Akonaki ʻa e Kau Palesitení
Vahe 22: Ko e Vahehongofulú mo e Fakatapuí


VAHE 22

Ko e Vahehongofulú mo e Fakatapuí

Neongo e ngaahi faingata‘a kotoa ko ‘eni na‘e fehangahangai mo Palesiteni ‘Iongí, ka na‘á ne pehē,”Kuo te‘eki ke fanongo ha tangata kuó u pehē na‘á ku fai ha feilaulau” (JD, 1:49). Kiate ia, “[na‘e] ‘ikai ke ‘i ai ha me‘a ia ko e feilaulau” (JD, 1:314) koe‘uhí he ko e me‘a kotoa pē ‘oku ‘a e ‘Otuá ia pea ko e me‘a ko ia ‘oku tau foaki atú ko e ngaahi me‘a pē ia kuo tāpuaki‘i ‘aki kitautolu mo teuteu‘i ai kitautolu ki he hakeaki‘í. Na‘á ne lau ‘e ia ko e me‘a ‘oku tau ui ko e feilaulaú ko ha ngaahi faingamālie pē ke tau fakafetongi ai “ha me‘a na‘e kovi ki ha tu‘unga ‘oku toe lelei ange” (JD. 1:314). Na‘e akonaki ‘a Palesiteni ‘Iongi ‘o pehē te tau lava ke kau ‘i he ngāue ‘a e ‘Eikí ‘aki ‘etau talangofua ki he ngaahi fono ‘o e vahe hongofulú pea mo e fakatapuí — ‘a ia ko ‘etau fakahā ia ko e me‘a kotoa pē ‘oku tau ma‘ú ‘oku ‘a ‘etau Tamai Hēvaní ia pea ko ‘etau fakafoki atu pē kiate Ia ha konga ‘o ‘ene ngaahi koloá.

Ko e Ngaahi Akonaki ‘a Palesiteni ‘Iongí

‘I he‘etau totongi vahehongofulú ‘oku lava leva ke tau kau ki he ngāue ‘a e ‘Eikí ‘aki ‘etau fakafoki atu kiate Ia ‘a e konga pē ‘o e me‘a ‘oku ‘A‘aná.

‘Oku ‘ikai ke u tui ‘oku ‘i ai ha taha ‘i he Siasí ni ‘oku ‘ikai ke ne maheni mo e fatongia ko ‘eni ko e totongi vahehongofulu, pea ‘oku ‘ikai foki fiema‘u ke ma‘u ha fakahā ia ‘i he ta‘u kotoa ‘o fekau‘aki mo e me‘á ni. He ko e fonó pē ‘eni–totongi ‘a e vahehongofulu ‘e taha (DBY, 174).

Kuo lahi ha fehu‘i fekau‘aki mo ia pea ‘oku faka‘au ke ki‘i fakakina; ko e fonó ma‘á e tangatá ke totongi ‘a e vahehongofulu ‘e taha… . .ki hono langa hake ‘o e Fale ‘o e ‘Otuá, ki hono fakamafola ‘o e ongoongoleleí, pea mo hono poupou‘i ‘o e lakanga fakataula‘eikí. Ko e taimi ‘oku kau mai ai ha tangata ki he Siasí ‘okú ne fie‘ilo pe ‘oku lau ai ‘a hono valá, ngaahi mo‘uá, ngaahi tofi‘á, mo e hā fua. Ko e fonó ‘oku pehē mai ke foaki… . ‘a e vahehongofulu ‘e taha ‘o ‘ene tupú kotoa [vakai, T&F 119:4] (HC, 7:30). Ko e fono ‘o e vahehongofulú, ko ha fono ta‘engata ia. Kuo te‘eki ai ke fokotu‘utu‘u ‘e he ‘Eiki Māfimafí ‘a hono Pule‘angá ‘i he māmaní ta‘e ma‘u ‘e he kakaí ‘a e fono ‘o e vahehongofulú ‘i honau lotolotongá, pea he ‘ikai pē ke hoko ia. Ko ha fono ta‘engata ia kuo ‘osi fokotu‘u ‘e he ‘Otuá ma‘á e lelei ‘a e fa‘ahinga ‘o e tangatá, ke ma‘u ai ‘a honau fakamo‘uí pea mo honau hakeaki‘í. Ko e fono ko ‘ení ‘oku ‘i he lakanga fakataula‘eikí, ka ‘oku ‘ikai ke mau fie ma‘u ke fai ‘eni ‘e ha taha tuku kehe kapau ‘oku nau loto fiemālie ke fakahoko ia (DBY, 177).

‘Oku ‘ikai ke fakamālohi‘i e kakaí ia ke nau totongi vahehongofulu, ‘oku nau fa‘iteliha pē kinautolu, ka ‘oku faka‘ai‘ai pē kinautolu ki ai he ko e fatongia pē ia ‘o nautolu ‘i honau vā mo honau ‘Otuá (DBY, 177).

‘Oku ‘ikai ke mau kole atu kimautolu ki ha taha ke ne totongi vahehongofulu tukukehe pē ‘o ka nau ka loto ki ai; pea kapau leva ‘okú ke fakangalingali pe ‘okú ke totongi vahehongofulu, fai ia ‘o tatau mo ia ‘oku fai ‘e he kakai faitotonú. (DBY, 177).

‘Oku totonu ke totongi ‘e he tokotaha kotoa pē ‘a ‘ene vahehongofulu ‘e taha. ‘Oku totonu ke totongi ‘e he fefine masivá ‘a ‘ene vahehongofulu ‘e taha. ‘Oku totonu ke totongi ‘e he fefine masivá ‘a ‘ene ki‘i moa hono hongofulú ‘a kapau ‘okú ne fie ma‘u ke liunga hongofulu ‘a e mo‘ui ‘a ‘ene fanga moá ke tokoni‘i ai ia (DBY, 178).

Ko e me‘a mo‘oni ‘aupito ia hono totongi ange ‘e he kakai masivá ia ‘a ‘enau vahehongofulú ‘i he kakai ma‘ukoloá. Kapau ‘e totongi ‘e he kakai koloa‘iá ‘enau vahehongofulú ‘e lahi ‘a e koloa ‘e ma‘ú. ‘Oku faivelenga ‘a e kakai masivá pea nau totongi taimi totonu ‘a ‘enau vahehongofulú, ka ‘oku ‘ikai fa‘a lava ‘e kinautolu ‘oku koloa‘iá ke totongi ha‘anautolú—koe‘uhí ko e fu‘u lahi ‘a e koloa ‘oku nau ma‘ú. He kapau ‘okú ne ma‘u pē ha pa‘anga ‘e hongofulu, te ne totongi ‘a e pa‘anga ‘e taha; pea kapau ‘okú ne ma‘u pē ha pa‘anga ‘e taha, te ne totongi ‘a e sēniti pē ‘e hongofulu. Kapau leva ‘okú ne ma‘u ‘e ia ha pa‘anga ‘e tahaafe, te ne ki‘i sio ia ki he‘ene pa‘angá pea ne pehē, “Kuo pau pē ke u totongi ‘eni; he ‘oku totonu pē foki ke totongi ia;” pea ‘okú ne lava pē ke totongi ‘a ‘ene pa‘anga ‘e hongofulu pe teaú. Ka tau pehē ‘oku ma‘u pa‘anga fe‘unga pē ha tangata ia ke ne totongi ha pa‘anga ‘e tahamano, ‘okú ne toutou sio ki he fu‘u pa‘anga ko ‘ení pea ne pehē “Mahalo pē te u ki‘i tatali kae ‘oua leva kuo ki‘i lahilahi ange ‘eku pa‘angá pea te u totongi leva ha vahehongofulu ‘oku leleé.” ‘Oku nau tatali leva ‘o hangē ko ha tangata‘eiki ‘i he Potu Fakahihifó; na‘á ne tatali mo tatali ke toki totongi ‘ene vahehongofulú ‘o a‘u pē ki he‘ene mālōlō atu mei māmani, pea ko e me‘a peheni ‘oku hoko ‘i ha kakai tokolahi. ‘Oku nau fakatatali mo fakatatali pea a‘u pē ki he ha‘u ‘a e tama ia ko ‘eni ko Mate ‘o to‘o atu ‘enau mānavá, pea nau puli atu leva ‘o ikai ke nau lava ke totongi ‘enau vahehongofulú he kuo tōmui (DBY, 175).

‘Oku ikai ko ha me‘a ia ‘a‘aku ke u tu‘u hake peá u pehē te u lava ‘o foaki ma‘á e ‘Eikí, he ko hono mo‘oní, ‘oku ‘ikai ha‘aku me‘a ‘a‘aku ke foaki. ‘Oku hangē pē ‘oku ou ma‘u ha me‘á. Ko e hā nai hono ‘uhingá? Koe‘uhí he kuo ‘afio mai ‘a e ‘Eikí kuo fe‘unga ke ne hiki‘i hake au pea ne tāpuaki‘i au ‘i he‘eku ngaahi feinga ke tānaki ‘a e ngaahi me‘a ‘oku manakoá, pea mo fakataimí (DBY, 176).

‘I he ha‘u ‘eku pīsopé ke fakafuofua‘i ‘a ‘eku koloá, na‘á ne fie‘ilo pe ko e hā e me‘a te ne to‘o ko ‘eku vahehongofulú. Na‘á ku talaange kiate ia ke ne ‘ave pē ‘e ia ha fa‘ahinga me‘a ‘oku ou ma‘u he ‘oku ‘ikai ke tuku hoku lotó ‘o‘oku ‘i ha fa‘ahinga me‘a ‘e taha; ‘ave ‘eku fanga hōsí, ‘eku fanga pulú, ‘eku fanga puaká, pe ko ha me‘a pē te ne fie ‘avé; he ‘oku tuku hoku loto ‘o‘oku ia ‘i he ngāue ‘a hoku ‘Otuá, ‘i he lelei fakakātoa ‘o hono Pule‘anga mā‘ongo ‘ongá (DBY, 176).

Kapau te tau mo‘ui ‘aki ‘etau lotú te tau loto fiemālie pē kitautolu ia ke tau totongi vahehongofulu (DBY, 176).

‘Oku ‘ikai ‘a tautolu ‘a kitautolu, he kuo fakatau kitautolu ‘aki ‘a e totongi, ‘oku ‘a e ‘Eikí ‘a kitautolu; ‘a hotau taimí, ‘a hotau ngaahi talēniti, ‘etau koulá mo e silivá, ‘etau uité mo ‘etau mahoa‘a lelei tahá, ‘etau uainé mo ‘etau loló, ‘etau fanga pulú, pea mo e ngaahi me‘a kotoa pē ‘o e māmaní ‘oku tau ma‘ú, ko e me‘a ia ‘a e ‘Eikí, pea ‘okú ne fiema‘u ‘e ia ‘a e vahehongofulu ‘e taha ‘o e me‘á ni ke langa hake ‘aki ‘a hono Pule‘angá. Pea tatau ai pē pe ‘oku lahi e me‘a ‘oku tau ma‘ú pe ‘oku si‘isi‘i, ka ‘oku totonu pē ke totongi ha vahehongofulu ‘e taha (DBY, 176).

Ko e taimi ko ē ‘oku fie ma‘u ai ‘e ha tangata ke ne foaki atu ha me‘á, tuku ke ne foaki ‘a e me‘a lelei taha ‘okú ne ma‘ú. Kuo foaki mai ‘e he ‘Eikí ma‘aku ‘a e me‘a kotoa pē ‘oku ou ma‘ú; ko hono mo‘oní ‘oku ikai ha‘aku me‘a ‘e taha, ‘oku ‘ikai ‘a‘aku ha momo‘i sēniti ‘e taha. Mahalo pē te ke fehu‘i mai “ ‘Oku tatau pē ho‘o ongó mo e me‘a ‘okú ke lea‘akí?” ‘Io, ‘oku ou ongo‘i tatau pē. ‘Oku ‘ikai ‘a‘aku ‘a e kote ‘oku ou tuí, pea na‘e ‘ikai pē ‘a‘aku ia ha taimi; na‘e foaki fakalāngilangi mai ia ‘e he ‘Eikí kiate au peá u tui ia; ka ‘o kapau ‘okú ne fie ma‘u ia, ‘o a‘u pē ki he tokotaha ‘okú ne tuí, ‘e foaki lelei ange kotoa ia ki ai. ‘Oku ikai haku fale pe ko ha ki‘i faama kelekele pē ā, pe ko ha hoosi, miuli, pe saliote… . kae ngata pē he me‘a kuo foaki mai ‘e he ‘Eikí kiate aú, pea kapau ‘okú ne fiema‘u ‘e ia kinautolu, pea ko e me‘a fa‘iteliha pē ia ‘a‘ana ke ne ‘ave, ‘o tatau ai pē pe ‘okú ne folofola mai ke ‘oange, pe te ne ‘ave pē ‘e ia ta‘e te ne fakahā mai (DBY, 175).

‘Oku ‘a e ‘Eikí kotoa ia pea ko ‘ene kau tauhi pē kitautolu (DBY, 178).

‘Oku ‘ikai ha‘aku ‘amanaki ‘a‘aku te u mamata ki ha ‘aho te u tau‘atāina kakato ai, kae ‘oua kuo fakakalauni au ‘i he pule‘anga fakasilesitiale ‘o ‘eku Tamaí, peá u tau‘atāina ‘o hangē ko e tau‘atāina ‘a ‘eku Tamai Hēvaní. ‘Oku te‘eki ai ke u ma‘u ma‘aku ‘a hoku tofi‘á, pea te u kei fakafalala pē kae ‘oua kuó u ma‘u ia, he ko e me‘a kotoa pē ‘oku ou ma‘ú, ko e nō mai pē kiate au (DBY, 177).

Ko hotau fatongia ia ke tau totongi vahehongofulu mo poupou‘i ‘a kinautolu ‘oku nau tokanga‘i ‘a e pa‘anga vahehongofulú.

Ko e—tangata— ‘eni kuo fakatupu ‘e he ‘Otuá—fokotu‘utu‘u, fa‘u pea ngaohi—-‘a e konga kotoa pē ‘o hoku sinó ‘o kamata pē mei he tumu‘aki ‘o hoku ‘ulú ‘o a‘u ki hoku ‘aofi va‘é, kuo fa‘u kotoa ia ‘e he‘eku Tamai ‘i Hēvaní; pea ‘okú ne fiema‘u leva ‘a e vahe-hongofulu ‘e taha ‘o hoku ‘atamaí, lotó, neavé, uouá, kakanó, huí, pea mo e konga kotoa pē ‘o hoku fa‘ungá ki hono langa hake ‘o e ngaahi temipalé, ki he ngāué, ki hono poupou‘i ‘o e kau faifekaú pea mo e ngaahi fāmili ‘o e kau faifekaú, ki hono fafanga ‘o e kakai masivá mo e toulekeleká, ‘a e heké mo e kuí, pea ki hono tānaki mai kinautolu ki ‘api mei he ngaahi pule‘angá, pea mo hono tokanga‘i kinautolu hili honau tānakí. He kuó ne pehē mai, “ ‘E hoku foha, fakamoleki ‘a e vahehongofulu ‘e taha ‘o e me‘a ‘okú ke ma‘ú ki hono fai ‘o e ngāue lelei mo ‘aongá ‘a ia ko hono tokanga‘i ho kāingá, malanga‘i e Ongoongoleleí, mo hono ‘omi e kakaí ki he Pule‘angá; fokotu‘utu‘u ho‘o ngaahi palaní ke tokanga ‘i ‘a kinautolu ‘oku ‘ikai ke nau lava ‘o mo‘ui pē ‘iate kinautolú; tataki e ngaahi ngāue ‘a kinautolu ‘oku nau lava ke ngāué; pea ‘oku fe‘unga ānoa pē ‘a e vahe-hongofulu ia ‘e tahá ‘o kapau ‘e faka‘aonga‘i totonu mo lelei ki hono langa hake ‘o hoku Pule‘angá ‘i he funga ‘o māmaní” (DBY, 176).

Kapau ‘e fie ma‘u ‘e he ‘Eikí ha vahe-hongofulu ‘e taha ‘o hoku iví ki hono langa ‘o e ngaahi temipalé, ngaahi fale lotú, ngaahi fale akó, ako‘i ‘o ‘etau fānaú, fakatahataha‘i mai ‘o e masivá mei he ngaahi tapa kehekehe ‘o e māmaní, fakafoki mai ki ‘api ‘a e toulekeleká, ‘a e heké mo e kuí pea langa ha ngaahi fale ke nau nofo ai, ke nau ongo‘i fiemālie ‘i he‘enau a‘u ki Saioné, pea mo hono poupou‘i ‘o e lakanga fakataula‘eikí, ‘oku ikai ha‘aku totonu ‘e taha ke u fehu‘ia ‘a e mafai ‘o e ‘Otua Māfimafí ‘i he me‘á ni, pe ko ‘ene kau tamaio‘eiki ‘oku nau tokanga‘i iá. Kapau ‘oku fiema‘u ke u totongi ‘eku vahehongofulú, ko hoku fatongiá leva ke totongi ia (DBY, 174).

‘Oku ou sai‘ia au he fo‘i lea [vahehongofulú] he ‘oku fakafolofola ia, pea ‘e laka ange ke u faka‘aonga‘i ia ‘i ha‘aku faka‘aonga‘i ha toe lea kehe. Na‘e fokotu‘u ‘e he ‘Eikí ‘a e vahehongofulú; na‘e ngāue‘aki ‘a e vahehongofulú ‘i he taimi ‘o ‘Ēpalahamé, pea na‘e ‘ikai ke ngalo ‘ia ‘īnoke mo ‘Ātama mo ‘ena fānaú ‘a ‘enau ngaahi vahehongofulú mo ‘enau ngaahi foakí. ‘E lava pē ke mou lau ‘o fekau‘aki mo e ngaahi me‘a ko ia ‘oku fiema‘u ‘e he ‘Eikí. ‘Oku ou fie lea‘aki ‘eni kiate kinautolu kotoa pē ‘oku nau pehē ko e Kāingalotu kinautolu ‘i he Ngaahi ‘Aho Kimui Ní–kapau he ‘ikai ke tau totongi ‘etau ngaahi vahehongofulú mo ‘etau ngaahi foakí, ‘e tautea‘i kitautolu ‘e he ‘Eikí. Mahalo ‘oku sai ange ke tau fuofua lau pē ‘a e me‘á ni ko hono faka‘osí ia. He kapau ‘e ikai ke tau tokanga ke totongi ‘etau vahehongofulú mo ‘etau ngaahi foakí, te tau fakali‘eli‘aki ai pē hono fai mo e ngaahi me‘a kehé pea ‘e fakautuutu ai pē ‘etau fai iá ‘o a‘u pē ki ha taimi ‘e mole faka‘aufuli atu ‘a e laumālie ‘o e Ongoongoleleí meiate kitautolu, pea te tau nofo leva ‘i he fakapo‘ulí, ‘o ‘ikai ke tau ‘ilo‘i pe ko ‘etau ‘alu koā ki fē(DBY, 174).

‘Oku fiema‘u ‘e he ‘Eikí ia ‘a e vahehongofulu ‘e taha ‘o e me‘a kotoa pē kuó ne foaki mai ma‘akú. Ko e me‘a leva ia ‘a‘aku ke u totongi totonu ‘a e vahehongofulu ‘e taha ‘i he tupu ‘oku ou ma‘u mei he‘eku fanga manú, pe ko e me‘a kotoa pē ‘oku ou ma‘ú, pea ‘oku totonu ke fai pehē ‘a e kakai kotoa pē. ‘E ‘i ai ha fehu‘i ‘e pehē “Ko e hā e me‘a ‘e fai ‘aki ‘a e vahehongofulú”? ‘E langa ‘aki ia ‘a e ngaahi temipale ‘o e ‘Otuá; ki hono fakalahi ‘o e ngaahi ngata‘anga ‘o Saioné; ki hono ‘ave ‘o e kau Faifekaú ke nau ‘alu ‘o ngāue fakafaifekaú, ki hono malanga‘i ‘o e Ongoongoleleí pea mo hono tokanga‘i honau ngaahi fāmilí. ‘E hokosia mo ha taimi ‘e ‘i ai mo ha ngaahi temipale ke tau hū ki ai ‘o ma‘u ‘a hotau ngaahi tāpuakí, ‘a e ngaahi tāpuaki ‘o e langí, pea ‘e lava ‘eni koe‘uhí ko ‘etau talangofua ki he tokāteline ‘o e vahehongofulú. ‘E langa ‘a hotau ngaahi temipalé ‘i ha ngaahi feitu‘u kehekehe he ‘Otumo‘ungá ni, ‘i he ngaahi tele‘a ‘o e Fonuá ni, pe ‘i he ngaahi tele‘a ‘o e Fonua hoko maí, pea ‘e a‘u ki he ngaahi tele‘a kotoa pē ‘o e ‘Otu mo‘ungá ni. ‘Oku tau ‘amanaki ke langa ha ngaahi temipale ‘i ha ngaahi tele‘a lahi. ‘Oku tau hū ki he Fale ‘Enitaumēnití, ka ki mu‘a iá, ‘oku tau ma‘u ha tohi fakaongoongolelei mei he‘etau pīsopé kuo tau ‘osi totongi ‘etau vahehongofulú (DBY, 178).

Ko ‘eku ngāué ia ke pule‘i ‘a hono tufotufa atu ‘o e vahehongofulu kuo totongi mai ‘e he Kāingalotú, ka ‘oku ‘ikai ko e ngāue ia ‘a e Kaumātu‘a kotoa pē ‘i he Siasí ‘a ē ‘okú ne pehē ‘e ia ko e vahehongofulú ko e me‘a ia ‘a‘aná (DBY, 178).

‘Oku mou tuku ke fakahū atu ‘e he tēvoló kiate kimoutolu ‘oku ikai ke u tataki totonu kimoutolu, pea ‘oku mou tuku ke nofo ‘a e fa‘ahinga fakakaukau ko ‘ení ‘i homou lotó, ka ‘oku ou palōmesi atu ko e me‘a ia te mou iku hē ai mei he siasí. ‘Oku mou tuku ke mou fehu‘ia ha fa‘ahinga me‘a pē kuo fakahā mai ‘e he ‘Otuá, pea he ‘ikai ke fu‘u fuoloa mei ai kuo kamata ke mou fakali‘eli‘aki ho‘omou ngaahi lotú, fakafisi ke totongi ho‘omou vahehongofulú, pea mou fakaanga‘i ‘a e kau ma‘u mafai ‘o e Siasí. Te mou lea‘aki leva ha ngaahi lea tatau ‘oku fai ‘e kinautolu kotoa pē ‘oku hē mei he Siasí, “ ‘Oku ‘ikai ke faka‘aonga‘i totonu ‘a e vahehongofulú” (JD, 18:215).

Ko e fakatapuí ko e loto-fiemālie ke foaki ‘a e me‘a kotoa pē pea mo hono fakamo‘oni‘i ko e me‘a kotoa pē ‘oku tau ma‘ú ‘oku ‘a ‘etau Tamai ‘i Hēvaní ia.

Kuó u mamata ‘i ha me‘a-hā-mai ki he kolo ‘o e Kāingalotú, kuo fokotu‘utu ‘u kinautolu ‘o nau hoko ko ha fo‘i fāmili pē ‘e taha ‘i he langí, pea ‘oku fakahoko ‘e he tokotaha kotoa pē ha ngaahi fatongia lahi ‘i he ngaahi tafa‘aki fakangāue ‘oku nau taukei aí, pea ne u mamata heni ki he fokotu‘utu‘u faka‘ofo‘ofa taha ‘oku lava ke a‘usia ‘e he fakakaukau ‘a e tangatá, pea mo e ngaahi ola matamatalelei taha ki hono langa hake ‘o e Pule‘anga ‘o e ‘Otuá pea mo hono fakamafola ‘i he māmaní ‘o e anga-mā‘oni‘oní. ‘E ‘i ai nai ha taimi ‘e faifai pea a‘u ai ‘a e kakaí ni ki he founga fokotu‘utu‘u ko ‘ení? Kuo nau mateuteu nai he taimí ni ke nau mo‘ui ‘o fakatatau mo e fakahokohoko fakapēteliake ko ia ‘e fokotu‘utu‘u ‘i he lotolotonga ‘o e kakai anga-tonu mo faivelengá kimu‘a pea toki ma‘u kinautolu ‘e he ‘Otuá ma‘aná? ‘Oku tau tui kotoa pē ko e taimi ko ia te tau mavahe atu ai mei he māmaní, mei he ngaahi loto hoha‘á, loto mo‘uá, siokitá, ‘ofa ‘i he koloá, pea mo e ‘ofa ‘i he lāngilangí, pea mo e ngaahi me‘a kotoa pē ‘oku mahu‘inga‘ia ai ‘a e kakanó, pea ‘i he toki foki atu ko ia ‘a hotau ngaahi laumālié ki he ‘Otua ‘a ē na‘á ne foaki mai kia kitautolú, te tau toki fai ‘a e ngaahi me‘a kotoa pē te ne fakahā maí, pea te tau nofo fakataha leva ko e fo‘i fāmili pē ‘e taha, pea te tau taha pē ‘i he ngaahi me‘a ‘oku tau manako aí. Ko e hā nai ‘oku ‘ikai ke tau lava ai ke mo‘ui ‘o hangē ko iá ‘i he māmaní? (DBY, 181).

‘E hokosia nai ha taimi te tau lava ai ‘o kamata mo fokotu’utu’u ‘a e kakaí ni ko ha fo’i fāmili? ‘E hoko. ‘Oku tau ‘ilo nai hono foungá? ‘Io… .’Oku mou pehē ‘e fāifai pea tau lava ‘o taha? Ko e taimi ko ē te tau foki ai ki he’etau Tamaí mo hotau ‘Otuá, ‘ikai te tau loto ke nofo ko ha fo’i fāmili? ‘Ikai nai ‘e hoko ko ha’atau holi mo ‘etau faka’ānaua mā’olunga tahá ke ‘ilo’i ko ha ngaahi foha kitautolu ‘o ha ‘Otua mo’ui, pe ko ha ngaahi ‘ofefine ‘o e Māfimafí, ‘o ‘i ai ha’atau totonu ki he fāmilí, pea mo etui ‘oku ma’u ‘e he fāmilí, ko e ngaahi ‘ea-hoko ‘o e Tamaí, ki he’ene ngaahi leleí, koloá, mālohí, hono ngeiá, hono potó mo ‘ene ‘iló? (DBY, 179).

Ko e taimi ‘e hoko ai ‘a e kakaí ni ‘o tahá, te nau taha ‘i he ‘Eikí. He ‘ikai ke nau mata tatau. He ‘ikai ke tau ‘ulu hinā kotoa, pe kano‘i mata lanu pulū pe lanu ‘uli‘uli. ‘E kehekehe pē hotau ngaahi fōtungá mo ‘etau ngaahi ngāué, hotau ‘ulungāngá mo ‘etau fāifeinga ko ia ke tupulakí, ke vahevahe atú, ‘i hono faka‘aonga‘i hotau taimí, ngaahi talēnití, koloá mo e me‘a kotoa pē ‘oku foaki mai ‘e he ‘Eikí ma‘atautolu ‘i he‘etau fononga ko ia ‘oku fai ‘i he mo‘ui ní, te tau kehekehe pē ‘o hangē ko ‘etau kehekehe ‘i hotau ngaahi fōtungá. Ko e me‘a mahu‘inga ‘oku faka‘amu ‘a e ‘Eikí ke tau faí, ko ‘etau talangofua ki he ngaahi fekaú pea tauhi ki he‘ene folofolá. Pea ‘e toki fakahā leva ki he tokotaha kotoa pē ‘a e me‘a ke ne faí pea tau lava ‘o ngāue ko e fo‘i fāmili pē ‘e taha (DBY, 180).

‘Oku tau loto ke vakai atu ki ha kolo ‘oku fokotu‘utu‘u, ki he tokotaha kotoa pē ke ne ngāue mālohi, faivelenga, pea mo fakapotopoto (DBY, 180).

‘Oua ‘aupito na‘á ke holi ki ha me‘a he ‘ikai ke ke lava ‘o ma‘u, mo‘ui pē ‘o fakatatau ki he me‘a ‘okú ke ma‘ú (DBY, 180).

Ko e taimi ko ē na‘e fai ai ‘e he ‘Eikí ‘a e fakahā ‘o fakahinohino‘i kitautolu ‘i hotau fatongia fekau‘aki mo hono fakatapui ‘o e me‘a ‘oku tau ma‘ú, kapau na‘e mahino lelei pē ki he kakai ‘o e kuo hilí ‘a e me‘a na‘e ‘uhinga ki aí, pea nau talangofua ki he fakahā ko iá, ko ‘enau foaki pē ‘e kinautolu ia ‘a e me‘a na‘e ‘ikai ke ‘anautolú ki he tokotaha ko ia ‘oku ‘a‘aná. Pea ‘oku pehē pē ‘i he taimí ni (DBY, 179).

Kuo ‘osi fakahā ‘e he ‘Eikí ko hono finangaló ke fai ‘e hono kakaí ha fuakava, ‘o hangē ko ia na‘e fai ‘e ‘Īnoke mo hono kakaí, ‘a ia kuo pau ke tau fakahoko ki mu‘a pea tau toki ma‘u ‘a e faingamālie ko ia ke langa hake ‘a e Siteik Lotoloto ‘o Saioné, koe‘uhí he ‘e ‘i ai e mālohi mo e nāunau ‘o e ‘Otuá, pea ko e kakai loto ma‘á pē te nau lava ke mo‘ui mo fiefia aí (DBY, 178).

‘Oku toe ‘i ai foki mo ha fuakava ‘e taha [‘i he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 42] … ‘oku fakamatala‘i mai ai ko e fatongia ‘o kinautolu kotoa pē ‘oku nau ‘alu ki Saioné ko hono fakatapui kotoa ‘enau ngaahi koloá ki he Siasi ‘o Sīsū Kalaisi ‘o e Kau Mā‘oni‘oni ‘i he Ngaahi ‘Aho Kimui Ní. Ko e fakahā ko ‘ení… . ko e taha ia ‘o e ngaahi fekau pe fakahā na‘e foaki ki he kakaí ni hili ‘enau ma‘u ‘a e faingamālie ke fokotu‘utu‘u kinautolu ko e Siasí, ko e sino, ko e Pule‘anga ‘o e ‘Otuá ‘i he māmaní. Na‘á ku mamata ki ai he taimi ko iá, pea ‘oku ou fakakaukau he taimí ni ko e taha ia ‘o e ngaahi fakahā fakamuimui taha ‘e ma‘u ‘e he kakaí ‘i honau ngaahi lotó pea mahino kiate kinautolu, ‘i he‘enau tau‘atāina mo ‘enau fili pē ‘anautolú pea nau lau ia ko ha me‘a fakafiefia, ko ha faingamālie, pea mo ha tāpuaki kiate kinautolu ke nau vakai‘i mo tauhi ke mā‘oni‘oni ‘aupito (DBY, 179).

‘Oku lahi ‘a e koloa kehekehé, mo e koula mo e siliva mei lalo fonuá pea ‘i he funga ‘o e fonuá, pea ‘oku foaki atu ia ‘e he ‘Eikí ki he tokotaha taki taha —‘o tatau pē ki he faiangahala mo e kakai anga-mā‘oni‘oni—-koe‘uhí pē ke ne sio pe ko e hā ‘anautolu ‘e fai ‘aki ‘a e ngaahi koloa ko iá, ka ‘oku ‘a‘ana kotoa ia. Kuó ne foaki mai ha konga lahi ma‘á e kakaí ni… . .Ka ‘oku ‘ikai ‘atautolu ia, ko ‘etau me‘a pē ‘oku faí ko e feinga ke ‘ilo‘i ‘a e me‘a ‘oku finangalo ki ai ‘a e ‘Eikí ke faka‘aonga‘i ki ai ‘a e koloa ‘oku tau ma‘ú, pea tau ‘alu ‘o fai ia. Kapau te tau toe manga atu kitautolu mei ai, pe te tau manga ki to‘omata‘u pe ki to‘ohema, ‘oku tau fai leva ‘e kitautolu ai ngāue ta‘e fakalao. Ko ‘etau ngāue fakalaó ko hono fai e me‘a ko ia ‘oku finangalo ‘a e ‘Eikí ke tau fai ‘aki a e me‘a kuo ne foaki mai kiate kitautolú, pea faka‘aonga‘i ia ‘o fakatatau ki he‘ene tu‘utu‘uní, pe ko hono foaki kotoa, pe ko ha vahe-hongofulu ‘e taha, pe ko e tupú (JD, 16:10–11).

Ko e hā hono fuoloa ‘o ‘etau mo‘ui pea tau toki ‘ilo‘i ‘oku ‘ikai ha‘atau me‘a ‘atautolu ke fakatapui ma‘á e ‘Eikí—ko e me‘a kotoa pē ko e me‘a ia ‘a e Tamai ‘oku ‘i he langí; ‘oku ‘a‘ana ‘a e mo‘ungá; ‘a e ngaahi tele‘á, ‘a e ‘akaú, ‘a e vaí, ‘a e kelekelé; pe ko e pehē, ‘a māmani mo hono fonú? [vakai, T&F 104:14–18, 55] (JD, 2:308).

‘Oku mou ‘ilo‘i ‘a e fo‘i lea ko e feilaulaúu … ko e fo‘i lea ia ‘oku ‘ikai ke fu‘u ‘uhinga mālie. Kuo te‘eki ai ke fanongo ha tangata kuó u pehē na‘á ku fai ha feilaulau. ‘Oku ‘ikai ke u ma‘u ha me‘a tuku kehe ‘a e me‘a na‘e finangalo ‘a ‘eku Tamai Hēvaní ke foaki kiate aú, ‘a ia ko hono fakalea ‘e tahá, kuó ne ‘omai fakataimi pē ia kiate au lolotonga ‘eku ma‘u ‘a e sinó(JD, 1:4).

Pea ko e fē leva ‘a e feilaulau kuo fai ‘e he kakaí ni? ‘Oku ‘ikai ha me‘a ia ko e feilaulau, ko ‘enau hanga pē ‘e kinautolu ‘o fakalelei‘i ha me‘a na‘e kovi ki ha tu‘unga ‘oku lelei ange, ‘i he taimi kotoa pē ‘oku ue‘i ai kinautolu ke nau fai peheé; kuo nau ‘omi ‘a e ‘iló ‘o fetongi ‘aki ‘a e ta‘e ‘iló, pea mo e ngaahi taukeí ‘o fetongi‘aki hono fehangahangaí (JD, 1: 314).

Tau pehē ‘eni kuo fekau‘i kitautolu ke tuku ange ‘a e me‘a ‘oku tau lolotonga ma‘u he taimi ní, te tau ui ia ko e feilaulau? Ngali vale ka ko e tangata te ne ui ‘eni ko e feilaulaú; he ko e founga pē ‘eni hono toe fakalahi atu kiate ia ‘a e ‘iló, mahinó, mālohí, pea mo e nāunaú pea teuteu‘i ai ia ke ne ma‘u ha ngaahi kalauni, ngaahi pule‘anga, ngaahi nofo‘a fakatu‘i, ngaahi tefito‘i mo‘oni, pea ke fakakalauni ‘aki ia ‘a e nāunau, fakataha mo e ngaahi ‘Otua ‘o e ta‘engatá. Kapau ‘e fai ha me‘a ‘oku toe si‘i hifo heni, he ‘ikai ‘aupito kete tau ma‘u ‘e kitautolu ‘a e me‘a ‘oku tau fekumi ki aí (JD, 2:7).

Te u fakahā atu kiate kimoutolu ‘a e me‘a ke mou fai ke ma‘u ai ‘a homou hakeaki‘í, ‘a ia he ‘ikai ke mou toe ma‘u ia ‘i ha founga kehe. Kapau ‘oku tuku ho‘omou ‘ofá ‘i ha fa‘ahinga me‘a te ne ta‘ofi kimoutolu mei ho‘omou fakatapui ia ma‘á e ‘Eikí, tomu‘a fakatapui ‘a e me‘a ko iá pea ‘e lava leva ke kakato hono fakatapui ‘o e me‘a kotoa pē. (JD, 1: 202).

Ko e hā e me‘a ‘okú ne ta‘ofi ‘a e kakaí ni mei he‘enau hoko ‘o mā‘oni‘oni tatau mo e Siasi ‘o ‘īnoké? Te u lava ke tala atu hono ‘uhingá ‘i ha ngaahi lea si‘i pē. Ko hono ‘uhingá he ‘oku ‘ikai ke mou fakatupulaki ‘a e loto tahá ke hangē ko kinautolú, ko hono ‘uhinga totonú ia. Kapau ‘oku ‘ikai ke u foaki kakato ‘a hoku lotó ki he ngāué ni, te u foaki ‘a hoku taimí, hoku ngaahi talēnití, hoku ongo nimá, pea mo ‘eku ngaahi koloá, kae ‘oua leva pē kuó u loto‘aki ‘a e ngāué; te u tuku ke ngāue ‘a hoku ongo nimá ‘i he ngāue ‘a e ‘Otuá kae ‘oua pē kuo tukulolo kakato ki ai ‘a hoku lotó (JD, 1:202).

Kuó u ‘osi fakahā ni atu kiate kimoutolu ‘a e me‘a ke mou fai ke ma‘u ‘a e hakeaki‘í. Kuopau ke ‘uluaki pea mu‘omu‘a ‘a e ‘Eikí ‘i he‘etau ‘ofá, ‘o tau tomu‘a fakakaukau‘i ma‘u pē ‘a hono langa hake hono Pule‘angá (JD, 1:202).

Ngaahi Fokotu‘utu‘u ki hono Akó

‘I he‘etau totongi vahehongofulú, ‘oku lava ke tau kau ai ki he ngāue ‘a e ‘Eikí ‘aki ‘etau fakafoki atu kiate Ia ‘a e konga pē ‘o e me‘a ‘oku ‘A‘aná.

  • Kumi ‘a e sētesi takitaha na‘e faka‘aonga‘i ai ‘e Palesiteni ‘Iongi ‘a e fo‘i lea ko e Vahe-hongofulu ‘e tahá”, pea hiki kotoa ‘a e me‘a na‘á ne pehē ko hotau ngaahi fatongia fekau‘aki mo e vahehongofulú. Ko e hā na‘e tu‘utu‘uni ai ke fai ‘a e vahehongofulú, pea ko hai ‘oku totonu ke totongi vahehongofulú? (Vakai foki, T&F 119:3–4.)

  • Ko e hā hono ‘uhinga na‘e pehē ai ‘e Palesiteni ‘Iongi ‘oku ‘ikai ha‘ane me‘a ‘a‘ana ke foaki atú? (Vakai foki,Mōsaia 2:19–24; T&F 104:14–18, 55.) Ko e ha‘u mei fē ‘a e ngaahi me‘a kotoa ko ia ‘oku tau ma‘u mo fiefia aí, kau ai ‘a e me‘a ko ia ‘oku tau totongi atu ko e vahehongofulú? Ko e hā leva ‘a e fa‘ahinga fakakaukau ‘oku totonu ke tau ma‘u ‘o fekau‘aki mo e vahe-hongofulu ‘e hiva ko ia ‘o e ngaahi koloa ‘a e ‘Eikí kuó Ne tuku mai ke tau tokanga‘í? (vakai foki, Sēkope 2:17–19.) ‘Oku tokoni‘i fēfē kitautolu ‘e he fa‘ahinga fakakaukau ko ‘ení ke mahino kiate kitautolu ‘a Malakai 3:8–12?

  • Lau fakalelei ‘a e 2 Fakamatala Me‘a Hokohoko 31:5–6. Ko e fē ‘a e taimi na‘e totongi ai ‘e he kakaí ni ‘enau ngaahi vahehongofulú? Ko e hā ‘a e fa‘ahinga ‘ulungāanga ‘oku totonu ke tau ma‘u fekau‘aki mo hono totongi ‘o e ngaahi vahehongofulú?

Ko hotau fatongiá ia ke tau totongi vahehongofulu pea ke tau poupou‘i ‘a kinautolu ‘oku nau tokanga‘i ‘a e ngaahi pa‘anga vahehongofulú.

  • Ko e hā e ‘uhinga ‘a Palesiteni ‘Iongi ‘i he‘ene pehē ‘oku fie ma‘u ‘e he ‘Eikí ha vahe hongofulu ‘e taha ‘o hoku… . iví kotoa”? Ko e hā e ngaahi founga te ke lava ke foaki ai ha vahe-hongofulu ‘e taha ‘o ho‘o mo‘uí” ki hono langa hake ‘o e Pule‘anga ‘o e ‘Otuá? Kuo tāpuaki‘i fefee‘i nai koe ‘i ho‘o foaki ho taimí mo ho ngaahi talēnití ki hono langa hake ‘o e pule‘anga ‘o e ‘Otuá, ‘o tānaki atu ki ho‘o totongi vahehongofulú?

  • Ko e hā e ngaahi nunu‘a na‘e lau ki ai ‘a Palesiteni ‘Iongi ko e tupu mei he ‘ikai ke te totongi ‘ete vahehongofulú? ‘Oku uesia fēfē ‘e he ta‘e totongi vahehongofulú ‘a e Siasi ‘o e ‘Eikí pea mo e toko taha fakafo‘ituituí?

  • Ko e hā e me‘a na‘e pehē ‘e Palesiteni ‘Iongi ‘oku faka‘aonga‘i ki ai ‘a e vahehongofulú? Ko hai ‘okú ne fatongia‘aki ‘a hono tufotufa ‘o e pa‘anga vahehongofulú? [Vakai foki, T&F 120.) Ko e hā e fakakaukau ‘a Palesiteni ‘Iongi ‘o kau ki hono fakafehu‘ia ko ia ‘a kinautolu ‘oku nau fatongia‘aki ‘a hono tufotufa atu ‘o e vahehongofulú?

Ko e fakatapuí ko e loto fiemālie ke foaki ‘a e me‘a kotoa pē pea mo hono fakamo‘oni‘i ko e me‘a kotoa pē ‘oku tau ma‘ú ‘oku ‘a ‘etau Tamai ‘i Hēvaní ia

  • ‘Oku ‘uhinga ki he hā ‘a e pehē ke hoko “ ‘a e kolo ‘o e Kāingalotú “ ko ha “fo‘i fāmili pē ‘e taha ‘i he langí” pea ke nau hoko ko e “kau ‘ea hoko ki he Tamaí”?

  • Ko e hā hono ‘uhinga ‘oku hoko ai ‘a e fono ‘o e fakatapuí ko e “taha ‘o e ngaahi fakahā fakamuimui taha ‘e ma‘u ‘e he kakaí ‘i honau lotó pea mahino kiate kinautolu, ‘i he‘enau tau‘atāina mo ‘enau fili pē ‘anautolú, pea nau lau ia ko ha me‘a fakafiefia, ko ha faingamālie, pea mo ha tāpuaki ke nau talangofua ki ai mo tauhi ke mā‘oni‘oni ‘aupitó”?

  • Ko e hā hono ‘uhinga ‘oku tuku mai ai ‘e he ‘Eikí ‘a e koloá kiate kitautolú? Ko e hā leva hotau fatongia ‘i he‘etau hoko ko e kau tauhi ‘o e ngaahi koloa ‘a e ‘Otuá? Fakatatau mo e lau ‘a Palesiteni ‘Iongí ko e hā ‘etau “ngāue fakalao” fekau‘aki mo e vahehongofulú pea mo e fakatapuí? Ko e hā hono ‘uhinga ‘oku hala tatau ai pē ‘a e feinga ke fai ‘o fu‘u tōtu‘á pea mo hono fai ‘o fu‘u si‘isi‘í?

  • Ko e hā hono ‘uhinga kuo pau ai ke tau fai ‘a e fakatapuí ‘o kapau ‘oku tau loto ke ma‘u kotoa ‘a e me‘a ‘oku ‘a e ‘Otuá? Ko e hā hono ‘uhingá? (Vakai, T&F 84:38.) Ko e hā e ngaahi founga pau te ke lava ke fakatapui ai hono kotoa ‘o e me‘a ‘okú ke ma‘ú ki he‘etau Tamai ‘i Hēvaní? ‘E tāpuekina fēfē heni koe, mo ho fāmilí, kāingalotu ‘o e Siasí, pea mo e ni‘ihi kehe pē ‘oku mou feohí?

ʻĪmisi
Salt Lake City tithing store

Ko e falekoloa vahehongofulu ‘i Sōleki Sití ‘i he 1860 nai. Na‘e akonaki ‘a Palesiteni ‘Iongi ‘o pehē ko e fono ‘o e vahehongofulú “ko ha fono ta‘engata ia kuo fokotu‘u ‘e he ‘Otuá ke lelei ki he fa‘ahinga ‘o e tangatá, ke ma‘u ai ‘a honau fakamo‘uí pea mo honau hakeaki‘í (DBY, 177).