2017
Ko e Fatongia Mahuʻinga Fakamāmani Lahi ʻo e Tui Fakalotú
June 2017


Ko e Fatongia Mahuʻinga Fakamāmani Lahi ʻo e Tui Fakalotú

Na‘e fakahoko ʻe ʻEletā ‘Oakesi e lea ko ʻení ʻi he ‘aho 9 ʻo Sune 2016, ‘i he ʻUnivēsiti ‘Okisifōtí ʻi ‘Ingilani lolotonga ha fakataha ki he tau‘atāina fakalotú.

He ‘ikai lava ke mole meiate kitautolu e ivi tākiekina ʻo e tui fakalotú ‘i heʻetau feohi mo e niʻihi kehé, taʻe te ne uesia moʻoni ai ʻetau tauʻatāiná.

ʻĪmisi
religious scenes

Ngaahi ʻAta mei he Getty Images

Kuo lahi hake ʻi he taʻu ʻe 30, ʻa ʻeku hoko ko e taha ʻo e kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Ua ʻa Sīsū Kalaisí. Fakatatau ki he fakahinohino mei heʻetau Kau Palesitenisī ʻUluakí, ‘oku mau puleʻi hotau Siasí fakamāmani lahi ʻa ia ʻoku feʻunga hono kāingalotú mo e toko 16 miliona tupu ʻi ha ngaahi ha‘ofanga lotu ʻe 30,000 tupu. ʻOku mau ako‘i mo fakamoʻoni ki he faka-‘Otua ʻa Sīsū Kalaisí pea mo ʻEne lakanga fakataula‘eikí pea mo e kakato ʻo ‘Ene tokāteliné. ‘Oku makehe ki heʻetau tokāteliné ‘etau ʻilo ‘oku kei hokohoko atu pē hono ui ʻe he ʻOtuá ha kau palōfita mo ha kau ʻaposetolo ke maʻu ʻa e fakahaá mo akoʻi e founga ke tau moʻui ʻaki ai ʻEne ngaahi fekaú ʻi he tūkunga ʻo hotau kuongá.

1. Ko Hono Mahuʻinga Fakamāmani Lahi ʻo e Tui Fakalotú

Ko e tau‘atāina fakalotú ko ha meʻa ia kuó u mahu‘ingaʻia ai ‘i he kotoa ʻo ʻeku moʻuí. Ko ʻeku fuofua tohi ne pulusi ʻi heʻeku hoko ko ha palōfesa lao kei talavou ʻi he ‘Univēsiti ʻo Sikākoú ‘i he taʻu ‘e 54 kuohilí, ko ha tohi ia naʻá ku ʻētitaʻi fekauʻaki mo e felāveʻi ʻa e tui fakalotú mo e puleʻangá ʻi he ‘Iunaiteti Siteití.1

ʻHe ʻikai lava ke tau tukunoaʻi e mahuʻinga fakamāmani lahi ʻo e tui fakalotú ʻi he ʻahó ni ʻo laka ange ia ʻi he taimi ko iá,—ʻi he ngaahi me‘a fakapolitikalé, ʻi hono fakaleleiʻi ‘o e fetōkehekeheʻakí, fakalakalaka fakaʻekonōmiká, tokoni ‘ofa fakaetangatá, mo e alā meʻa pehē. Ko ha pēseti ʻe valungofulu mā fā ʻo e kakai ʻi he māmaní ʻoku nau kau ki ha tui fakalotu pau,2 ka ko e pēseti ʻe 77 ʻo e kakai ʻi he māmaní ʻoku nau nofo ʻi ha ngaahi fonua ʻoku fakangatangata ai e tauʻatāina fakalotú.3 ‘Oku mahuʻinga ke maʻu ha mahino ki he tui fakalotú mo ʻene kākunga ki he ngaahi hohaʻa fakamāmani lahí mo e puleʻangá ʻi he feinga ko ia ke fakalakalaka ʻa e māmani ʻoku tau nofo aí.

Neongo ‘oku taʻeʻiloa ʻa e tauʻatāina fakalotú ki he niʻihi tokolahi ʻo e māmaní pea ʻoku tāpalasia ia ʻe he tōʻonga fakaemāmaní mo e tui māteaki tōtuʻá ʻi he toenga ʻo e māmaní, ka ʻoku ou lea ki he tūkunga ko ia ʻo e ngaahi tauʻatāina ʻoku fekumi ki ai ʻa e tui fakalotú ʻa ia ko ha totonu faka-ʻOtua mo fakanatula ka ʻoku fakahoko ia ʻi ha fengāueʻaki fakataha mo e ngaahi puleʻanga ko ia ʻoku nau fie maʻu ʻa e leleí maʻá e kotoa hono kakaí.

Ko ia, ʻoku totonu ke malu‘i ʻe he puleʻangá ʻa e tauʻatāina fakalotu ʻa hono kakaí. Hangē ko ia ʻoku hā ʻi he kupu 18 ʻo e Tohi Fakahāhā Fakaʻuniveesi ʻo e Ngaahi Totonu ʻa e Tangatá mei he Ngaahi Puleʻanga Fakatahatahá “ʻOku maʻu ʻe he tokotaha kotoa ʻa e totonu ki he tauʻatāina ʻo e fakakaukaú, konisēnisí mo e tui fakalotú; ʻoku kau ʻi he totonu ko ʻení ʻa e tauʻatāina ke liliu ʻene tui fakalotú pe tuí, mo e tauʻatāiná, tatau ai pē pe ʻe fai ʻiate ia pē pe fakataha mo ha niʻihi kehe pe ʻi he kakaí pe tokotaha pē, ke fakahaaʻi ʻene tui fakalotú pe tui ki he akonakí, angafaí, lotú pe mōihuú.”4

Ko e ngaahi fatongia fepoupouaki ʻo e tui fakalotú, ‘o fakafou ʻi hono kau muimuí, ko hono tauhi e ngaahi fonó mo fakaʻapa‘apaʻi e anga fakafonua ‘o e fonua ko ia ʻokú ne maluʻi ‘ene tauʻatāina fakalotú. Ko e taimi ʻoku maluʻi ai ʻa e tau‘atāina fakalotú, ko hano totongi ia ʻo ha moʻua ke fakafetaʻi.

Kapau na‘e tali mo fakaʻaongaʻi tatau ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoni fakalūkufua ko ʻení ʻe ʻikai toe fie maʻu ha ngaahi fealēleaʻaki peheni ʻi he tauʻatāina ʻo e tui fakalotú. Kae hangē ko ia ‘oku tau ʻilo‘í, kuo lōmekina ʻa e māmaní ʻe he ngaahi fetōkehekeheʻaki ʻi he ngaahi tefitoʻi moʻoni fakalūkufuá ni. Hangē ko ‘ení, ʻoku hanga ʻe he kau taukave ʻiloá ʻo fakafepakiʻi hono maluʻi makehe ko ia ʻo e tui fakalotú. Ko e taha ʻo e ngaahi tohí ni ʻoku ui ko e Freedom from Religion [Tauʻatāina mei he Tui Fakalotú], mo ha tohi ʻe taha ko e, Why Tolerate Religion? [Ko e hā ka Tali ai e Tui Fakalotú?]5

ʻOku toe ʻi ai mo ha niʻihi kehe ʻoku nau feinga ke fakasiʻia e tui fakalotú, hangē ko e fakangatangata ko ia ke akoʻi pē ʻa e tauʻatāina fakalotú ʻi he ngaahi ʻapi siasí, ngaahi falelotú, mo e ngaahi temipalé, kae taʻofi ʻa hono ngāue ʻaki ʻo e ngaahi tui fakalotú ʻi he ngaahi feituʻu fakapuleʻangá. ʻOku hanga ʻe he ngaahi feinga peheé ʻo maumauʻi ʻa e fakapapau ko ia ʻa e Tohi Fakahāhā Fakaʻunivēsí ki he totonu ke fakahaaʻi e tui fakalotú pe tuí “ʻiate ia pē pe fakataha mo ha niʻihi kehe.” Ko hono ngāue tauʻatāina ʻaki ʻo e tui fakalotú kuo pau ke hoko ia ʻi he taimi ʻoku ngāue fakataha ai ʻa e kakai tuí, hangē ko ʻenau ngaahi ngāue ʻi he akó, meʻa fakafaitoʻó, mo e anga fakafonuá.

2. Ngaahi Mahuʻinga Fakasōsiale ʻo e Tui Fakalotú

‘Oku toe fakaangaʻi foki ‘a e ngaahi tui fakalotú mo e founga ʻo e lotú ʻo pehē ʻoku taʻe‘uhinga pea fehangahangai mo e ngaahi taumu’a mahu‘inga mo fakasōsiale ʻa e pule‘angá. Ka ʻoku ou tui au ʻoku mahuʻinga makehe ʻa e tui fakalotú ki he sōsaietí. Hangē ko ia ne fakahā ʻe ha taha ta‘etui ʻOtua ‘i ha tohi kimuí ni mai, “ʻOku ʻikai fie maʻu ia ke te tui ki ha tui fakalotu ke mahino ko e ngaahi tefitoʻi ʻulungaanga ʻo e sivilaise faka-Uēsité ʻoku makatuʻunga ʻi he tui fakalotú, pea ke tokanga ʻoku hanga ʻe he hōloa hono tauhi ʻo e tui fakalotú ʻo holoki ʻa e ngaahi tuʻunga ʻulungaanga ko iá.”6 Ko e taha ‘o e ngaahi “tefitoʻi ʻulungaanga” ko iá ko e fakakaukau ki he natula fakaʻeiʻeiki ʻo e tangatá mo hono mahuʻingá.

ʻĪmisi
historical figures

Ko ha toe ngaahi sīpinga ʻeni ʻe fitu ʻo e mahuʻinga fakasōsiale ʻo e tui fakalotú:

1. Ko e lahi taha ʻo e ngaahi fakalakalaka mahuʻinga ʻi he sivilaise faka-Uēsité kuo fakatupu ia ʻe he ngaahi tefitoʻi moʻoni fakalotú pea fakalotoa ia ke tali ke malanga ʻaki ʻi he tuʻunga malangá. Naʻe pehē foki hono taʻofi ʻo e fefakatau‘aki ʻo e kau pōpulá ‘i he ʻEmipaea Pilitāniá, ko e Tuʻutuʻuni ke Tauʻatāina ʻa e kau pōpulá ʻi he ʻIunaiteti Siteití, pea mo e ngaahi feinga ki he Totonu Fakapuleʻangá ʻi he taʻu ʻe nimangofulu kuohilí. Ko e ngaahi fakalakalaká ni ne ʻikai fakatupu pe ueʻi hake ia ʻe ha ngaahi ʻulungaanga fakamāmani ka naʻe meimei fakatefito hono teke iá ʻe ha kakai naʻa nau maʻu ha mahino fakalotu ki he ngaahi meʻa naʻe totonú.

2. ‘I he ʻIunaiteti Siteití, ko ʻetau sekitoa fakataautaha ki he ngaahi ngāue tokoní—ʻa e akó, ngaahi falemahakí, tokangaʻi ʻo e masivá, mo e ngaahi tokoni ʻofa ta’efa‘alaua kehe ʻoku mahuʻingá—na‘e faʻu ia pea ‘oku kei fakapaʻanga lahi taha ia ʻe he ngaahi kautaha fakalotú.

3. ʻOku ʻikai pukepuke fakataha e ngaahi sosaieti fakahihifó ʻe hano fakamālohia fakalūkufua ʻo e laó, ʻe ʻikai fakapotopoto ia, ka ko e mahuʻinga tahá ‘a e kau tangataʻi fonua ‘oku nau loto-fiemālie pē ke talangofua taʻe-fakakounaʻi koe‘uhí ko ha toʻonga ʻulungaanga ʻoku totonu. Ko e tui fakalotu ʻa ha niʻihi tokolahi ki he meʻa ʻoku totonu mo halá pea mo e haʻisia ki ha mafai lahi angé ʻokú ne fakatupunga ʻa e faʻahinga mapuleʻi fakaekita peheé. Ko hono mo‘oní, ʻoku fehokotaki ʻaupito ʻa e ngaahi ʻulungaanga fakalotú mo e ngaahi moʻoniʻi meʻa fakapolitikalé ʻi hono kamataʻi mo tukuʻau mai ʻa e ngaahi puleʻanga fakahihifó pea he ʻikai lava ke mole meiate kitautolu ʻa e ivi tākiekina ʻo e tui fakalotú ʻi heʻetau feohi mo e niʻihi kehé taʻe te ne uesia fakamaatoato ai ʻetau tauʻatāiná.

4. ʻOku hoko ʻa e ngaahi kautaha fakalotú, fakataha mo honau ngaahi kaungā-ngāue fakatāutahá, ko ha faʻunga ke ne tākiekina mo fakangatangata e mālohi haʻoloto ‘a e puleʻangá ki he kakaí mo e ngaahi kautaha fakatāutahá.

5. ‘Oku ueʻi ʻe he tui fakalotú ʻa e niʻihi tokolahi ‘o e kakai tuí ke nau tokoni ki he niʻihi kehé, ‘a ia, ‘okú ne ʻomai ai ha lelei ki he koló mo e fonuá fakalūkufua.

6. ‘Oku fakamālohia ʻe he tui fakalotú e fa‘unga fakasōsiale ʻo e sosaietí. Hangē ko ia naʻe ako‘i ʻe Lāpai Sonatane Siakí: “Oku kei hoko pē ʻa e [tui fakalotú] ko e langakiʻanga mālohi taha ʻo ha kolo ʻi he māmaní. … Ko e tui fakalotú ʻa e faito‘o lelei taha ki he niʻihi ʻoku moʻui maʻá e lelei pē ʻanautolú kae ʻikai maʻá e lelei fakalūkufuá. Ko e fakakaukau ko ia ʻe malava pē ʻe he sosaietí ʻo ngāue taʻe kau ai e tui fakalotú ʻoku fehangahangai ia mo e meʻa ne hoko he kuohilí ʻi he hisitōliá.”7

7. Faka‘osí, ko Keleitoni M. Kilisiteniseni, ko ha mēmipa ʻo e Siasí ʻa ia ʻoku fakahīkihikiʻi ko ha “taki fakakaukau” fakamāmani lahi ʻi hono puleʻi ʻo e ngaahi pisinisí mo e ʻilo foʻoú8 naʻá ne tohi ʻo pehē “ko e tui fakalotú ko e fakava‘e ia ʻo e temokalatí mo e tu‘umālié.”9 ‘Oku toe lahi ha ngaahi meʻa kehe ke lave ki ai fekau‘aki mo e lelei ‘o e tui fakalotú ki he fakalakalaka faka‘ekonomiká.

‘Oku ou kei tui ko e ngaahi akonaki fakalotú pea mo e ngaahi tō‘onga fakalotu ʻa e kakai tuí ʻoku mahuʻinga ia ki he tauʻatāina mo e mahu ʻo e sosaietí, pea ʻoku kei mahuʻinga ke ne maʻu ha ngaahi maluʻi fakalao makehe.

3. Ngaahi Fatongia Fepoupouaki ʻo e Tui Fakalotú

Kuó u lea pē ʻi he ngaahi fatongia ʻo e puleʻangá ki he kakaí mo e ngaahi kautaha tui fakalotú. ʻI he taimi ní te u talanoa ki he ngaahi fatongia fepoupouaki ʻoku totonu ke fakahoko ʻe he kakai tui fakalotú ki honau ngaahi pule‘angá.

ʻOku ʻi ai e totonu ʻa e puleʻangá ke nau ʻamanaki atu ke tauhi mo talangofua ʻa kinautolu ʻoku nau maluʻí ʻa e laó mo fakaʻapaʻapaʻi e anga fakafonuá. ‘Oku tokanga lahi e ngaahi puleʻangá ki hono maluʻi honau ngaahi ʻā fonuá mo hono taukapoʻi e moʻui lelei mo e maluʻanga ʻo honau kau tangata‘i fonuá. ‘Oku mahino mai ʻoku nau maʻu ʻa e totonu ke taʻotaʻofi e ngaahi kautaha kotoa, kau ai e ngaahi kautaha lotú, ke faka‘ehiʻehi mei hono akoʻi ʻo e tāufehiʻá mo e ngaahi tōʻonga ʻe lava ke tupu ai ha fetāʻaki pe faihia ki he niʻihi kehé. ‘Oku ʻikai totonu ke fakaʻatā ʻe ha fonua ke kumi hūfanga ange ha ngaahi kautaha ʻoku nau taukaveʻi ʻa e tautoitoí. ‘Oku ʻikai hoko e tauʻatāina fakalotú ko ha fakatuta ki he mafai ʻo e puleʻangá ʻi he ngaahi tūkunga ko ʻení.

ʻI he ‘aho ní ko e ngaahi fatongia fepoupouaki ‘o e tui fakalotú mo e puleʻangá ʻoku lolotonga siviʻi ia ʻi ʻIulope. Ko e fakaʻau ke tokolahi ko ia ʻa e kau kumi hūfangá ʻo tautefito ki he tui mo e ʻulungaanga faka-Mosilemí ki he ngaahi fonua ʻoku kehe honau anga fakafonuá mo e tui fakalotú, ʻokú ne fakatupu ʻe ia ha ngaahi faingataʻa lahi fakapolitikale, fakasōsiale, fakapaʻanga mo fakalotu.

ʻĪmisi
refugees

Ko e hā ‘e lava ʻe he tui fakalotú mo e ngaahi kautaha fakalotú ʻo fai ke tokoni ki he kau kumi hūfangá mo e ngaahi fonua ʻoku nau tali kinautolú—ʻi he taimí ni mo e kahaʻú? ʻOku tau ‘iloʻi ai ha niʻihi fakapalōfesinale ‘oku nau taʻetui ki he fatongia ʻo e ngaahi kautaha fakalotú ‘i he ngaahi meʻa ko ‘ení, ʻoku pehē ʻe ha niʻihi ko e tui fakalotú ko ha ivi tākiekina fakamoveuveu ia. Te u feinga ke ‘oua naʻá ku fakafepaki ki ha ngaahi fakakaukau ‘oku fakatefito ʻi ha ngaahi moʻoni‘i meʻa ʻoku ‘ikai ke u ʻiloʻi. Te u vahevahe pē ʻa e ngaahi tuʻutu‘uni mo e aʻusia ‘a e Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ‘o e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní, ʻa ia ‘oku ou tui te ne fakatātaaʻi ‘a e ivi tākiekina lelei ʻe malava mo totonu ke maʻu ʻe he ngaahi kautaha tui fakalotú, ʻi ha vahaʻa taimi nounou pe lōloa ʻi he kahaʻú.

Ko kitautolu ko ia ʻoku ui ko e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní, pe ko e kau Māmongá, ʻoku tau toʻo moʻoni e ngaahi akonaki ʻa Kalaisí ke foaki ha meʻakai ki he fiekaiá mo ha nofoʻanga ki he solá (vakai, Mātiu 25:35). ʻOku toe tataki pē kitautolu ʻe ha fakahā fakaeonopooni mei he maʻuʻanga tokoni tatau ke “manatu‘i ʻi he ngaahi me‘a kotoa pē ʻa e kakai masivá mo e faingata‘aʻiá, pea mo e mahakí mo e tukuhāusiá, he ko ia ia ʻoku ʻikai te ne fai ʻa e ngaahi meʻá ni, ‘oku ʻikai ko ‘eku ākonga ia” (T&F 52:40).

Ko hono tokanga‘i ʻo e masivá mo e faingata‘aʻiá ‘oku ʻikai ko ha fili ia pe ʻe fai pe ʻikai, pe ko ha meʻa tupukoso pē ‘i hotau Siasí. ‘Oku tau fakahoko fakamāmāni lahi ia. Hangē ko ‘ení, ʻi he ta‘u 2015 ne tau fakahoko ha ngaahi ngāue tokoni fakavavevave ʻe 177 ‘i ha ngaahi fonua ʻe 56. ‘Ikai ngata aí, kuo laungeau ha ngaahi ngāue ne ʻaonga ki ha kakai kuo laka hake he milioná ʻi ha ngaahi tafaʻaki kehekehe ʻe fitu ʻo e tokoní, ʻo hangē ko e vai ʻoku maʻá, huhu maluʻí, mo hono tokangaʻi ʻo e matá. Kuo taʻu ʻe 30 tupu ko e mafatukituki ‘o e ngaahi ngāue ko ʻení kuo fakaʻavalisi ke meimei ki ha paʻanga ʻAmelika ʻe $40 miliona he taʻu.

ʻOku tau faka‘ehiʻehi mei he ngaahi fakafepaki ko ia ki he ngaahi kautaha fakalotú ʻaki hono fakamavaheʻi lahi ʻo ʻetau ngaahi tokoni ʻofa fakaetangatá mei he‘etau ngāue fakafaifekau fakaemāmani lahí. ‘Oku foaki ‘etau tokoni ʻofa fakaetangatá, ʻo tatau ai pē pe ko e hā e ngaahi tui fakalotú, he ʻoku ʻikai ke tau loto ke tali mo fakakaukau ʻetau ngāue fakafaifekaú tupu mei hano fakamālohiʻi, ʻoatu ʻo ha meʻakai pe ngaahi tokoni kehe.

4. Ko e hā ʻe Lava ʻe he Ngaahi Siasí ʻo Faí?

ʻĪmisi
church service

Ko e hā ‘e lava ʻe he ngaahi kautaha fakalotú ʻo fai ke toe tānaki atu ki he ngaahi meʻa ʻoku malava ʻe he Ngaahi Puleʻanga Fakatahatahá mo e ngaahi fonua fakatāutahá? Te u toe lave pē ki ha aʻusia ʻa hotau Siasí. Neongo ko hotau kau mēmipá—ko ha vaheua ʻe taha mei he ʻIunaiteti Siteití mo e toengá mei he ngaahi feitu‘u kehé—ʻoku tau tokosiʻi ʻo fakatatau mo hotau tokolahi ke tokoní, ka ‘oku ʻi ai ha ngaahi lelei ‘e tolu ʻokú ne fakalahi hono ngaahi olá.

‘Uluakí, ko e tukufakaholo ʻo e ngāue tokoní ʻi hotau kau mēmipá ʻokú ne ʻomai ha maʻuʻanga tokoni ʻo ha kakai taukei mo māteaki. ʻI hono liliu ia ki he ngaahi fiká, ‘i he 2015 ne foaki ʻe heʻetau kau ngāue tokoní ha ngaahi houa ne laka hake he 25 milioná ki heʻetau uelofeá, tokoni ‘ofa fakaetangatá, mo hono fakalele ʻo ha ngaahi ngāue ne fakapaʻanga ʻe he Siasí,10 ʻo ‘ikai kau ai e ngaahi ngāue naʻe fakahoko fakafoʻituitui pē ʻe he kāingalotú.

Ko hono uá, ‘i he ngaahi tokoni fakapa‘anga ʻa e kāingalotú ki he ngaahi ngāue ʻofa fakaetangatá, ʻoku tau fakapaʻanga pē ʻetau ngāué. Neongo ‘oku tau malava ke ngāue tauʻatāina mei he ngaahi faʻunga mo e vahevahe paʻanga fakapuleʻangá, ka ʻoku tau vēkeveke ke fakafekauʻaki ʻetau ngaahi ngāué mo ha ngaahi puleʻanga fakafoʻituitui pea mo e ngaahi vaʻa ngāue ʻo e Ngaahi Puleʻanga Fakatahatahá ke maʻu e ola lelei tahá. ‘Oku tau kole kiate kinautolu ke nau vakai maʻu pē ki he ngaahi mālohinga ‘o e ngaahi kautaha tui fakalotú.

Tolú, ‘oku tau maʻu ha kautaha fakamāmani lahi ʻo e kāingalotu angamahení ʻe lava ke fakatahaʻi ʻo fakaʻaongaʻi ʻi ha taimi nounou pē. Hangē ko ‘ení, ʻi he palōpalema fakamāmani lahi ‘o e kau kumi hūfangá, ʻi Mā‘asi 2016, ne tuku atu ai ha pōpoaki fakamāmani lahi mei heʻetau Kau Palesitenisī ʻUluakí mo e Fineʻofá, Kau Finemuí, mo e Kau Palesitenisī Lahi ʻo e Palaimelí, ki he kāingalotú, ʻo fakamanatu kiate kinautolu ‘a e tefitoʻi mo‘oni faka-Kalisitiane mahuʻinga ko ia ke tokoniʻi e masivá mo e “mulí” ʻi hotau lotolotongá (Mātiu 25:35). Na‘a nau fakaafeʻi ʻa e kau finemui mo e kakai fafine ʻi he toʻu kotoa pē ke nau kau ʻi hono tokoniʻi e kau kumi hūfanga ʻi honau tukui koló.11

Ko ha sīpinga ʻeni ke ne fakafofongaʻi e ngaahi tali ‘a hotau kau mēmipa ʻi ‘Iulopé, ʻi ha efiafi ʻe taha ‘i ʻEpeleli 2016, ne toko 200 tupu lahi ha kāingalotu Māmonga mo honau ngaahi kaungāmeʻa ʻi Siamane ne nau loto-fiemālie ke fakafonu ha fanga kiʻi “kato talitali lelei” maʻá e fānau naʻa nau nofo ʻi ha ngaahi senitā kumi hūfanga ʻe ono ʻi Siamane ʻi he ngaahi siteiti ʻo Heseni mo Leinilani-Folo. Ne ʻi he fanga kiʻi kato ko ʻení ha vala fo’ou, ngaahi nāunau haisini, ngaahi sipi kafu, mo ha ngaahi nāunau tā valivali. Ne pehē ʻe ha taha ‘o e kau fefine naʻa nau tataki e ngāué, “Neongo ʻe ʻikai ke u lava ʻo liliu e tūkunga fakamamahi naʻá ne fakatupu e hola [ʻa e kau kumi hūfangá] mei honau ngaahi ʻapí, ka te u lava ʻo fai ha tokoni ʻi [honau] ʻātakaí pea hoko ko ha tokotaha ʻoku tākiekina lelei ki [he‘enau] moʻuí.”

Ko ha ongo sīpinga ʻeni ʻe ua ‘o ʻetau ngāue tokoni ‘ofa fakaetangata fakamāmani lahi ne fokotuʻutuʻú. ‘I he 2015, ʻi ha fengāueʻaki kakato ʻa e Kautaha Tokoni ʻOfa ʻa e Siasí (LDS Charities) mo e kautaha Pilitānia ko e AMAR Foundation, naʻa nau langa ai ha ngaahi senitā fakafaitoʻo maʻá e kakai ʻIesití (Yezidi) ‘i he feituʻu fakatokelau ‘o ʻIulākí, ‘a ia naʻe taumuʻa ki ai ʻa e ngaahi ngāue fakalilifu ʻa e kau tautoitoi ISIS. Ko e ngaahi senitā fakafaito‘o ko ʻení—kuo fakanāunau kakato mo ha fale fakatotolo fakasaienisi, tokoni fakavavevave, fale talavai mo e fakaʻata—ke ne fakanonga ha kakai ne fakatou lavea fakatu‘asino mo fakalaumālie. Na‘a nau fakangāueʻi ha kau mataotao fakafaitoʻo mei ʻIesiti mo ha kau ngāue tokoni ke tokoniʻi honau kakaí ʻi ha founga ʻoku fakaʻapaʻapaʻi ai honau ʻulungaanga fakafonuá.

ʻĪmisi
Elder Holland and Emma Nicholson

‘I he 2004 naʻe tāmate‘i ʻe he mofuike mo e peau kula ‘i ʻĒsia Tonga-hahaké ‘i he ʻaho 26 ‘o Tīsemá, ha toko 230,000 ʻo e kakaí ‘i ha fonua ʻe 14. Ne a‘u atu ʻa e Kautaha Tokoni ʻOfa ʻa e Siasí ki he ngaahi feituʻú ni hili ha ʻaho ʻe taha mei ai pea nau ngāue tōtōivi ai ʻi ha taʻu ʻe nima. ʻI he ngaahi feituʻu ne uesia lahi ʻi he vahefonua Penitā ʻAsé (Banda Aceh), ne langa ai he‘etau ngaahi kautaha tokoni ʻofá ha ngaahi fale ʻe 900, ngaahi maʻuʻanga vai ʻe 24, ngaahi ʻapiako lautohi ʻe 15, ngaahi senitā fakafaitoʻo ʻe 3, pea mo ha ngaahi senitā fakakolo ʻe 3 ʻa ia ne toe hoko ko ha ngaahi fale lotu. ‘Ikai ngata aí, naʻa tau tufa ha tatau ʻo e tohi tapu Kōlaní (Koran) mo ha fanga kiʻi kāpeti faliki (rugs) ke tokoni ki he tukui kolo ko iá ʻi heʻenau lotú.

Ko ha ngaahi fakatātā pē ʻeni ʻe niʻihi ʻo ʻetau mahuʻingaʻia ‘i he tui fakalotú ʻo ʻikai ke tau taukapoʻi pē ka ʻoku tau fie maʻu ʻa e tauʻatāina fakalotú, ʻa ia ‘oku tau tui ko e fuofua tauʻātainá ia.

Maʻuʻanga Fakamatalá

  1. Vakai, The Wall between Church and State, ed. Dallin H. Oaks (1963).

  2. Vakai Pew Research Center, “The Global Religious Landscape: A Report on the Size and Distribution of the World’s Major Religious Groups as of 2010,” Dec. 2012, 9, 24, pewforum.org.

  3. Vakai ki he Pew Research Center, “Latest Trends in Religious Restrictions and Hostilities,” Feb. 26, 2015, 4, pewforum.org.

  4. Vakai, Universal Declaration of Human Rights, tali ʻe he United Nations General Assembly ʻi Tīsema 10, 1948, un.org. Ko e ngaahi maluʻi ko eni maʻá e ngaahi tui fakalotú ʻoku ʻiloa ia ʻi he ngaahi fakamatala fakatuʻapuleʻangá mo fakavahefonuá. Vakai, hangē ko ‘ení, ko e “International Covenant on Civil and Political Rights,” Dec. 16, 1966, Article 18; “Declaration on the Elimination of All Forms of Intolerance and of Discrimination Based on Religion or Belief,” 1981, Article 1; “European Convention for the Protection of Human Rights and Fundamental Freedoms,” 1950, Article 9; “American Convention on Human Rights” Nov. 22, 1969, Article 12; mo e “African Charter on Human and People’s Rights,” June 27, 1981, Article 8.

  5. Amos N. Guiora, Freedom from Religion: Rights and National Security (2009) mo e Brian Leiter, Why Tolerate Religion? (2012).

  6. Melanie Phillips, The World Turned Upside Down: The Global Battle over God, Truth, and Power (2010), xviii.

  7. Jonathan Sacks, “The Moral Animal,” New York Times, Dec. 23, 2012, nytimes.com.

  8. Jena McGregor, “The World’s Most Influential Management Thinker?” Washington Post, Nov. 12, 2013, washingtonpost.com.

  9. Clayton Christensen, “Religion Is the Foundation of Democracy and Prosperity,” Feb. 8, 2011, mormonperspectives.com.

  10. Ko ha fakakātoa ʻeni ʻo ha ngaahi tokoni ʻa e Siasi naʻe laka hake ʻi he houa ʻe 14 milioná ne fakahoko ʻe he kau faifekaú, meimei ko ha houa ʻe 8 miliona naʻe fakahoko ʻi he ngāue uelofeá mo tokoni ʻofa fakaetangatá, pea ko e 4 miliona tupu ‘i he ngāue fakauelofea fakauōtí.

  11. Vakai ki he tohi ʻa e kau Palesitenisī ‘Uluakí, 26 ‘o Mā’asi 2016, pea mo e tohi mei he Kau Palesiteni Lahi ʻo e Fine‘ofá, Kau Finemuí, mo e Palaimelí, 26 ʻo Māʻasi 2016.