he fakakaukau fakapalataha ʻilo ngofuá ki he ngaahi tōʻonga fetuʻutaki kuo tōʻonga moʻui ʻakí. Makehe mei hono ikunaʻi ʻo e siokitá mo e taʻe-fakapotopotó, ʻe fehangahangai ʻa e ngaahi hoa malí mo ha ngaahi tupuʻanga angamaheni ʻo e fepakipakí ʻo kau ai ha ngaahi meʻa hangē ko ʻení:

  • Ko e ako ʻa e ongo meʻa mali foʻoú ke feangai ki heʻena takitaha tōʻonga moʻuí

  • Kehekehe fakanatula ʻi he kakai tangatá mo e kakai fefiné

  • ʻIteʻita fakatupu ʻe he ongosiá

  • Kehekehe ʻo e fakakaukaú ʻi he founga ke ohi lelei taha hake ai e fānaú pe tokangaʻi ʻo e meʻa fakapaʻangá

  • Ko e ako ʻa e fānaú ke fakaʻaongaʻi ʻa e tauʻatāina ke filí

  • Kehekehe ʻo e meʻa ʻoku saiʻia pe fehiʻa aí

  • Tōtuʻa e tokanga ki he loto mafasiá

  • Siʻi e mahino pe poto ʻi hono fakaleleiʻi ʻo e fepakipakí

Fakatokanga fekauʻaki mo e ʻItá

ʻOku tupu ha ngaahi fepaki fakaemali pe fakafāmili lahi koeʻuhí ko e ʻita taʻe-mapuleʻí. Kapau he ʻikai ke tau tokanga, te tau ala foua ha meʻa te tau ʻita ai mo fakakaukau taʻe-tuku pē ki he fehālaaki ne fai maí. Ko e lōloa ange ʻetau fakakaukauʻí ko e lahi ange ia e ngaahi ʻuhinga te tau lava ʻo faʻu ke fakatonuhiaʻi ʻetau fakakaukaú. ʻE lava ke taʻofi kitautolu ʻe he moʻua hotau lotó ke ʻoua te tau mokomoko hifo, pea ko e taimi ʻe toe ake mai ai ha kaupeau ʻe taha ʻo e ʻitá ʻoku teʻeki fakaleleiʻi ʻa e ʻuluakí, ʻe ala fakaiku ʻa e ngaahi liliu fakaelotó ki ha ʻita lahi ange.

Hangē ko ʻení, ne fakamatalaʻi ʻe Melolini ʻi ha fakatahaʻanga faleʻi ʻa e fakamamahi ko ia ke tokoto ʻi he mohengá hili haʻane tauʻaki kaikaila mo hono husepānití. Naʻá ne pehē, “Naʻá ku ʻilo naʻá ku moʻoni.” “Naʻá ku ʻilo te ne fakamoʻui ʻa e māmá ʻo kole fakamolemole, ka naʻe ʻikai ke ne teitei fai ia. Ko e lahi ange ʻeku fakakaukau ki aí, ko e lahi ange ia ʻeku ʻitá. ʻI he taimi naʻá ku fanongo ai ʻoku kamata tāngulú, naʻe ʻikai ke u toe makātakiʻi—naʻá ku puna ki ʻolunga mei he mohengá ʻo toe kaikaila ki ai peá u toki hifo he sitepú ki lalo. Te ke lava ʻo tui ʻoku teʻeki ai pē kole fakamolemole mai ia?” ʻOku hoko e aʻusia ʻa Meloliní ko ha sīpinga lelei ʻo e meʻa ʻoku ʻikai totonu ke fai ʻi he loto ʻitá.

ʻE lava ke ngali faingataʻa ke taʻofi e tōʻonga moʻuí, naʻa mo e ʻita nounoú. Ka ʻe lava e ngaahi hoá ke ako ha ngaahi pōtoʻi foʻou ke tokoni. Ko e niʻihi ʻeni ʻo ha ngaahi tōʻonga ʻaonga:

7 Ngaahi Tokoni ke Mokomoko Hifó

Fakafepakiʻi vave ʻa e ngaahi fakakaukaú. ʻI heʻetau sīpingá, naʻe mei pehē pē ʻe Melolini kiate ia, “ʻOku hangē pē ʻoku ou moʻoní, ka ʻoku fuʻu tōtuʻa e meʻa ʻoku ou faí. ʻOku mahuʻinga ange hoku vā mo hoku husepānití kiate au ʻi he meʻa ʻokú ma kē aí.”

Tuku ke mokomoko ho lotó kimuʻa peá ke toki feinga ke fakaleleiʻi ha palopalema. Tatali kae ʻoua ke ʻosi e loto puná.

Kumi ha meʻa ke hanganoa ai. Fili ke ke fakakaukau ki ha meʻa kehe pe ʻalu ʻo luelue.

Hiki hoʻo ngaahi fakakaukaú. ʻOku tokoni ʻeni ki ha niʻihi ke lahi ange ʻenau fakatokangaʻi kinautolú.

Lea ʻaki ia ʻi ha ngaahi founga ʻaonga. He ʻikai tokoni hoʻo kaikaila ʻaki hoʻo ngaahi ongó ke “toʻo ia meiate koe.” Ko e lahi ange hoʻo valelau ʻi ha tōʻonga ʻitá, ko e fakautuutu ange ia hoʻo loto ʻitá.

Fanongo ki ha fasi fakanonga pe lau ha tohi langaki moʻui.

Kamata foʻou. Taʻofi koe ʻi he kamataʻanga pē ʻo ha fetaʻemahinoʻaki. Kuo tala ʻe he fakatotoló ko e ʻuluaki miniti ʻe tolu ki he nima ʻo ha talanoa ʻokú ne fokotuʻu ʻa e fakavaʻe ki he meʻa ʻe hoko maí. Pehē ange, “ʻOku huʻunga hala ʻeni. Ta toe kamata foʻou.”

Ngaahi Founga ki hono Fakaleleiʻi ʻo e Fepakipakí

ʻĪmisi
couple sitting together at table

Ko Hono Fakamālohia ʻo e Nofo-malí, ko ha tohi lēsoni ʻa e Tafaʻaki Tokoni ki he Fāmilí ʻa e Siasí, ʻokú ne fokotuʻu mai ha sitepu ʻe tolu ki he fakaleleiʻi ʻo e fepakí: (1) fakahaaʻi e ngaahi fakakaukaú, (2) vakaiʻi e ngaahi meʻa ʻoku fai ki ai e tokangá, mo e (3) fili ʻo e ngaahi solovaʻanga fakafiemālie ʻokú na felotoi ki aí.5 ʻOku makatuʻunga ʻa e ngaahi sitepu ko ʻení ʻi he sīpinga ʻo e fetuʻutakí mo e fevahevaheʻakí ʻa ia ʻoku ngāueʻi fakataha mo aleaʻi ai e ngaahi meʻa ʻoku hohaʻa ki ai ʻa kinautolu kotoa ʻoku kau ki aí.

1. Fakahaaʻi e Ngaahi Fakakaukaú

ʻOku vahevahe moʻoni ʻe he tokotaha takitaha ʻene fakakaukaú kae ʻikai ʻi ha founga tukuakiʻi. ʻOku fakaleleiʻi he taimi ʻe niʻihi ʻe he faʻa fakakaukaú ʻa e palopalemá ʻi he taimi ʻoku mahino ai ko e tō kehekehé ko ha kiʻi taʻefemahinoʻaki pē. Hangē ko ʻení, ko ha uaifi ʻoku fakakaukau ʻoku vili taʻeʻunua siokita hono husepānití ke ʻalu mo ia ki ha vaʻinga pasiketipolo ʻa e ako māʻolungá kae ʻikai ke na ō ʻo teiti mo maʻu meʻatokoni efiafí, ʻe ala mahino ki ai ʻoku ʻikai fuʻu mahuʻingaʻia ʻa hono hoá ʻi he pasiketipoló ka ko e fakahaaʻi pē ʻo e tokanga ki ha taha vaʻinga kuo ʻikai toe haʻu ki heʻene kalasi Lautohi Faka-Sāpaté.

2. Vakaiʻi ʻa e Meʻa ʻOku Fai Ki ai e Tokangá

ʻOku vakaiʻi ʻe he hoa malí e ngaahi meʻa ʻoku fai ki ai e tokangá ʻi ha tuʻunga loloto ange. ʻOku tukutaha e tokangá ʻi he mahino mo hono tali e ngaahi meʻa ʻokú na takitaha tokanga ki aí. Ke hoko atu heʻetau sīpinga ki he pasiketipoló, ʻe ala tui ʻa e uaifí, neongo e mahino ki ai e tokanga hono husepānití ki he taha akó, ʻokú ne fokotuʻu ha sīpinga ʻo e fakamuʻomuʻa maʻu pē fie maʻu ʻa e niʻihi kehé ʻi he ngaahi fie maʻu ʻo ʻena nofomalí. ʻI he meʻá ni, kuo pau ke fai ha talanoa faʻa fakakaukau ange ʻa ia ʻe fakahaaʻi ai ʻe he tokotaha takitaha hono lotó ʻi ha founga ongoʻingofua pea tukulolo ʻa e fakafepakí ki he fengāueʻakí.

3. Fili ʻa e Ngaahi Solovaʻanga Fakafiemālie ʻOkú Na Felotoi Ki Aí

ʻE fokotuʻu ʻe he ongo meʻa malí mo fili ʻa e ngaahi solovaʻanga fakafiemālie ʻokú na felotoi ki aí. ʻOku fakatefito e tokangá ʻi he meʻa te na takitaha lava ʻo fai ke fakaleleiʻi ʻa e ngaahi hohaʻá kae ʻikai ko e meʻa ke fai ʻe hono hoá. ʻE lava ke siviʻi ʻe he alea peheé ʻa e fakapotopotó mo e faʻa kātakí, pea ʻi he fakalau atu ʻa e taimí, ʻe fakaiku ki he tui ʻoku lelei hono fakahaaʻi e ngaahi ongó pea mo falala ʻe aleaʻi e ngaahi fakaʻamu ʻa e tokotaha takitaha. ʻE ala felotoi e ongo meʻa malí ni ke na kau fakataha ʻi ha pō Falaite ʻe taha ʻi ha vaʻinga pasiketipolo, ʻe ʻalu toko taha e husepānití ki he pasiketipoló ʻi ha pō Falaite ʻe taha, pea pō Falaite ʻe ua ke fai ai e ngaahi ʻekitivitī fakaehoá. ʻOku ʻikai mahuʻinga e founga ʻoku fili ʻe he ongomātuʻá ke fakamoleki ki ai e pō Falaité ʻo tatau mo e tuʻunga lelei ʻo e founga fai tuʻutuʻuni ʻoku fakatou fakafiemālie kiate kinauá.

Ola ʻo Hono Fakaleleiʻi ʻo e Fepakipakí

ʻĪmisi
couple praying together

ʻOku maʻu ha ngaahi tāpuaki fakaʻofoʻofa mei he fakaleleiʻi ʻo e ngaahi fepakipakí ʻi ha ʻātakai ʻo e ʻofá. ʻOku kau heni ʻa e ongoʻi malú; tupulaki fakafoʻituituí, ʻa ia ʻoku fakaiku ki ha nonga ʻi he lotó; tupulaki ʻo e tuí; fakaleleiʻi ʻo e ʻulungāngá; mo e māʻoniʻoni fakafoʻituituí.

ʻI he taimi ʻoku fakaleleiʻi ai e ngaahi fepakipakí, ʻe lava leva ke fetongi kinautolu ʻe ha ngaahi sīpinga foʻou. ʻOku fakaava leva ʻa e matapaá ke fakahaaʻi ʻe he malí ha ngaahi fakakaukau lelei mo fakahaaʻi ʻene poupoú. Naʻe pehē ʻe Sisitā Siini B. Pingihemi, ko e Palesiteni Lahi ʻo e Fineʻofá: “ʻOku fakaofo e mālohi ʻoku maʻu ʻe heʻetau ngaahi leá, ke langa hake mo holoki ha moʻuí. Mahalo te tau lava ʻo manatuʻi kotoa e ngaahi lea fakaholomui naʻá ne fakalotomamahiʻi kitautolú kae pehē ki he ngaahi lea ʻofa naʻá ne langaki hake hotau laumālié. ʻI heʻetau fili pē ke leaʻaki ha meʻa lelei kau ki he niʻihi kehé—ʻokú ne langaki hake mo fakamālohia ai e niʻihi ʻoku tau feohí pea faitokonia ai e niʻihi kehé ke nau muimui ki he founga ʻa e Fakamoʻuí.”6

ʻOku utu ʻe he ngaahi mātuʻa mali kuo nau fai ha fakalakalaka taimi lōloá ha ngaahi pale mahuʻinga. Naʻe pehē ʻe ha husepāniti ʻo ha vā palopalemaʻia kimuʻa, “ʻOku faingataʻa ke u toe vakai atu ki he tuʻunga naʻe faʻa ʻi aí mo tui naʻe hoko moʻoni. ʻE lava fēfē ke u fai pehē ki hoku uaifí ʻo hangē ko ia naʻá ku fakahokó? ʻOku ou houngaʻia ʻi hono maʻu ʻe he Laumālié ʻeku tokangá pea mo e kātaki kuo fakahā mai ʻe hoku uaifí kiate aú.”

Fakaʻosí

ʻOku fie maʻu ʻa e feinga moʻoní mo hono muimuiʻí ke ikunaʻi e fepakipakí. ʻE lava ʻe he meʻa hono hoko te ke leaʻaki pe fakahokó ʻo kamataʻi ha sīpinga fetuʻutaki lelei ange ʻi hoʻo nofomalí. Te mou lava mo kimoutolu ʻo toli ʻa e fua ʻo e Laumālié hangē ko ia ne aʻusia ʻe he kakai Nīfaí: “Naʻe ʻikai ha fekeʻikeʻi ʻi he fonuá, koeʻuhí ko e nofo ʻa e ʻofa ʻa e ʻOtuá ʻa ia naʻe ʻi he loto ʻo e kakaí.

“Pea naʻe ʻikai ha ngaahi femehekaʻaki, pe ngaahi fetēleni, pe ngaahi maveuveu … ; pea ko e moʻoni, ʻoku ʻikai lava ke ʻi ai ha kakai ʻoku lahi hake ʻenau fiefiá” (4 Nīfai 1:15–16).

Maʻuʻanga Fakamatalá

  1. M. Russell Ballard, “The Sacred Responsibilities of Parenthood” (fakataha lotu ʻa e ʻUnivēsiti Pilikihami ʻIongí, ʻAokosi. 19, 2003), 3, speeches.byu.edu

  2. Thomas S. Monson, “ʻOfá—ko e ʻElito ʻo e Ongoongoleleí,” Liahona, Mē 2014, 92.

  3. Gordon B. Hinckley, “Loyalty,” Liahona, Mē 2003, 59.

  4. Marvin J. Ashton, “A Time for Contention,” Ensign, Mē 1978, 9.

  5. Vakai, Strengthening Marriage: Resource Guide for Couples (2006), 19–20.

  6. Jean B. Bingham, “Te u ʻOmi e Maama ʻo e Ongoongoleleí ki Hoku ʻApí,” Liahona, Nōvema 2016, 7.