2017
Fekumi pea Hoko ko ha Kaungāme‘a Moʻoni
June 2017


Fekumi pea Hoko ko ha Kaungāme‘a Moʻoni

‘Oku vahevahe ʻe he to‘u tupu mei ʻOkesifooti, ʻIngilaní, ‘a ʻenau ngaahi fakakaukau fekau‘aki mo e feohi fakakaumeʻa mo‘oní.

ʻĪmisi
teenage friends

Tā fakatātā ʻa Andrew Bosley

Mei he ngaahi kaungāme‘a lelei taha kuó ke maʻu talu mei ho‘o taʻu nimá ki he tokotaha foʻou naʻá ke fe‘iloaki mo ia ʻi ho‘o kalasi fiká, ʻoku mahu‘inga ke maʻu ha ngaahi kaungāme‘a lelei. Hangē ko ia ‘oku hā ʻi he Ki Hono Fakamālohia ‘o e Toʻu Tupú: “ʻOku fie maʻu ʻe he tokotaha kotoa pē ha kaungāme‘a lelei mo moʻoni. Te nau hoko ko ha mālohinga lahi pea mo ha tāpuaki kiate koe” ([2011], 16).

Ka ʻe founga fēfē haʻo kumi mo tauhi ha kaungāmeʻa leleí?

Naʻa mau fehuʻi ki he toʻu tupu ʻi ʻIngilaní ʻa e ʻuhinga ʻo e kaungāmeʻa moʻoní kiate kinautolú: Vakaiʻi ha niʻihi ʻo ʻenau ngaahi talanoa fekauʻaki mo honau ngaahi kaungāmeʻa moʻoní mo e founga ne fakamālohia ai kinautolu ʻe he ngaahi kaungāmeʻa ko iá. Mahalo te ke ʻilo ko ho ngaahi kaungāmeʻá ko ha mālohi lahi ia kiate koe foki.

Ko e hā ‘oku ne ʻai ha taha ke hoko ko ha kaungāme‘a leleí?

ʻĪmisi
teens cheering

ʻĒlone M.: ‘Oku ou tui ʻoku totonu ke ke fiefia he sio ki ho ngaahi kaungāmeʻá. ‘Oku totonu ke ke tokangaʻi lelei kinautolu pea ʻoku totonu ke ke ‘iloʻi ʻoku nau tokangaʻi lelei koe. Te ke lava ʻo ongoʻi fiemālie ʻi he taimi ʻoku mou feohi aí. ʻE ʻikai te ke ongoʻi ʻo hangē ʻoku totonu ke ke tōʻonga kehe ‘i he taimi ʻoku mou feohi aí.

Leitoni H.: Ko ha taha ʻokú ne poupouʻi mo fakafiemālie‘i koe.

Meti H.: Ko ha taha ‘okú ke falala ki ai.

Lesieli P.: ‘Oku ou pehē ko e kaungāmeʻa leleí ko ha taha ʻokú ne tokoniʻi koe, peá ne poupouʻi koe.

ʻEma F.: ʻOku tokoniʻi maʻu pē au ʻe hoku kaungāme‘a mamaé. ʻI heʻeku mavahe mei he ako maʻolungá ke u ako pē ʻi ʻapí, naʻá ne faʻa pōpoaki ange he telefoní. Naʻá ne faʻa pehē mai, “‘Ei, ko e hā hoʻo meʻa ʻoku faí? ʻOku totonu ke ta ʻalu ʻo ʻeva.” Pea naʻe ʻikai ke lahi haʻaku ngaahi kaungāmeʻa he taimi ko iá, pea ko ia naʻá ma iku pē ʻo kaungāmeʻa mamae. ʻOkú ne ʻiloʻi maʻu pē ʻa e taimi ʻoku ou lotomamahi aí. ʻOku ʻikai ke u ʻilo pē ʻoku anga fēfē, ka ʻokú ne ʻiloʻi maʻu pē.

‘Oku Poupouʻi Fēfē Koe Hoʻo Ngaahi Kaungāmeʻá?

ʻĪmisi
friends talking

Hena P.: Ne faʻa haʻu haʻaku ngaahi kaungāmeʻa ki heʻeku ngaahi fakaʻaliʻali ʻi he kuaeá ʻi he taimi naʻá ku kei kau ai ki aí.

ʻAnitelū S.: Naʻe tokoniʻi lahi au ʻe hoku kaungāmeʻá ʻi he ʻakapulú.

Pela F.: Naʻa mau ʻeva ki ha falelotu Siasi ko ha konga ʻo ʻemau kalasi fakalotú, pea naʻe ʻi ai kotoa ʻa e kau faifekaú. Naʻe fakalata ʻaupito. Naʻá ku fakakaukau ko ha founga lelei ʻaupito ia ke fili ai pe ko hai ʻe hoko ko hoku kaungāmeʻa leleí koeʻuhí he te ke lava pē ʻo tala pe ko hai ʻokú ne fakaʻapaʻapaʻi e tui fakalotu ʻa e kakai kehé. Te nau pehē mai, “‘Oi, ʻa ia ʻoku ʻikai te ke kapekape koe?” Pea te nau pehē mai, “Saipē ia, he ʻikai ke u lea kapekape au heʻeta feohí” mo e alā me‘a pehē. Na‘á ma talanoa kau ki he ʻikai ko ia ke tau inu kofí mo e ngaahi meʻa peheé, pea naʻa nau pehē mai, “Saipē, he ʻikai ke tau ʻalu kitautolu ki he ngaahi fale fakatauʻanga kofí.” Na‘a nau mātuʻaki anga fakaʻapaʻapa moʻoni.

ʻEma B.: Naʻe fuʻu tauʻatāina ʻaupito hoku ngaahi kaungāmeʻá ke talanoa fekauʻaki mo ʻeku tui fakalotú pea nau lea ʻaki ha ngaahi meʻa hangē ko e, “ʻOkú ke ʻilo ha meʻa, ʻoku ʻikai ke mau tui ʻo hangē ko e meʻa ʻokú ke tui ki aí, ka ʻoku ou fie ako ke mahino kiate au peá u ʻiloʻi e meʻa ʻokú ke ʻiloʻí mo tui ki aí ke u lava ai ʻo tokoni atu ke ke loto-toʻa.”

Kalavini B.: Talu mei heʻeku hikí, ne ʻikai ke u fetaulaki au mo ha taha he akó. Ko e niʻihi pē naʻá ku ʻiló ʻa e niʻihi mei he lotú. ʻI he taimi naʻa mau ʻi ha ʻekitivitī ai ʻa e toʻu tupú, naʻa nau angalelei mai kiate au.

ʻEma F.: Ko e taimi ne u fuofua hiki mai ai ki hení, naʻe ʻikai ke lahi haʻaku ngaahi kaungāmeʻa Siasi koeʻuhí naʻe ʻikai ke tokolahi e kau finemui ʻi homau uōtí. Ne faifai pea maʻu hoku kaungāmeʻa ʻi ha konifelenisi ʻa e toʻu tupu ʻo e Siasí, pea naʻe fakalata leva ʻeku ʻalu ki he ngaahi ʻekitivitií. Ko ia naʻá ne fakafeʻiloaki au ki hono ngaahi kaungāmeʻá, pea faifai pē ʻo ʻi ai hoku ngaahi kaungāmeʻa ʻi he Siasí, ʻa ia ʻoku tokoni ʻaupito.

ʻE Founga Fēfē Haʻo Fakakaungāmeʻa?

ʻĪmisi
soccer friends

Viliami S.: ʻI he taimi ʻoku lea mālō e lelei atu ai ha tahá, peá mo talanoá, ʻe faifai pē pea mo maheni ʻo hoko ko ha ongo kaungāmeʻa.

Sēmisi P.: Kiate aú, ʻokú te fakakaungāmeʻa ʻi he ngaahi ʻekitivitií. Hangē ko e taimi ko ia naʻá ku ʻalu ai ʻo ʻeva mālōlō ki ʻAmeliká, naʻá ku ʻalu ki he ʻUnivēsiti Pilikihami ʻIongí ki ha kemi ʻa e soká, pea naʻe ʻikai ke u ʻiloʻi ha taha ai. Pea ‘i he fakaʻosinga ‘o e ʻuluaki ‘ahó, ne ʻiloʻi ʻe he tokotaha kotoa pē hoku hingoá. ʻA ia ʻokú te fakakaungāmeʻa ʻi hano fakahoko pē ha ngaahi ʻekitivitī pea ʻalu ki he maʻumeʻatokoni hoʻataá pe fetokoniʻaki.

Sefi H.: Manako ʻi he meʻa tatau—ʻokú ke manako ke fakahoko ha meʻa ʻoku manako mo ha taha kehe ʻi he meʻa tatau pē. Ko hono fakahoko fakataha ʻo ha ngaahi meʻa ʻaonga ko e founga ia ke kamata ai ha feohi fakakaungāmeʻa.

Ko e hā ‘oku kehekehe ai e fakakaungāmeʻa moʻoní mei he manakoá?

Sefi H.: ‘Oku fakafoʻituitui e fakakaumeʻá, ka ko e manakoá ʻoku ʻikai ke fakafoʻituitui ia. ‘I homau ʻapiakó ʻoku mau faʻa fakahehema ke fakakulupu e kakaí ko e “kakai manakoa” ʻo makatuʻunga ʻi he ngaahi sipoti ʻoku nau poto aí pe mahalo, ʻiate kimautolu tamaiki tangatá, ko e tamaiki fefine ʻe toko fiha kuo nau kaumeʻa mo iá. Ka ‘oku ou tui ʻe lava pē ke maʻu ha ngaahi kaungāmeʻa tokolahi ʻoku lelei. Ko ia kapau ‘okú ke angalelei, ʻe ngalingali pē te ke manakoa mo koe. ‘Oku ou tui ko e niʻihi koee ʻoku nau manakoa fuoloa tahá ko e niʻihi ia ʻoku nau hoko ko ha ngaahi kaungāmeʻa leleí.

ʻEma B.: ʻOku ou tui ko e founga ʻoku tau feohi ai mo e niʻihi kehé, he ʻoku ou ʻilo ha niʻihi tokolahi ʻoku manakoa naʻa nau anga taʻefakaʻapaʻapa ʻaupito, pea naʻe ʻikai ke tokolahi honau ngaahi kaungāmeʻa leleí. Ka kuo u toe ʻilo foki ha niʻihi manakoa ʻaupito naʻa nau angalelei ki he taha kotoa pē. ʻOku ou tui ko e faikehekehé ia. ‘Oku ou tui ʻoku tuʻunga ia mei he ʻulungaanga ʻokú ke maʻú. He ʻikai lava ke ke tukuhifoʻi e niʻihi kehé ʻo pehē ʻoku nau maʻulalo ange ʻiate koe—koeʻuhí ʻoku ʻikai ke nau pehē.

ʻAisake P.: ‘Oku ou tui kapau ʻokú ke maʻu ha ngaahi kaungāmeʻa lelei, te nau hoko ko hoʻo ngaahi kaungāmeʻa ʻo tatau ai pē pe ko e hā e lau ʻa e niʻihi kehé kiate koé. Ko e me‘a ʻokú ke faí ‘i he taimi ʻoku mou feohi aí.

Kelesi S.: ‘Oku fepoupouaki mo falalaʻanga e ngaahi kaungāmeʻá.

Ko e Hā Kuó ke Ako mei he Ngaahi Kaungāmeʻa Moʻoní?

ʻĪmisi
comforting a friend

ʻĒlone M.: Ke ke faitotonu maʻu pē kiate koe. He ʻikai ke ke maʻu ha ngaahi kaungāmeʻa lelei kapau ʻoku ʻikai ke ke faitotonu kiate koe. Kapau ‘oku ʻikai ke nau sai‘ia ʻi ho‘o ngaahi tuʻunga mo‘uí, ta ʻoku ʻikai ko ha kaungāmeʻa moʻoni kinautolu pea he ʻikai ke nau tokoniʻi koe.

ʻAisake P.: Fakafanongo ki he me‘a ʻoku nau lea ‘akí. Kapau ʻoku nau talanoa, ʻoua te ke tukunoaʻi e ngaahi meʻa ʻoku nau lea ʻakí. Tokanga taha pē kiate kinautolu peá ke tokoniʻi kinautolu.

ʻEma B.: Ko e taha ʻo e ngaahi meʻa ʻoku fai ʻe ha kaungāmeʻa leleí ko hono fakaafeʻi koe ki ha polokalama. Neongo kapau ko e ʻeke atu pē pe ʻokú ke fēfē. Kae pehē foki ki hono ʻeke ʻo e fanga kiʻi fehuʻi īkí. Ko e fanga kiʻi meʻa īkí ʻa e ngaahi meʻa ʻoku mahuʻinga tahá.

Sēmisi P.: Te ke lava foki ʻo toe kiʻi fakamaheni ngofua ange, ʻaki hano fakaafeʻi ha niʻihi ho ngaahi kaungāmeʻá pea mou fakataha leva mo haʻo ngaahi kaungāmeʻa kehe. Te ke kei lava pē ʻo hoko ko ha kaungāmeʻa lelei.

Ko ha Kaungāmeʻa Moʻoni …

Kelesi S.: Ko e kaungāme‘a moʻoní ko ha taha ʻokú ne ʻiloʻi lelei koe.

ʻAnitelū S.: Ko e kaungāmeʻa moʻoní ha taha te ke lava ʻo falala maʻu pē ki ai.

Sēmisi P.: ‘Oku ou tui ʻoku nau mahinongofua.

Leitoni H.: Te ke lava ʻo loto-falala pē ʻi hoʻomou feohí.

Kalavini B.: Ko e kaungāmeʻa moʻoní ʻoku faʻa poupou.