Ko e Fine‘ofá mo e Fatongia Fakafo‘ituituí

Ko e Kautaha ‘a e Kau Fefine ‘Ofa ‘o Nāvuú, ‘a ia na‘e fokotu‘u ‘e he Palōfita ko Siosefa Sāmitá, ko ha founga mahu‘inga mo‘oni ia ‘o hono tokoni‘i ‘o e kakai masivá pea mo hono toe fakamālohia ange ‘o e kau fefine ‘i Nāvuú mei he ta‘u 1842 ki he 1844. Hili pē hono fakapoongi ‘o Siosefá, na‘e tu‘u leva ‘a e Fine‘ofá ‘o ‘ikai ke toe hoko atu ‘i ha ngaahi ta‘u lahi. ‘I he 1854, tupu mei he ngaahi ngāue tokoni ‘a e kau fefiné ma‘á e kakai masivá, na‘e fokotu‘u ai ‘e Palesiteni Pilikihami ‘Iongi ‘a e houalotu ‘a e Fine‘ofá ‘i ha ngaahi uooti ‘e ni‘ihi ‘i ‘Iutā. Ka ‘i hono fekau‘i atu ‘e he Pule‘anga ‘Ameliká ‘a e konga kau ‘a Sionisitoní ki ‘Iutā ‘i he 1857, na‘e toe ta‘ofi leva ke ‘oua na‘a toe hoko atu ‘a e ngaahi uootí, pea na‘e kau heni ‘a e Fine‘ofá. ‘I he 1867 na‘e fakakaukau ai ‘a Palesiteni ‘Iongi he ‘ikai lava hano tokanga‘i fakalelei ‘o e ngaahi fiema‘u ia ‘a e kakai masivá ‘o kapau he ‘ikai ke fokotu‘utu‘u fakalelei ‘a e kau fefiné. Na‘a ne ui leva ‘a e kau pīsopé ke toe fokotu‘u ‘a e ngaahi houalotu ‘a e Fine‘ofá. “Kau Pīsope, ko e kau fefine fakapotopoto ‘aupito ‘a homou ngaahi hoá … ; tuku ke nau fokotu‘u ‘a e Kautaha ‘Ofa ‘a e Kakai Fefiné ‘i he ngaahi uooti kotoa pē. ‘Oku tau ma‘u mo kitautolu ha kau fefine talēniti‘ia, pea ‘oku tau fiema‘u ‘enau tokoní he me‘á ni. ‘E pehē ‘e ha ni‘ihi ia ko e ki‘i me‘a laulaunoa pē ‘eni, ka ‘oku ‘ikai; pea te mou ‘ilo heni ko e kau fefiné ‘e fakafalala ki ai ‘a e kautaha ko ‘ení. Foaki kiate kinautolu ‘a e poto ‘oku mou ma‘ú mo ho‘omou maheni ngāué, foaki kiate kinautolu ‘a homou mālohí, pea mou tataki mo fakahinohino‘i fakapotopoto ‘a kinautolu, pea te nau lava ke tokoni‘i ‘a e kakai masivá mo nau ma‘u mo e ngaahi founga ke tokoni‘i ‘aki kinautolú, ‘a ia ‘e liunga hongofulu hono vavé ‘o‘ona ia ‘i hano fakahoko ‘e he Pīsopé” JD,12:115. ‘Oku ngāue fakataha he ‘aho ni ‘a e kau fefine ‘i he Fine‘ofá ke fakalakalaka ki mu‘a ‘a honau ngaahi fāmilí mo honau ngaahi koló pea ke langa hake ‘a e pule‘anga ‘o e ‘Otuá.

Ko e Ngaahi Akonaki ‘a Pilikihami ‘Iongí

‘Oku tokoni ‘a e kau Fine‘ofá ‘i hono tokanga‘i ‘o e kakai ‘oku masiva, mahaki‘ia, pea mo faingata‘a‘iá.

Ko ‘eku ki‘i akonaki nounou pē ‘eni ma‘á e kau fefiné. ‘Oku ou faka‘amu ange te mou fokotu‘u ‘a ho‘omou ngaahi houalotu Fine‘ofá ‘i he tataki mo e fakahinohino ‘a ho‘omou kau Pīsopé mo e kau tangata ‘oku nau fakapotopotó, pea mou fokotu‘utu‘u kimoutolu pea fakaongoongo ki homou kau takí (DBY, 218).

Kumi mai ha kau fefine ‘oku lelei ‘enau mahinó ke hoko ko homou kau taki, hili ko iá pea ma‘u fale‘i mei he kau tangata ‘oku nau ma‘u ‘a e mahinó; pea mou toki ngāue‘aki leva ‘a e ngaahi founga ‘oku mou ‘ilo‘í, pea ‘ai ke mou ‘ilo‘i lelei mo maheni mo e tō‘onga ‘ulungāanga faka‘ei‘eiki ko ia ‘oku ‘amoutolu ko e kakai fefiné (JD, 12:194)

Kapau ‘e kole tokoni ha fefine ma‘á e kakai ‘oku masiva mo faingata‘a‘iá, ‘oku tu‘u mahino pē ‘e tali ‘ene kole ko ‘ení, kae fakatautautefito ‘eni ‘o kapau ‘oku fai ‘ene kolé ki ha kakai fefine pē. Kapau te mou fai ‘a e ngāue ko ‘ení, te mou lava ‘e kimoutolu ke fakalato ‘a e ngaahi fiema‘u ‘a e masivá ‘o fu‘u lelei ange ‘aupito ia ‘i he founga ‘oku lolotonga fakahoko he taimi ní (JD, 12:115).

‘Oku ou pehē heni ki he Kāingalotu ‘o e Siasí, kapau te mou fafanga e masivá ‘i he loto pea mo e nima fie tokoni, he ‘ikai ‘aupito ke ke fiekaia ‘i ha taimi pea pehē ki ho‘o fānaú. ‘Oku mo‘oni ‘a e kakaí ‘i he ngaahi me‘á ni; ‘oku nau mo‘oni ‘i hono fokotu‘u ‘o e Ngaahi Kautaha ‘Ofa ‘a e Kakai Fefiné, koe‘uhí ke fakafiefia‘i ai ‘a e loto ‘o e kau fefine kuo mate honau ngaahi malí pea mo e fānau ‘oku ‘ikai ha‘anau fa‘ē pe tamaí, ‘aki ‘a e ngaahi tāpuaki lahi mo ta‘e totongi ‘oku hua‘i hifo kiate kinautolú (DBY, 217).

‘E kau fefine, ‘oku mou mamata nai ki ha fānau ‘i homou kaungā‘apí ‘oku vala mahaehae mo ta‘e ‘i ai hanau sū? Kapau ‘oku ‘io, ‘oku ou pehē kiate kimoutolu Ngaahi Kautaha ‘Ofa ‘a e Kakai Fefiné, ke mou ‘omai ‘a e fānau ko ‘ení pea tokoni‘i kinautolu ‘i he‘enau ngaahi fiema‘ú, pea mou ‘ave ‘a kinautolu ki he akó. Kapau te mou mamata ki ha kau fefine kei talavou, mo ki‘i matu‘otu‘a ange, pe toulekeleka ‘a ia ‘oku ‘i ai ha‘anau ngaahi fiema‘u, mou kumi ha fa‘ahinga me‘a ke nau fai ‘a ia ‘e lava ke nau mo‘ui fakafalala ai pē kiate kinautolu, kae ‘oua na‘a mou tokoni‘i ‘a e fakapikopikó, he ko hono tokoni‘i ko ia kinautolu ‘oku nau sino mo‘ui lelei mo mālohi ka ‘oku ‘ikai ke nau fie ngāué, ‘oku fakatupu maumau ia ki ha kolo pē (DBY, 217).

Tokoni‘i ‘a e ngaahi fiema‘u ‘a e tokotaha fakafo‘ituitui kotoa pē ‘i homou ngaahi feitu‘ú ‘oku fiema‘u tokoní. ‘Oku fakahoko ‘eni ‘e he Ngaahi Kautaha ‘Ofa ‘a e Kakai Fefiné ‘i he taimi ko ē ‘oku ‘ikai ke fakahoko ai ‘e he kau Pīsopé (DBY, 218).

Mou vakai hifo pē kiate kimoutolu ‘i he ngaahi me‘a ‘oku mou lava ke fakahoko ‘i he ngaahi Fine‘ofa ‘i he koló ni pea ‘i he ‘Otu mo‘unga kotoa ko ‘ení. Mou vakai hifo ki he tu‘unga ‘oku mou ‘i aí. Mou fakakaukau lelei ki ai, pea mou fili angé pe te mou ako ke mou ‘ilo‘i ‘a e ivi tākiekina ‘oku mou ma‘ú, hili iá pea mou ngāue‘aki ‘a e mālohi ko iá ki hono fai ‘o e ngāue leleí pea mo hono tokoni‘i ‘o e kakai masivá ‘i he kakaí ni (JD, 14:107).

‘E tauhi ha lekooti ‘o e ngaahi me‘a kotoa pē ‘oku fai ‘e he Ngaahi Kautaha ‘Ofa ‘a e Kau Fefiné, pea ‘e ‘ilo‘i ai ‘a kinautolu na‘a nau ngāue faivelenga mo faitotonu ‘i hono fakahoko ‘o e ngaahi fakahinohino na‘e ‘oange kiate kinautolú ke nau lava ai ‘o fakamā‘oni‘oni‘i ‘a honau ngaahi uiui‘í ‘i he māmaní (MS, 31:26).

‘E lava ‘e he kau fefine ‘oku nau faka‘aonga‘i fakapotopoto ‘enau ngaahi ma‘u‘anga tokoní ‘o fakalahi ki he ngāue ‘a e ‘Otuá.

‘Oku ou faka‘amu ke taki mai e tokanga ‘a e kau fefiné ki he‘etau ngaahi Houalotu Fine‘ofá. ‘Oku mau fiefia ke fakahā heni kuo fai ‘e he ngaahi Houalotu Fine‘ofa lahi ha ngāue lahi mo‘oni. ‘Oku mau faka‘amu ange ke kei hokohoko atu pē ‘enau ngāué pea ke nau laka ki mu‘a. ‘Oku mau faka‘amu ke fakalelei‘i ha ngaahi me‘a lahi. ‘Oku mau faka‘amu ke hanga ‘e he kau fefine kuo nau taukeí ‘o ako‘i ‘a e kau finemuí ke ‘oua te nau tokanga ki he ngaahi me‘a ko ia ‘oku nau pehē ‘i he‘enau fakakaukaú tokua ko e ngaahi me‘a ia ‘oku nau havala (wants) ki aí, ka ke nau tokanga taha pē ki he ngaahi me‘a mo‘oni ‘oku nau fiema‘ú (need). ‘Oku ‘ikai ha ngata‘anga ia ‘o e ngaahi me‘a ‘oku tau fakakaukau loto ‘o pehē ‘oku tau fie ma‘ú… . ‘Oku tau fa‘a fai ‘e kitautolu ‘a e ngaahi me‘a ‘oku tala mai ‘e hotau lotó, ka ‘o kapau te tau faka‘aonga‘i ‘a e potó, ‘e tonu ‘etau fakakaukaú pea te tau ‘ilo‘i leva ‘oku lahi ha ngaahi me‘a ia te tau lava ke fakalakalaka ai ki mu‘á (DBY, 218).

‘E hou‘eiki fafine, kapau ‘e ‘i ai ha mo‘ua ‘o e fu‘u kakaí ni kotoa ‘o tupu ai ha‘anau loto mamahi, ‘e ‘i ai nai ha fa‘ahinga me‘a ‘e fiema‘u meiate kimoutolu? ‘Oku ou tui pē ki ai, koe‘uhí he ‘e fakamāu‘i kimoutolu ‘o fakatatau ki ho‘omou ngaahi ngāué. ‘Ikai ‘oku maumau pa‘anga noa‘ia pē ‘a e kakai tangatá ‘o hangē ko e kakai fefiné? ‘Io, ‘oku pehē, pea ‘oku nau vale tatau pē (DBY, 213).

Ko e fefine tauhi-‘api leleí ‘okú ne fakahaofi mo fakatuhotuha lelei ‘a e pa‘angá pea ‘okú ne ako‘i ‘a ‘ene fānaú ke nau hoko ko e kau tauhi-‘api lelei, pea ke nau tokanga‘i lelei foki ‘a e ngaahi me‘a ‘oku ‘oange ke nau tokanga‘í (DBY, 213).

‘Ai ke hoko ko hamou fiefia‘anga ‘a e ‘ikai ke maumau‘i ‘e ho‘omou fānaú ‘a e maá mo e ngaahi me‘a kai kehé. Kapau leva ‘oku lahi ho‘omou maá pea tufotufa atu ia ki he masivá, pea ‘oua te ke tuku ke maumau‘i ia ‘e ho‘omou fānaú. ‘Oua na‘a mou tuku ke nau maumau‘i ‘a e ngaahi vala ‘oku mahu‘ingá, ka ke mou fakakofu ‘aki kinautolu ‘a e vala ‘oku malu mo tolongá, pea tauhi ha ni‘ihi kapau te mou lava, ‘o mou foaki atu ia kiate kinautolu ‘oku masivá (JD, 9:39).

‘Oku totonu ke tau ako ke tau puke mai ma‘atautolu ‘a e tāpuaki mo e faingamālie kotoa pē ‘oku tuku mai ‘e he ‘Eikí ke tau ala ma‘ú, pea ke tau ‘ilo‘i ‘a e founga faka‘aonga‘i ‘o hotau taimí, ngaahi talēnití pea mo e ngaahi me‘a kotoa pē ‘oku tau fai ki hono fakalakalaka ki mu‘a ‘o hono Pule‘angá ‘i he funga ‘o e māmaní (DBY, 53).

Ko e taimi ‘oku tau fakamoleki hení, ko ‘etau mo‘uí ia, mo ‘etau koloá, mo ‘etau pa‘angá, pea ‘oku totonu ke faka‘aonga‘i fakapotopoto‘i ‘a e taimi ko iá (DBY, 217).

Ko ia ai si‘i kau fefine, kapau te mou fakakaukau ki he ngaahi me‘á ni, te mou lava pē ke ‘ilo‘i ko e taimí ko e tefito‘i me‘a mahu‘inga taha ia ‘i he māmaní; pea ‘oku totonu ke mou lau ‘oku mahu‘inga ta‘e hano tatau ‘a e taimí, he ko e tu‘umālie ‘angá ia, pea kapau ‘e faka‘aonga‘i totonu, te ne ‘omai ‘e ia ‘a e ngaahi me‘a ‘e lahi ange ai ‘a ho‘o fiemālié, ‘a ho faingamālié, pea mo ho‘o nongá. Tau fakakaukau ange ki aí, pea ‘oua na‘a tau nofo pē ‘o kūnima mo maumau‘i e taimí, he ko e fatongia ia ‘o e tangata mo e fefine kotoa pē ke fai ‘a ia kotoa pē te ne lava ‘o fakahoko ke fakalakalaka ai ‘a e Pule‘anga ‘o e ‘Otuá ‘i he māmaní (DBY, 214).

‘Oku totonu ke hanga ‘e he kakai fefiné ‘o “fakamā‘oni‘oni, fakatupulaki mo faka‘apa‘apa‘i ‘a e mo‘ui ko ia ‘oku nau lolotonga ma‘ú.”

Ko ha kau fefine kei talavou ‘eni, mo ki‘i matu‘otu‘a ange, pea mo toulekeleka, ‘a ia kuo nau ma‘u ‘a e taukei ‘o fakatatau pē ki he ngaahi me‘a ko ia kuo nau a‘usiá, … Te u kamata ‘aki pē ha‘aku fakahā atu ‘a e ngaahi me‘á ni, ‘e hoku ngaahi tuofāfine, ko homou fatongia totonu ia ‘i he ‘ao ‘o e ‘Otuá, ‘a homou ngaahi fāmilí pea mo homou kāingá foki, ke nau ngāue ‘i he fatongia ‘oku tuku kiate kinautolú ‘o fakatatau ki he me‘a ‘oku nau lavá koe‘uhí ke nau lava ai ke fakamā‘oni‘oni‘i, ‘ai ke laka ki mu‘a, pea mo faka‘apa ‘apa‘i ‘a e mo‘ui ko ia ‘oku nau lolotonga ma‘ú (MS, 31:267).

Tuku ke tokanga‘i pē ‘e he kau fefiné ‘a kinautolu, pea ke nau ngaohi kinautolu ke nau faka‘ofo‘ofa, pea kapau ‘oku ‘i ai hamou ni‘ihi ‘oku nau kei ma‘u ‘a e fa‘ahinga fakakaukau fakapo‘uli ko ‘ení ‘o pehē ko e laukau koā ia, te u lava ke u tala atu heni kiate kimoutolu, ‘oku ‘ikai mahino kiate kimoutolu ‘a e laukau ko ia ‘oku hoko ko e faiangahala ‘i he ‘ao ‘o e ‘Otuá, pea ‘oku ‘ikai foki ke mou ‘ilo‘i ‘a e fungani ‘o langí pea mo e faka‘ofo‘ofa ‘o e nofo‘anga ‘o e ngaahi ‘Otuá. Kapau te ke mamata ki ha ‘āngelo, te ke mamata ai ko e tokotaha faka‘ofo‘ofa mo hoihoifua ia. Ngaohi kimoutolu ke mou tatau mo e kau ‘āngeló ‘i he leleí pea mo e faka‘ofo‘ofá (DBY, 215).

Ko e ‘Iví ko ha hingoa ia na‘e foaki ki he‘etau ‘uluaki fa‘eé koe‘uhí he na‘e pau ke ne hoko ia ko e fa‘ē ‘a e kakai mo‘ui kotoa pē ‘e nofo ‘i he māmani ko ‘ení. ‘Oku ou lolotonga mamata atu ki ha kakai ‘a ia kuo fakataumu‘a ke nau hangē pē ko iá (MS, 31:267).

Si‘oku ngaahi tuofāfine, tuku mu‘a ke u lea‘aki atu ‘eni, kuo fakakoloa‘aki kitautolu ‘a e ivi ke tau fiefia pea ke tau mamahi. ‘Oku tau fiefia nai ‘i he ngaahi me‘a ko ia ‘oku fulikivanú? ‘Ikai, ka ‘i he me‘a ‘oku faka‘ofo‘ofa mo leleí (MS, 31:267).

Mou ako ‘a e māú mo e ma‘á ‘i he ngaahi ngāue kotoa pē ‘oku mou faí. Fakamatamatalelei‘i ‘a homou koló pea mo homou feitu‘ú. ‘Ai ke faka‘ofo ‘ofa ‘a homou ngaahi ‘apí, pea teu‘i homou ngaahi lotó ‘aki ‘a e faka‘ofo‘ofa ‘oku ‘o e ‘Otuá (DBY, 200).

Te u pehē ki he kau fefiné, kapau ‘oku ‘i ai hamou ngaahi talēniti makehe, mou tu‘u hake pea tuku ke ulo atu ‘a ho‘omou māmá. Hanga ‘o fakamo‘oni‘i ki homou ngaahi kaungā‘apí pea ki homou koló ‘okú ke lava pē ke ako‘i ‘a e kakai fefine ko ia ‘oku mou pehē ‘oku ‘ikai ke nau ‘ilo ha me‘á mo ta‘e tokangá (JD, 7:162).

Hangē ko ia ‘oku ou fa‘a tala ange ki hoku ngaahi tuofāfine ‘i he Ngaahi Kautaha ‘Ofa ‘a e Kakai Fefiné, ‘oku tau ma‘u ha kau fefine na‘a nau mei hoko ko ha kau fefine fai fika mo ha kau tauhi-tohi ‘o tatau pē mo ha toe tangata, ‘o kapau pē na‘a nau ma‘u ha faingamālie ke nau ako ai; pea ‘oku mau pehē ‘oku totonu pē ke nau ma‘u ‘a e faingamālie ke ako ‘a e ngaahi va‘a ko ‘eni ‘o e ‘iló ‘a ia te nau lava ke fakatupulaki ‘aki ‘a e ngaahi mālohi ko ia kuo fakakoloa ‘aki kinautolú. ‘Oku mau tui ‘oku ‘ikai ke ngata pē ‘a e ‘aonga ‘o e kakai fefiné ‘i he tafi falé, fufulu ipú, ngaohi mohengá, pea mo hono tokanga‘i ‘o e fanga ki‘i pēpeé, ka ‘oku totonu foki ke nau tu‘u mo kinautolu ‘i he tu‘a kānitá, ako laó pe ako ki he ngaahi me‘a fakakemí (fakafaito‘ó, pe hoko ko ha kau tauhi-tohi lelei, pea nau lava ke ngāue ‘i ha fa‘ahinga ‘ōfisi pē, ‘o nau fai ‘a e ngaahi me‘á ni ke toe lahi ange ai ‘a ‘enau ‘aonga ke ma‘u ai e lelei ‘a e sōsaieti ‘oku nau nofo aí) (DBY, 216–17).

Kuo lahi ē lelei kuo fakahoko ‘e he kau fefine ‘i he Ngaahi Kautaha ‘Ofa ‘a e Kakai Fefiné. ‘Oku mou lava nai ke tala ‘a e lahi ‘o e lelei ‘oku lava ke fakahoko ‘e he ngaahi fa‘eé pea mo e ngaahi ‘ofefine ‘o ‘Isilelí? ‘Ikai, ‘oku faingata‘a ke tala. Pea ‘e muimui ‘iate kinautolu ‘a e lelei ‘oku nau faí ‘o a‘u ki he ta‘e ngatá (DBY, 216).

Ngaahi Fokotu‘u ki hono Akó

‘Oku tokoni ‘a e kau Fine‘ofá ‘i hono tokanga‘i ‘o e kakai ‘oku masiva, mahaki‘ia, pea mo faingata‘a‘iá.

Ko e hā e tāpuaki ‘oku tala‘ofa mai ‘aki ‘e Palesiteni ‘Iongi kiate kinautolu ‘oku nau “fafanga ‘a e masivá ‘i he loto pea mo e nima fie tokoní”? Ko e hā mo ha toe ngaahi tāpuaki kehe ‘e lava ke ma‘u ‘e he kakaí fakafo‘ituitui, ngaahi fāmilí, pe ko e koló ‘i he taimi ‘oku tau vahevahe ai mo e ni‘ihi kehé e ngaahi me‘a ‘oku tau ma‘ú? Ko e hā hono ‘uhinga ‘oku mahu‘inga ai ke tau fai ‘aki ‘eni ‘a e loto fie foakí?
Ko e hā nai hono ‘uhinga ‘oku “fakatupu maumau ai ki ha kolo” hono tokoni‘i ‘o kinautolu ‘oku nau sino mo‘ui lelei mo mālohi kae ‘ikai ke nau fie ngāué? Ko e hā hono ‘uhinga ‘oku hoko ai ‘a e ngāué ko e tefito‘i mo‘oni ‘oku mahu‘inga?
Na‘e akonaki ‘a Palesiteni ‘Iongi ki he kakai fefiné ke nau “tokoni‘i ‘a e ngaahi fiema‘u ‘a e tokotaha fakafo‘ituitui kotoa pē ‘i homou ngaahi feitu‘ú ‘oku nau fie ma‘u tokoní.” Ko e hā ‘a e fa‘ahinga fie ma‘u ‘a e kakaí? Ko e hā e ngaahi fiema‘u pau kuó ke fakatokanga‘i mo e ni‘ihi kehé ‘i homou feitu‘ú? Te mou lava fēfē ‘o tokoni‘i ‘a kinautolu ‘oku ‘i ai ‘enau ngaahi fiema‘u ‘i homou fāmilí, uōtí pe koló?
‘E lava fēfē ‘e he kau Fine‘ofá ‘o “ngāue‘aki ‘a [honau] mālohí ki hono fai ‘o e ngāue leleí”? Ko e fē ha taimi na‘a ke sio ai ki hono lava ‘e he kau Fine‘ofá ‘o fakahoko fakataha ha fa‘ahinga ngāue ‘o lelei ange ia ‘i hano fakahoko fakafo‘ituitui pē ‘e ha kau fefine?
Te ke lava fēfē ‘o poupou‘i e ngāue ‘a e Fine‘ofá? Ko e hā ha ngaahi tāpuaki kuó ke ma‘u ‘o fakafou mai ‘i he Fine‘ofá?

‘E lava ‘e he kau fefine ‘oku nau faka‘aonga‘i fakapotopoto ‘enau ngaahi ma‘u‘anga tokoní ‘o fakalahi ki he ngāue ‘a e ‘Otuá.

Na‘e fale‘i ‘e Palesiteni ‘Iongi ‘a e kau Fine‘ofá ke nau ako‘i ‘a e kau finemuí ke nau fakalato ‘enau ngaahi fiema‘ú ka ‘oku ‘ikai ko e ngaahi me‘a ko ia ‘oku nau havala ki aí. Te ke lava fēfē ke tala ‘a e faikehekehe ‘o e “ngaahi me‘a ‘okú ke havala ki aí (wants)” mo e “ngaahi me‘a ‘okú ke fie ma‘u mo‘oní (needs)”? Te tau ako fēfē ke tau ongo‘i fiemālie ange ‘i he ngaahi me‘a ko ia ‘oku tau ma‘ú kae ‘oua te tau nofo ‘o havala ki he ngaahi me‘a ‘oku ‘ikai ke tau ma‘ú?
Ko e hā hono ‘uhinga ‘oku mahu‘inga ai ke tau faka‘aonga‘i fakapotopoto mo fakatuhotuha ‘a ‘etau ngaahi ma‘u‘anga tokoní? ‘Oku tokoni fēfē ‘a e mo‘ui fakapotopoto ‘a e Kāingalotú ki hono langa hake ‘o e pule‘anga ‘o e ‘Otuá? ‘E lava fēfē ke ke toe faka‘aonga‘i fakapotopoto ange ‘a e ngaahi me‘a ‘okú ke ma‘ú?
Na‘e lave ‘a Palesiteni ‘Iongi ‘o pehē ko e taimí “ko e tefito‘i me‘a mahu‘inga”, “ko hotau faingamālie” pea mo hotau “tu‘umālie ‘anga.” Ko e hā nai hono ‘uhinga ‘oku fu‘u mahu‘inga ai ‘a e taimí? Te tau lava fēfē ‘o fakapapau‘i ‘oku tau faka‘aonga‘i fakapotopoto ‘a hotau taimí?

‘Oku totonu ke hanga ‘e he kakai fefiné ‘o “fakamā‘oni‘oni‘i, fakatupulaki pea faka‘apa‘apa‘i ‘a e mo‘ui ko ia ‘oku nau lolotonga ma‘ú.

Te tau lava fēfē ke “fakamā‘oni‘oni‘i, fakatupulaki pea faka‘apa‘apa‘i ‘a e mo‘ui ko ia ‘oku [tau] lolotonga ma‘ú?
Te ke lava fēfē ‘o fakahoko “ ‘a e māú mo e ma‘á ‘i he ngaahi ngāue kotoa pē ‘oku mou faí”? Ko e hā nai hono ‘uhinga ‘oku mahu‘inga ai ‘a e māú mo e ma‘á? ‘Oku ‘uhinga ki he hā ‘a e “teu‘i homou ngaahi lotó ‘aki ‘a e faka‘ofo‘ofa ‘oku ‘o e ‘Otuá”? ‘E lava fēfē ‘e he kakai fefine Siasí ‘o “ngaohi [kinautolu] ke tatau mo e kau ‘āngeló ‘i he leleí mo e faka‘ofo‘ofá”?
Ko e hā hono ‘uhinga ‘oku mahu‘inga ai ke hanga ‘e he kakai fefiné ‘o fakatupulaki ‘a honau ngaahi talēnití? Ko e hā ha ngaahi talēniti te ke lava ‘o faka‘aonga‘i ke tokoni ki hono langa hake ‘o e pule‘anga ‘o e ‘Otuá? Te ke lava fēfē ‘o tokoni ke laka ki mu‘a ‘a e pule‘anga ‘o e ‘Otuá ‘i ho‘o ngaahi me‘a ‘oku fai faka‘ahó?