Ko e Ngāue Fakatemipalé

Na’e fiefia ‘a Palesiteni Pilikihami ‘Iongi ‘i he taimi na’e tāpuaki’i fakatapui ai ‘a e Temipale Sā Siaosí ‘i ‘Epeleli ‘o e 1877 koe’uhí he ‘e toki lava heni ke fakahoko ‘e he Kāingalotú ‘a e ngaahi ‘enitaumení ‘i he temipalé ma’á e kakai kuo pekiá. Na’á ne fakamatala ‘o pehē na’e ma’u ‘e he Kāingalotu na’a nau kamata ‘a e ngāue ko ‘ení “ ‘i ha taimi mohu tāpuekina mo‘oni, ‘a ia ‘oku ‘ikai ke tau toe ‘ilo ‘e kitautolu ha taimi ‘i he ngaahi senituli lahi kuo hilí pe ha kakai ‘i he māmaní te nau fiefia lahi ‘o hangē ko e kakaí ni” (DBY, 419). Na’á ne tohi ki hono foha ko Lolenisoó ‘o pehē, “Talu mei he ‘osi hono langa ‘o e Temipale ‘i Sā Siaosí mo e nofo‘ia e kāingalotu faivelenga ‘o e Siasí ‘i he tele‘á ni kotoa, ‘e he laumālie ‘o e tokanga ki he kakai pekiá mo fai e ngāué ma‘anautolu, pea mo fakahoko foki ‘a e ngaahi ouau na‘e fie ma‘u ma‘á e kakai mo‘uí. Mahalo kuo te‘eki ai ke ma‘u ‘e he Kāingalotú ha loto tokanga pehē ki he ngaahi me‘á ni talu mei hono fokotu‘u ‘o e Siasí, ‘o hangē ko ia ‘oku nau ma‘u he taimi ní. ‘E ma‘u ha ngaahi ola lelei mei heni, pea ‘i he hokohoko atu ‘o e ngāue ki hono langa ‘o e ngaahi temipalé, ko e mālohi lahi ‘e ongo‘i ‘e he ngaahi kolo kotoa pē ‘o e Siasí, ‘i he laumālie ko iá” (LBY, 288–89).

Ko e Ngaahi Akonaki ‘a Pilikihami ‘Iongí

Kuo foaki ‘e he ‘Otuá ki he kakai kuo pekiá ha faingamālie ke nau ma‘u ‘a e ngaahi tāpuaki ‘o e temipalé.

Na‘e mālōlō ‘eku tangata‘eikí ‘oku te‘eki ai fakahoko ‘a e ngaahi ‘enitaumení. Kuo te‘eki fakama‘u ha taha ‘o ‘ene fānaú kiate ia. Kapau te mou manatu ki ai, ‘akimoutolu na‘e ‘i Nāvuú, na‘a tau fu‘u fakavavevave ‘o si‘i ‘aupito ‘a e taimi na‘a tau ma‘u ‘i he hili hono langa ‘o e temipalé. Na‘e ‘osi ‘i ai ‘a e kau fakatangá ia ke faka‘auha kitautolu; na‘a nau ‘osi mateuteu mai kinautolu ke tutu hotau ngaahi falé, pea kuo fuoloa ‘enau fai ‘ení; ka na‘a tau faka‘osi hono langa ‘o e temipalé, ‘o fakatatau mo e fekau ko ia na‘e fai kia Siosefá, kimu‘a ia pea tau toki mavahé. ‘I he‘ene peheé, na‘e si‘i ‘aupito hotau taimí pea ‘ikai ha taimi ke tau fakahoko ai ‘eni. Ko ia na‘e ‘ikai lava ai ke fakama‘u ‘a e fānau ‘a ‘eku tangata‘eikí kiate ia. Mahalo ‘e ‘alu atu kotoa ‘a hono ngaahi fohá ki ‘itāniti, ki he tatali‘anga ‘o e ngaahi laumālié pea toki lava ke fakahoko ‘eni; ka ‘oku ‘ikai hano faikehekehe ia ‘o‘ona; ‘e fai ‘eni ia ‘e he ngaahi hako ‘o e fāmilí neongo ka toki lava hano fakahoko ‘i ha ta‘u ‘e teau mei heni (DBY, 401).

Kuo lauimiliona ‘a e kakai kuo fanau‘i mai, ‘o nau mo‘ui taimi si‘i pē ‘i he māmaní, pea nau mālōlō atu ‘oku ‘ikai ha‘anau ‘ilo fekau‘aki mo kinautolu pea mo e palani ‘o e fakamo‘uí, na‘e fokotu‘utu‘u ma‘anautolú. Ka neongo ia, ‘oku hoko ko ha fakafiemālie lahi ‘a ‘etau ‘ilo‘i ko ia ‘oku muimui atu pe ‘a e palani nāunau‘ia ko ‘eni ‘o e Langí ‘iate kinautolu ki he maama hoko maí, ‘o foaki kiate kinautolu pē te nau tali ‘a e mo‘ui ta‘engatá mo e hakeaki ‘i ki he ngaahi nofo‘a fakatu‘í, ngaahi nofo‘angá, pea mo e ngaahi mālohi ‘i he ‘afio‘anga ‘o ‘enau Tamaí mo honau ‘Otuá, ‘o fakafou ‘eni ‘i hono ‘Alo ko Sīsū Kalaisí (DBY, 404).

‘Oku tau malanga‘i kiate kinautolu kuo pekiá ‘a e Ongoongolelei ‘o e Fakamo‘uí, ‘o fakafou ‘iate kinautolu kuo nau ‘osi mo‘ui ‘i he kuonga ko ‘ení [vakai, T&F 138:57] (DBY, 397).

‘Oku ‘i ai ha faingamālie ki he kakai ‘oku nau ‘i he tatali‘anga ‘o e ngaahi laumālié ke nau fanongo ki he Ongoongoleleí. Lolotonga ‘a e ‘i he fonualotó ‘a e sino ‘o Sīsuú ‘i he pō ‘e ua mo e ‘aho ‘e tahá, na‘á ne hā‘ele ai ki he tatali‘anga ‘o e ngaahi laumālié ke fakahā ki he kāingá ‘a e founga te nau langa‘aki ‘a e pule‘angá mo fakahā ki he ngaahi laumālie ‘i aí ke nau ‘ilo‘i ‘a e mo‘oní; na‘á ne hā‘ele ke tā ha sīpinga ai; ‘o hangē pē ko ia na‘á ne fai ‘i he māmaní. ‘Oku mou ‘ilo‘i heni ‘oku ma‘u pē ‘e he ngaahi laumālie aí ha faingamālie ke ‘ilo‘i ‘a e mo‘oní. Mahalo pē te ke fehu‘i mai pe ‘oku papitaiso kinautolu ai? ‘Ikai. ‘E lava ke hilifaki nima kinautolu ai ke ma‘u ‘a e foaki ‘o e Laumālie Mā‘oni‘oní? ‘Ikai. ‘Oku ‘ikai ke fai ha taha ia ‘o e ngaahi ouau fakatu‘asinó ai, ka ‘oku nau fiefia tatau pē ai ‘i he māmá, nāunaú, pea mo e mālohi ‘o e Laumālie Mā‘oni‘oní ‘o hangē pē ko ia ‘i he maama ko ‘ení; pea ‘oku ‘i ai mo ha ngaahi fono ‘okú ne pule‘i ‘a e tatali‘anga ‘o e ngaahi laumālié, kuo pau ke nau talangofua ki ai (DBY, 397).

Te tau lava nai ‘o fai ha me‘a ma‘anautolu? ‘Io. He ko e hā koā e me‘a ‘oku tau langa ai ha temipalé? He ‘ikai ke ngata pē he‘etau langa temipale hení, ka ‘o ka lava lelei ia, pea kei tāpuekina pē kitautolu ke tau kei mo‘ui, mahalo te tau toe hoko atu ‘o langa mo ha temipale kehe ‘e ua pe tolu, pea hokohoko pehē atu ai pē ‘o fakatatau mo e ngāue ‘e fie ma‘u ke fakahoko ki hono huhu‘i ‘o e pekiá. Ka u ka ma‘u ha fakahā na‘e mo‘ui ha ni‘ihi ‘o ‘eku ngaahi kuí pea nau pekia ‘oku te‘eki ai ke nau ma‘u ‘a e ngaahi tāpuaki ‘o e Ongoongoleleí, pe fanongo ki hano malanga‘i, ka na‘a nau faitotonu pē hangē ko aú, pea anga-tonu pē ‘o hangē ko aú pe ko ha toe tangata pe fefine pē ‘i he māmaní; ‘o anga-mā‘oni‘oni ki he ngata‘anga ‘o ‘enau ‘iló mo ‘enau mahinó, ‘o hangē ko ha ‘Aposetolo pe Palōfita kuo mo‘ui he māmaní, te u ‘alu ke u papitaiso, hilifakinima, fufulu, mo pani mo u fakahoko ‘a e ngaahi ouau mo e ngaahi ‘enitaumeni kotoa pē ma‘anautolu koe‘uhí ke fakaava honau hala ki he pule‘anga fakasilesitialé (DBY, 403).

Ko e tokāteline mahu‘inga mo‘oni ‘a e tokāteline ‘o e papitaiso ma‘á e kau pekiá, ‘a ia ko e taha ia ‘o e ngaahi tokāteline nāunau‘ia taha kuo fakahā mai ki he fa‘ahinga ‘o e tangatá; pea ‘oku ‘i he tokāteline ko ‘ení ‘a e maama, mālohi, nāunau, ngeia pea mo e mo‘ui ta‘e fa‘amaté (DBY, 399).

Talu mei hono fokotu‘u ‘o e Siasí mo ‘etau fakahoko e papitaiso ma‘á e kakai kuo nau pekiá—ko ha kakai lelei, faitotonu, falala‘anga, ‘ofa ki he kakai kotoa pē, pea nau mo‘ui anga-ma‘a foki. He ‘ikai ke tau tuku kinautolu ke nau ‘alu hifo ki heli; he ‘ikai tuku ‘eni ‘e he ‘Otuá ke hoko. ‘Oku fe‘unga ‘ānoa pē ‘a e palani ‘o e fakamo‘uí ke hiki‘i hake kinautolu kotoa ki ha tu‘unga te nau fiefia ai ‘i he ngaahi me‘a kotoa pē na‘a nau ‘amanaki atu ki aí (DBY, 403).

Kuo nau ‘osi mavahe atu kinautolu mei he ngaahi ‘ahi‘ahi fakamamahi [‘o e mo‘ui fakamatelié], pea he ‘ikai ke nau toe lava ‘e kinautolu ke fakahoko ma‘anautolu pē ‘a e ngaahi ouau ki hono fakamolemole‘i ‘o ‘enau ngaahi angahalá pea mo honau hākeaki‘í, pea ko e me‘a leva ‘oku hokó, ko ‘enau fakafalala mai ke fakahoko ‘a e ouaú ni ma‘anautolu ‘e honau ngaahi kaungā-me‘á, ‘e he‘enau fānaú pea mo e fānau ‘a ‘enau fānaú, koe‘uhí ke nau lava ‘o ‘alu hake ki he pule‘anga fakasilesitialé (DBY, 406).

‘Oku mou pehē ko e hā e lea ‘e fai mai ‘e he‘etau ngaahi kuí ‘o kapau na‘e lava ke nau lea mai mei he maté? ‘Ikai te nau pehē mai, “Kuo lau afe ta‘u ‘emau tākoto ‘i he fale fakapōpulá ni ‘o tatali ki he kuongá ni ke hoko mai? … Ko e hā nai ‘enau fanafana ‘e fai ‘i hotau telingá? Ko e hā hano ‘aonga, kapau ne nau ma‘u ha mālohi ke lea le‘o-lahi kiate kitautolu ‘o hangē ko e le‘o ‘o e ngaahi mana ‘o langí, kapau na‘e lava ke tau ‘ilo‘i ‘a hono mahu‘inga ‘o e ngāue ‘oku tau faí? ‘Oku vakai mai ‘a e kau ‘āngelo ‘o e langí ki he ki‘i kakai toko si‘i ko ‘ení mo ue‘i kinautolu ke nau fai hono fakamo‘ui e fa‘ahinga ‘o e tangatá. ‘Oku toe pehē pē foki mo e vakai mai ‘a e fanga tēvolo ‘i helí ki he kakaí ni, mo ‘enau feinga ke faka‘auha kitautolú, ka ‘oku kei lulululu nima pē ‘a e kakaí mo e kau tamaio‘eiki ‘a e tēvoló kae lolotonga iá ‘oku totonu ke nau fakamā‘oni‘oni‘i kinautolu pea ui ki he ‘Eikí mo fai ‘a e ngāue kuó ne fekau‘i mai ke tau fakahokó (DBY, 403–4).

‘E tāpuaki‘i kitautolu ‘e he Tamai Hēvaní ‘i he‘etau fakahoko ‘a e fakatotolo ‘i he hisitōlia fakafāmilí ki hono fakamo‘ui ‘o ‘etau ngaahi kuí.

Te u pehē ‘oku ‘i ai ha ngāue ke fakahoko [‘i he Nofotu‘í] ‘a ia ‘oku feinga ‘a māmani ke ‘oua na‘a tau fai. Ko e hā nai ia? Ko hono langa ‘o e ngaahi temipalé. Ko ‘ene kamata pē ke tau fakatoka ‘a e fakava‘e ‘o ha temipale, kuo to‘o mahafu mai ‘a e filí ke tau‘i kitautolu … Ko e hā e me‘a te tau fai ‘i he ngaahi temipale ko ‘ení? ‘E ‘i ai ha me‘a ‘e fai ai? ‘Io, pea he ‘ikai ke tau tatali kitautolu ki he Nofotu‘í pea mo e taimi ‘e kakato ai ‘a e nāunau ‘o e ‘Otuá ‘i he māmaní; te tau kamata ‘i he taimi pē ko ia kuo tu‘u ai hatau temipalé, ‘o tau ngāue ke fakamo‘ui ‘a ‘etau ngaahi kuí; te tau fai honau tohihohokó ki he taupotu taha te tau lavá. ‘E taimi nounou pē kuo kakato ‘etau tohihohokó. Te tau fai ‘i he ngaahi temipale ko ‘ení ‘a e ngaahi ouau ‘o e Ongoongolelei ‘o Sīsū Kalaisí ma‘a hotau ngaahi kaungā-me‘á (DBY, 402).

‘Oku tau fakahoko he taimí ni ‘a e papitaiso ma‘á e kakai pekiá … ma‘a ‘etau ngaahi tamaí, fa‘eé, kui tangatá mo fefiné, fa‘ē tangatá, mehikitangá, kāingá, kaungā-me‘á mo e ngaahi maheni fuoloá … ‘Oku ue‘i ‘e he ‘Eikí ha loto ‘o ha kakai tokolahi … pea ‘oku ‘i ai ha loto māfana ‘i he tokolahi ke fai ‘a ‘enau ngaahi fekumi fakatohi hohokó mo kumi ‘a e ngaahi lekooti ‘oku hā ai ‘enau ngaahi kuí. ‘Oku ‘ikai ke nau ‘ilo‘i hono ‘uhinga ‘oku nau fai ai iá, ka ‘oku ue‘i kinautolu ‘e he ‘Eikí ke nau fai ia; pea ‘e hokohoko atu ai pē mei he tamaí ki he kuí, pea hokohoko pehē ai pē kae ‘oua kuo nau ma‘u ‘a e tohi hohoko kakato ‘o ‘enau ngaahi kuí ‘o a‘u ki he ngata‘anga te nau lavá (DBY, 406).

Ko e taimi kuo fokotu‘u ai ‘a e Pule‘anga ‘o e ‘Eikí ‘i he māmaní, pea langa mo Saioné, ‘e fekau‘i mai lava ‘e he ‘Eikí ‘a ‘ene kau tamaio‘eikí ke hoko ko ha kau fai fakamo‘ui ‘i he Mo‘unga ko Saioné [vakai, ‘Optataia 1:21]. ‘E fakahā mai ‘e he kau tamaio‘eiki ‘a e ‘Otuá, ‘a ē na‘a nau mo‘ui ‘i he māmaní ‘i he ngaahi to‘utangata kuo hilí, ‘a e ngaahi feitu‘u kehekehe na‘e nofo ai ‘a e kakaí pea nau mate kuo te‘eki ai ke nau ma‘u ‘a e Ongoongoleleí, ‘o nau fakahā mai honau hingoá mo nau pehē, “ ‘A e kau tamaio‘eiki ‘a e ‘Otua, mou ‘alu atu pea faka‘aonga‘i ‘a ho‘omou ngaahi totonú mo homou ngaahi faingamālié; mou ‘alu atu ‘o fakahoko ‘a e ngaahi ouau ‘i he fale ‘o e ‘Otuá ma‘a kinautolu kuo nau mavahe atu mei he māmaní ‘oku te‘eki ke nau ma‘u ‘a e Ongoongoleleí, pea ko kinautolu kotoa pē ‘e ma‘u hanau fakamo‘uí; ‘ohake kinautolu ke ma‘u ‘a e pule‘anga fakasilesitialé, telesitialé pe tilesitialé … koe‘uhí he ‘e ma‘u ‘e he tokotaha kotoa pē ‘o fakatatau mo e lahi ‘o e me‘a na‘á ne lavá pea fakatatau mo e ngaahi ngāue na‘á ne fakahoko ‘i he sinó, pe na‘e lelei ia pe kovi, lahi pe si‘i (DBY, 407).

‘Oku folofola ‘e he ‘Eikí, kuó u ‘osi ‘oatu ‘a e ngaahi kī ‘a e Palōfita ko ‘Īlaisiaá—kuó u ‘osi tuku atu ‘a e tokāteline ke liliu ‘aki ‘a e loto ‘o e ngaahi tamaí ki he fānaú, pea mo e loto ‘o e fānaú ki he ngaahi tamaí [vakai, T&F 2; 110:13–15]. Ko ia, ko kimoutolu kotoa fānaú, ‘oku mou fekumi nai ke fakamo‘ui ho‘omou ngaahi tamaí? ‘Oku mou fekumi fakamātoato nai ke huhu‘i ‘a kinautolu na‘a nau mate kuo te‘eki ai ke nau ma‘u ‘a e Ongoongoleleí, ‘o hangē ko ‘enau fekumi ki he ‘Eiki Māfimafí ke ma‘u ha ngaahi tala‘ofa ma‘a moutolú? He na‘e ma‘u ‘e he‘etau ngaahi tamaí ‘a e ngaahi tala‘ofá ‘o pehē he ‘ikai fakangalo‘i ‘a honau hakó. ‘A kimoutolu ko e fānau ‘a e ngaahi tamaí, mou tokanga‘i mu‘a ‘a e ngaahi me‘á ni. Mou hū atu ki he ngaahi temipale ‘o e ‘Eikí ‘o fai ha ngāue ma‘a ho‘omou ngaahi kuí (DBY, 408).

‘Oku tau hoko ko e kau fai fakamo‘ui ‘i he Mo‘unga ‘o Saioné ‘i he‘etau fakahoko ‘a e ngaahi ouau ‘i he temipalé ma‘a hotau kāinga kuo pekiá.

Hangē ko ia kuo ‘osi fakahā atu kiate kimoutolú, kuo ui kitautolu ke tau huhu‘i ‘a e ngaahi pule‘anga ‘o e māmaní. He ‘ikai lava ke fakahaohaoa‘i ‘etau ngaahi tamaí [kuí] ta‘e kau ai ‘a kitautolu; pea he ‘ikai lava ke fakahaohaoa‘i kitautolu ta‘e kau ai ‘a hotau kau pekiá [‘etau ngaahi kuí]. Kuo pau ke ‘i ai ‘a e hokohoko kakato ko ‘eni ‘o e Lakanga Fakataula‘eiki mā‘oni‘oní; kuo pau ke hokohoko fakataha kinautolu ‘o kamata pē mei he to‘utangata fakamuimui taha ‘e mo‘ui ‘i he māmaní ‘o a‘u kia ‘Ātama, koe‘uhí ke fakafoki kotoa mai ‘a ia ‘e lava ke fakahaofí ‘o tuku ‘i he tu‘unga ‘e lava ke ma‘u ai honau fakamo‘uí pea mo ha nāunau ‘i ha pule‘angá. Kuo pau ke fai ia ‘e he Lakanga Fakataula‘eiki ko ‘ení; ko e taumu‘a ia ‘o e Lakanga Fakataula‘eikí ko ‘ení. (DBY, 407).

‘Oku fakahā mo foaki mai ‘e he ngaahi tokāteline ‘o e Fakamo‘uí ki he kakai tuí, ‘a e ngaahi tefito‘i mo‘oni ‘a ia ‘e lava ke ha‘u ai ‘a e kau fai fakamo‘uí ki he Mo‘unga ko Saioné ke fakahaofi kinautolú … tuku kehe pē ‘a kinautolu na‘a nau faiangahala ‘i hono lohiaki‘i ‘o e Laumālie Mā‘oni‘oní. ‘E hū atu ‘a e kakai tangatá mo fafine ki he ngaahi temipale ‘o e ‘Otuá, pea ‘e fakatatau ai ‘a kinautolu ki ha ngaahi pou [vakai, Fakahā 3:12], pea te nau ngāue mei he ta‘u ki he ta‘u ma‘anautolu kuo pekia ‘i he ngaahi ta‘u ‘e lau afe kuo hilí (DBY, 407).

He ‘ikai ke taha pē ‘a e temipalé ka kuo pau ke lauiafe honau lahí kae lava ke fakakakato ‘a e ngāue ko ‘ení, pea ‘e lauiafe mo laumano ha kakai tangata mo fafine te nau hū ki he ngaahi temipale ko ‘ení ‘o ngāue ma‘á e kakai na‘a nau mo‘ui he ngaahi ta‘u lahi kuo hilí ‘o hangē ko ia ‘e fakahā mai ‘e he ‘Eikí (DBY, 394).

Ko e me‘a ‘eni te tau fai ma‘á e kakai ‘o e māmaní. ‘I he‘eku vakai atu ki aí, ‘oku ‘ikai ke u loto ke fu‘u lahi ‘eku mālōloó, ka ke u fa‘a ngāue ‘i he ‘aho kotoa; he kapau te tau fakakaukau atu ki ai, ‘oku ‘ikai hatau taimi ‘o tautolu ke fakamoleki noa he ko e ngāue mātu‘aki lahi mo‘oni ‘eni (DBY, 410).

Ko e lakanga fakataula‘eiki ko ia ‘e foaki ‘e he ‘Eikí kiate kinautolu te nau fiema‘u iá, ‘oku fakataumu‘a pau pē ia ke teuteu‘i ‘aki kinautolu ke nau taukei ‘i he ngaahi tefito‘i mo‘oni ko ia ‘oku kau ki he fono ‘o e pule‘anga fakasilesitialé. Kapau te tau talangofua ki he fono ko ‘ení, mo tauhi ki ai ‘o ‘oua na‘a maumau‘i, pea mo‘ui ‘o fakatatau ki ai, te tau mateuteu atu ke fiefia ‘i he ngaahi tāpuaki ‘o e pule‘anga fakasilesitialé. ‘E lava nai mo ha ni‘ihi kehe? ‘Io, ko ha kakai ‘e lau afe mo lau miliona ‘o e māmaní, ‘a ia na‘a nau mei tali mo talangofua ki he fono ‘oku tau malanga‘í, ‘o kapau na‘e ‘i ai hanau faingamālié. Ko e taimi ‘e toe fakafoki mai ai ‘e he ‘Eikí ‘a Saioné, mo loto-taha ‘a e kau tangata le‘ó, pea fokotu‘u ‘a Saioné, ‘e ha‘u ‘a e kau fai fakamo‘uí ki he Mo‘unga ko Saioné ‘o fakamo‘ui kotoa ‘a e ngaahi foha mo e ngaahi ‘ofefine ‘o ‘Ātama ‘a ia ‘e lava ke fakamo‘uí, ‘aki ‘enau fai ‘a e ngāué ma‘anautolu (DNW, 16 May 1860, 1).

He ‘ikai lava ke fakahaohao‘i ‘etau ngaahi tamaí ta‘e kau ai ‘a kitautolu; pea he ‘ikai lava ke fakahaohaoa‘i kitautolu ta‘e kau ai kinautolu. Kuo nau ‘osi fakahoko ‘enau ngāué pea kuo nau mālōlō atu. Kuo ui ‘eni kitautolu ke tau fakahoko ‘etau ngaahi ngāué he taimí ni, pea ko e ngāue mahu‘inga taha ia kuo fakahoko ‘e he tangatá ‘i he māmaní. Kuo pau ke fai ha ngāue ma‘á e kakai ‘e laui miliona na‘a nau mo‘ui ‘i he māmaní pea nau mate ta‘e te nau ‘ilo ki he Ongoongoleleí, koe‘uhí ke nau ma‘u ‘a e mo‘ui ta‘engatá, ‘e kinautolu kotoa pē na‘a nau mei tali ‘a e Ongoongoleleí. ‘Oku ui ‘eni kitautolu ke tau fai ‘a e ngāué ni (DBY, 406).

Ko hai te ne ma‘u ‘a e māmaní pea mo hono fonu ‘o iá? He ‘ikai ko kinautolu kuo fakatatali ‘e he ‘Eikí ke nau ma‘u ‘a e lāngilangi ko ‘ení? Pea te nau ‘alu hake ki he Mo‘unga ko Saioné ko e kau faifakamo‘ui ke nau ngāue ‘i he Nofotu‘í ke fakamo‘ui ai ‘a e ni‘ihi kehé (DBY, 407–8).

‘E fakakau he ngāue ‘o e Nofotu‘í ‘a hono langa ‘o e ngaahi temipalé pea mo e ngāue fakatemipalé.

‘Oku tau feingá ni ke fakamo‘ui ‘a e kakai mo‘uí pea mo e kakai pekiá. ‘E lava ke fai ‘e he kakai mo‘uí ‘a ‘enau filí, ka he ‘ikai lava ke nau fai ha fili ‘a e kakai pekiá. Ko e lau miliona ‘o kinautolu kuo nau pekia ‘oku te‘eki ai ke nau ma‘u ‘a e Ongoongoleleí, te‘eki ai ke nau ma‘u ‘a e Lakanga Fakataula‘eikí, pea ‘ikai ke nau ma‘u ‘a e ngaahi faingamālie ko ia ‘oku tau ma‘ú. Te tau ‘alu atu ‘i he huafa ‘o e ‘Otua ‘o ‘Isilelí ‘o fakahoko ‘a e ngaahi ouaú ma‘anautolu. Pea ‘i he lolotonga ‘o e Nofotu‘í, ‘a e ta‘u ko ia ‘e tahaafe ‘e ‘ofa ai ‘a e kakaí mo tauhi ki he ‘Otuá, te tau langa ha ngaahi temipale pea fai ai ‘a e ngāue ma‘a kinautolu kuo nau pekia ‘i he ngaahi ta‘u ‘e lau ngeau mo lau afe kuo hilí—‘a kinautolu na‘a nau mei tali ‘a e mo‘oní ‘o kapau na‘a nau ma‘u ha faingamālie ke fanongo ki aí; pea te tau hiki‘i hake kinautolu ki ha tu‘unga ‘oku mā‘olunga ange, pea fakafehokotaki ‘a e fakahokohokó ‘o a‘u kia ‘Ātama (DBY, 404).

Hangē ko ia ne u fa‘a tala kiate kimoutolú, ko e ngāue ia ‘o e Nofotu‘í. Ko e ngāue ia kuo pau ke fakahoko ‘e he hako ‘o ‘Ēpalahamé, ko e hako kuo fili, ko e hako faka‘ei‘eiki, ko e hako kuo tāpuekina ‘e he ‘Eikí, ‘a kinautolu na‘a nau fakahoko ‘a e ngaahi fuakava mo e ‘Eikí. Te nau ‘alu atu pea fakamo‘ui ‘a foha mo e ‘ofefine kotoa pē ‘o ‘ētama te nau tali ‘a e fakamo‘uí ‘i he māmaní; pea ‘e fai ‘a e malanga ki he ngaahi laumālie kotoa pē ‘oku ‘i he tatali‘anga ‘o e ngaahi laumālié, ‘o fetalanoa‘aki mo kinautolu mo ‘ave kiate kinautolu ‘a e ngaahi tefito‘i mo‘oni ‘o e fakamo‘uí, koe‘uhí ke nau ma‘u ha faingamālie ke fanongo ki he Ongoongoleleí; pea ‘e tokolahi ha‘anau fānau ‘i he māmaní ke ngāue fakafofonga ma‘anautolu ‘i he ngaahi ouau ko ia ‘o e Ongoongoleleí ‘oku fekau‘aki mo e kakanó (DBY, 403).

‘Oku tau falala ki he ‘Otuá. ‘Oku ou tui te ne tau ma‘atautolu ‘i he‘etau ngaahi feingataú pea ‘e papitaiso kitautolu ko e fakafofonga‘i ‘o e fa‘ahinga ‘o e tangatá, lolotonga ha ngaahi ta‘u ‘e lauafe; pea ‘e laungeau ‘a hotau ngaahi temipalé pea lauafe mo e kakai tangata mo fafine te nau ngāue fakafofonga ai ma‘a kinautolu kuo pekia ‘oku te‘eki ai hanau faingamālie ke fanongo mo talangofua ki he Ongoongoleleí, koe‘uhí ke nau tu‘u hake ‘i ha toetu‘u nāunau‘iá, pea fiefia ‘i he pule‘anga ko ia kuo teuteu ‘e he ‘Otuá ma‘anautolú. ‘E feinga mālohi ‘a e Tēvoló ke fakafaingata‘a‘ia‘i kitautolu ka he ‘ikai ke tau laka kimu‘a tukukehe pē ‘i he‘etau talangofua mo ‘etau tui ki he mālohi ‘o e Ongoongolelei e ‘Alo ‘o e ‘Otuá. ‘Oku fakafepaki‘i ‘e māmani kotoa ‘a e tokāteline ko ‘ení. Ka ‘oku ‘i ai nai ha maumau ai? Ka ne lava ke nau mamata ki ai ‘o hangē ko e ‘afio ki ai ‘a e ‘Eikí, pehē te nau fiefia ai ‘o ‘ikai ke nau fakafepaki‘i, pea te nau fakafeta‘i ki he ‘Otuá ‘i he‘ene fakahā mai ha tokāteline nāunau‘ia pehē (DBY, 401).

Ngaahi Fokotu‘u ki hono Akó

Kuo foaki ‘e he ‘Otuá ki he kakai kuo pekiá ha faingamālie ke nau ma‘u ‘a e ngaahi tāpuaki ‘o e temipalé.

Ko ha “palani nāunau‘ia” hono huhu‘i ‘o kinautolu na‘a nau pekia kuo te‘eki ai ke nau ma‘u kakato ‘a e ngaahi tāpuaki ‘o e ongoongoleleí, pea ko e “fakafiemālie lahi” mo‘oni ‘eni kia Palesiteni ‘Iongi. Ko e hā nai hono ‘uhingá? Ko e hā hono mahu‘inga ‘o e palani ko iá kiate koe pea mo kinautolu ‘okú ke ‘ofa aí?
Na‘e anga fēfē pea na‘e fai ‘anefē hono fokotu‘utu‘u ke fakahoko ‘a hono malanga‘i ‘o e ongoongoleleí ki he tatali‘anga ‘o e ngaahi laumālié? Ko hai ‘oku nau hokohoko atu hono fai ‘o e ngāue ko iá he taimi ní? (Vakai foki, T&F 138:57).
‘Oku ‘uhinga ki he hā ‘a hono huhu‘i ‘o ‘etau kau pekiá pea mo hono fakaava ‘o e pule‘anga fakasilesitialé kiate kinautolú? (Vakai T&F 138:58).
Ko e hā hono ‘uhinga ‘oku fu‘u fakafepaki‘i mālohi ai ‘e Sētane ‘a e ngāue fakatemipalé? Ko e hā ha fakamo‘oni kuó ke mamata ai ‘oku ‘ikai ke lava ‘e Sētane ia ke ta‘ofi hono langa ‘o e ngaahi temipalé pe ke ta‘ofi ‘a e fakautuutu hono fakahoko ‘o e ngaahi ngāue fai fakamo‘uí?

‘E tāpuaki‘i kitautolu ‘e he Tamai Hēvaní ‘i he‘etau fakahoko ‘a e fakatotolo ‘i he hisitōlia fakafāmilí ki hono fakamo‘ui ‘o ‘etau ngaahi kuí.

Na‘e lea ‘a Palesiteni ‘Iongi ‘o kau ki ha taimi te tau fakakakato ai ‘o haohaoa ‘a ‘etau ngaahi tohihohokó pe ko ‘etau ngaahi hisitōlia fakafāmilí. Te tau lava fēfē ke fakahoko ‘eni? Ko e hā e me‘a te ke lava ‘e koe fakafo‘ituitui ‘o fai ke tokoni ki ho‘o hisitōlia fakafāmilí?
Fakatatau mo e lau ‘a Palesiteni ‘Iongí, ko hai ‘okú ne “ue‘i ‘a e loto ‘o ha tokolahi” ke nau ‘ilo fekau‘aki mo ‘enau ngaahi kuí? Ko e hā e fakamo‘oni kuó ke sio ai ‘oku mo‘oni ‘eni he ngaahi ‘ahó ni?
Ko e hā “ ‘a e ngaahi kī ‘a e Palōfita ko ‘Īlaisiaá”? (Vakai foki, T&F 27:9; 110:13–15).

‘Oku tau hoko ko e kau fai fakamo‘ui ‘i he Mo‘unga ‘o Saioné ‘i he‘etau fakahoko ‘a e ngaahi ouau ‘i he temipalé ma‘a hotau kāinga kuo pekiá.

Te tau lava fēfē ‘o hoko ko ha kau fai fakamo‘ui ‘i he Mo‘unga ‘o Saioné?
Ko e hā hono ‘uhinga ‘oku ‘ikai ke lava ai ke fakahaohao‘i ‘a hotau kāinga kuo pekiá ta‘e kau ai ‘a kitautolú? Ko e hā hono ‘uhinga ‘oku ‘ikai ke lava ai ke fakahaohaoa‘i kitautolu ta‘e te nau kau aí?

‘E fakakau he ngāue ‘o e Nofotu‘í ‘a hono langa ‘o e ngaahi temipalé pea mo e ngāue fakatemipalé.

Ko e hā e “ngāue ‘i he lolotonga ‘o e Nofotu‘í”? Ko hai te ne fai iá?
Te tau lava fēfē ke ikuna‘i ‘a e ngaahi feinga ko ia ‘a Sētane ke fakafaingata‘a‘ia‘i ‘a e ngāué ni? ‘Oku tokoni‘i fēfē kitautolu ‘e he‘etau “talangofua mo ‘etau tui ki he mālohi ‘o e Ongoongolelei ‘o e ‘Alo ‘o e ‘Otuá” ke tau teuteu atu ai ki he Nofotu‘í?