Ma‘u e ‘Iló ‘i he Akó mo e Tuí

Neongo na‘e ‘aho pē ‘e 11 ‘a e ako ‘a Palesiteni Pilikihami ‘Iongí, ka na‘e mahino ki ai ‘a e fie ma‘u ke fakatou ako ‘a e ngaahi me‘a ‘o e māmaní pea mo e poto ‘o e ‘Otuá. Na‘e ‘ikai teitei tuku ‘ene ako mei he ngaahi tohí, folofolá, mo e ngaahi fakahā ‘a e ‘Eikí, pea na‘á ne ako‘i ‘a e Kāingalotú ke nau fokotu‘u ha ngaahi ako pea mo fiefia ‘i he akó. ‘I he 1850 na‘á ne fokotu‘u ai ‘a e ‘Univēsiti Teseletí ‘a ia na‘e hoko ki mui ko e ‘Univēsiti ‘o ‘Iutaá (University of Utah); ‘i he 1875 na‘á ne fokotu‘u ai ha ako‘anga ‘i Polovo ‘i ‘Iutā, ‘a ia ne toki hoko ki mui ange ko e ‘Univēsiti ko Pilikihami ‘Iongí. Na‘e fokotu‘u ‘a e Kolisi Pilikihami ‘Iongi ‘i Lōkani ‘i ‘Iutaá he 1877 ke ako‘i ai ha kau faiako ki he ngaahi ako‘anga ‘i he ngaahi kolo ‘o e Kāingalotú kotoa. Fakatatau mo ‘ene loto‘aki ko ‘eni ‘a e akó, na‘á ne toe fokotu‘u ai pē ha fale ako fakafāmili ofi ki hono ‘apí ‘i he ta‘u fakamuimui ‘e 12 ‘o ‘ene mo‘uí. Koe‘uhí ko ha tokotaha fokotu‘u ‘univēsiti ia mo ha faiako ma‘ongo‘onga, na‘e ako‘i ‘e Palesiteni ‘Iongi kapau ‘oku tau fie hoko ‘o tatau mo e Tamai Hēvaní, kuo pau ke tupulekina ma‘u ai pē ‘etau ‘iló mo hotau potó.

Ko e Ngaahi Akonaki ‘a Pilikihami ‘Iongí

‘Oku tau “ha‘isia ke fakatotolo,” ako, mo mo‘ui fakatatau mo e ngaahi tefito‘i mo‘oni ta‘engatá.

‘I he lolotonga tuku ‘e he kakai ‘o māmaní ‘a honau iví kotoa, tatau pē ‘i he faka‘atamaí mo e fakatu‘asinó, ki he ngaahi me‘a ‘auha ngofuá, ko kinautolu ko ē ‘oku nau lau ko e Kau Mā‘oni‘oni ‘i he Ngaahi ‘Aho Kimui Ní kinautolú, ‘a ia ‘oku nau ma‘u ‘a e faingamālie ke ma‘u mo mahino kiate kinautolu ‘a e ngaahi tefito‘i mo‘oni ‘o e ongoongolelei toputapú, ‘oku nau ha‘isia ke ako mo fekumi, pea mo ngāue‘aki ‘i he‘enau mo‘uí, ‘a e ngaahi tefito‘i mo‘oni ne fokotu‘u ke tu‘uloá, ‘a ia ‘e hokohoko atu ‘ene tupulakí ‘i heni, pea ‘i he maama ka ha‘ú (DNW, 20 July 1854, 1).

‘Oku ‘ikai ngata pē ‘i hono ‘ai ‘e he tui fakalotu ‘a Sīsū Kalaisí e kakaí ke nau feangainga mo e ngaahi me‘a ‘a e ‘Otuá, pea mo fakatupulaki ‘iate kinautolu ‘a e mo‘ui ma‘á mo e haohaoá, ka ‘okú ne ‘oatu ‘a e fakalotolahi mo e faka‘ai‘ai kotoa pē ‘oku ala fakahoko, ke nau tupulaki ‘i he ‘iló mo e potó, ‘i he va‘a kotoa pē ‘o e me‘a fakamīsiní, pe ‘i he ‘ātí mo e saienisí, he ko e poto kotoa pē, mo e ‘aati mo e saienisi kotoa ‘i he māmaní ‘oku mei he ‘Otuá, pea na‘e fokotu‘u ia ma‘á e lelei ‘a hono kakaí (DBY, 247).

Ko e ‘aati mo e saienisi kotoa pē kuo ‘ilo mo ako ‘e he fānau ‘a e tangatá ‘oku fālute ia ‘i loto ‘i he Ongoongoleleí. Na‘e ha‘u mei fē ‘a e ‘ilo ko ia na‘á ne faka‘atā ‘a e tangatá ke ne ikuna‘i ha ngaahi lavame‘a lalahi pehē ‘i he saienisí mo e ngaahi me‘a fakamīsiní ‘i he ngaahi ta‘u si‘i ne toki ‘osí? ‘Oku tau ‘ilo‘i ko e ‘iló ‘oku mei he ‘Otuá, ka ko e hā ‘oku ‘ikai ke nau fakahā ai Iá? Koe‘uhí he ‘oku nau kui ‘i he ngaahi me‘a ‘oku nau tokanga ki aí, ‘o ‘ikai ke nau ‘ilo‘i mo mahino ai kiate kinautolu ‘a e tu‘unga totonu ‘o e ngaahi me‘á. Ko hai na‘á ne ako‘i ‘a e tangatá ke ne mapule‘i e tapa ‘a e ‘uhilá? Na‘e ‘ilo‘i ta‘e tokonia pē nai ‘e he tangatá ia? ‘Ikai, na‘á ne ma‘u ‘a e ‘iló mei he Fungani Mā‘olungá. Pea ‘oku meiate ia foki, ‘a e ngaahi ‘aati mo e saienisi kotoa pē, neongo ‘oku foaki ‘a e lāngilangí ia ki he kakai fakafo‘ituitui ko ‘eé mo ē. Ka na‘a nau ma‘u ‘a e ‘iló mei fē, na‘e tupu nai ia meia te kinautolu pē? ‘Ikai, kuo pau ke nau fakahā, kapau he ‘ikai ke nau lava ‘o ‘ai ha tu‘oni mohuku ke tupu, pe ko ha tu‘oni lou‘ulu hinā pe ‘uli‘uli [vakai, Mātiu 5:36] ‘o ta‘e tokoni kia ‘aki ha fa‘ahinga tokoni loi, ‘oku nau fakafalala mo‘oni ki he Fungani Mā‘olungá ‘o tatau tofu pē mo e masivá mo e mūnoá. Na‘a tau ma‘u mei fē ‘a e ‘ilo ki hono ngaohi ‘o e ngaahi mīsini tokoni he langá ‘a ia ‘oku makehe ai ‘a e kuongá ni? Mei he Langí. Na‘a tau ma‘u mei fē ‘etau ‘ilo faka‘asitalōnomá, pe ko e mālohi ko ia ke fa‘u ‘a e sio‘ata ke ‘ilo‘i ai ‘a e kilukilua ‘o e vavaá? … Ko e ma‘u mei he ‘Otuá ‘e he ‘asitalōnoma, taha ‘aati, mo e taha ngāue fakamīsini kotoa pē kuo mo‘ui he māmaní, ‘a ‘enau ‘iló (DBY, 246).

Ko e faingata‘a lahi taha kuo pau ke tau fetaulaki mo iá ko e me‘a ko ia te tau ui ko e masiva ‘ilo, pe ko e ta‘e mahino ‘i he kakaí (DBY, 247).

Ko e tui fakalotu ko ia ‘oku pukenimā ‘e he Kāingalotu ‘o e Siasí, kapau ‘e kihi‘i mahino pē, te ne ue‘i kinautolu ke nau fekumi fai-velenga ki he ‘iló [vakai, T&F 88:118]. ‘Oku ‘ikai ha toe kakai ia ‘oku mo‘ui ‘e vēkeveke ange ke mamata, fanongo, ako, mo ‘ilo‘i ‘a e mo‘oní (DBY, 247).

Tuku atu ho ivi akó ‘i he vave taha te ke lavá, pea tānaki ‘a e ivi faka‘atamai mo e tefito‘i mo‘oni ‘o e tuí kotoa te ke lavá, pea toki vahevahe atu ho‘o ‘iló ki he kakaí (DBY, 247).

Tau ako‘i mu‘a hotau ‘atamaí kae ‘oua kuo tau ma‘u ‘a ia ‘oku lelei, faka‘ofo ‘ofa mo mā‘oni‘oní, ‘O kumi ma‘u pē ki he ‘ilo te ne lava ‘o ‘ai ke tau lava ‘o langa lelei hake ‘a Saioné, … ‘o feinga ke fai e finangalo ‘o e ‘Eikí ‘i he ngaahi ‘aho kotoa ‘o ‘etau mo‘uí, ‘o fakatupulaki hotau ‘atamaí ‘i he ngaahi ‘ilo fakasaienisi mo fakamakēnika kotoa pē, ‘o feinga tūkuingata ke mahino ‘a e fokotu‘u mo e palani ma‘ongo‘onga ‘o e me‘a kotoa pē kuo fakatupú, koe‘uhí ke tau lava ‘o ‘ilo ‘a e me‘a ke tau fai mo ‘etau mo‘uí pea mo e founga te tau lava ke fakatupulaki ai ‘i he ngaahi me‘a kuo tuku ke tau lava ‘o ngāue‘akí (DBY, 247).

Na‘e ui kitautolú ke tau tupulaki ‘i he ‘alo‘ofá mo e ‘iló ‘o a‘u ki ‘itānití.

Ko ‘etau ngāué, pisinisí, mo hotau uiui‘í ‘eni—ke tau tupulaki ‘i he ‘alo‘ofá mo e ‘iló mei he ‘aho ki he ‘aho pea mei he ta‘u ki he ta‘u (DBY, 248).

He ‘ikai ta‘ofi ‘eku akó he lolotonga ‘eku kei mo‘uí, pe ko e taimi te u tū‘uta ai ki he maama tatali‘anga ‘o e ngaahi laumālié; ka te u ako lahi ange ai; pea ‘i he taimi te u toe ma‘u ai hoku sinó, ‘e to e liunga lauafe ange ‘eku akó ‘i ha taimi to e si‘isi‘i ange; pea he ‘ikai pehē ‘e tuku ai ‘eku akó, ka ‘e kei hokohoko atu ai pē ‘eku ngaahi fakatotoló (DBY, 248).

He ‘ikai ke tau teitei ‘ilo ‘e kitautolu ha taimi ‘e ta‘e fie ma‘u ai ke ako‘i kitautolu, pe ko ha taimi ‘e ta‘e ‘i ai ai ha fa‘ahinga kaveinga ngāue ke a‘usia. ‘Oku ‘ikai ha‘aku ‘amanaki te u mamata ha taimi ki ha ta‘e ‘i ai ha mālohi mo ha ‘ilo mā‘olunga ange, pea ta‘e muiaki mai ai ha ngaahi tupulaki mo ha ngaahi fakalakalaka lahi ange (DBY, 248).

Te tau lava nai ‘o mo‘ui ‘o a‘u ki he ta‘u motu‘a ‘o Mētuiselá …pea fakamoleki ‘etau mo‘uí ‘i he fekumi ki he ngaahi tefito‘i mo‘oni ‘o e mo‘ui ta‘engatá, ‘e lava ke tau ‘ilo, ko e taimi te tau fakalaka atu ai ‘i ‘itānití, ta na‘a tau kei hoko pē ko ha fānau, ko ha fanga ki‘i pēpē ne toki kamata akoako ki he ngaahi me‘a fekau‘aki mo e ngaahi ‘itāniti ‘o e ngaahi ‘Otuá (DBY, 249).

Mahalo te tau fehu‘i, ‘e ngata ‘a fē ‘etau akó? Te u ‘oatu ‘eku fakakaukau ki aí: he ‘ikai teitei ngata ia (DBY, 249).

Kuo ako‘i kitautolu ‘e he ngaahi me‘a kuo hokó ‘oku fie ma‘u ha taimi lahi ke tau ‘ilo ai ha ngaahi va‘a pau ‘o e ‘ilo fakamakēniká, pea mo e ngaahi tefito‘i mo‘oni mo e ngaahi tefito‘i fakakaukau ‘oku tau faka‘amu ke mapule‘í. Ko e ofi ange hono ngāue‘aki ‘e he kakaí honau ‘atamaí ki ha fa‘ahinga taumu‘a totonu ko e vave ange ia ‘enau lava ‘o tupu mo fakalakalaka ‘i he ‘ilo‘i ‘o e mo‘oní. Ko e taimi ‘oku nau lava ai ‘o mapule‘i ‘enau ongó, ‘e vave ange ai ‘enau lava ‘o mapule‘i ‘enau ngaahi fifilí mo ‘enau fakakaukaú, ‘i he tu‘unga ‘oku fie ma‘u ke ma‘u ai ‘a e ngaahi kaveinga ‘oku nau fekumi ki aí. Ka ‘i he‘enau tukulolo ki he ongo pe laumālie ko ē ‘okú ne fakahala‘i honau ‘atamaí mei he me‘a ‘oku nau faka‘amu ke fakatotolo‘i mo akó, he ‘ikai pē ke nau toe lava ‘o mapule‘i honau ‘atamaí (DBY, 250).

Ko e hala tonu mo ta‘e liliua ‘o e mā‘oni‘oní ‘i he mo‘uí, ‘a ē ‘oku piki ma‘u ki he ‘ilo mo‘oni ‘a ha tahá (DBY, 245).

‘Oku totonu ke tau ako‘i kitautolu mo ‘etau fānaú ‘i he ngaahi ‘ilo ‘o e māmaní mo e ngaahi me‘a ‘a e ‘Otuá.

Ako‘i ‘a e fānaú, ‘oange kiate kinautolu ‘a e ngaahi ‘ilo ‘o e māmaní pea mo e ngaahi me‘a ‘a e ‘Otuá; hiki‘i hake honau ‘atamaí, ke ‘oua na‘a ngata pē ‘i he mahino kiate kinautolu ‘a e māmani ‘oku tau ‘a‘eva holo aí, ka mo e ‘ea ‘oku tau mānavá, vai ‘oku tau inú, pea mo e ngaahi ‘elemēniti kotoa ‘oku fekau‘aki mo māmaní (DBY, 251).

Fakapapau‘i ‘oku ako‘i totonu ho‘omou fānaú ‘i he ngaahi me‘a ‘aonga mei he lea fakafonua ‘a ‘enau fa‘eé, pea toki tuku ke nau hoko atu ki he ngaahi va‘a mā‘olunga ange ‘o e akó; tuku ke nau ‘ilo lahi ange ki he ngaahi tafa‘aki kotoa ‘o e mo‘oní pea mo e ngaahi ‘ilo ‘oku ‘aongá, ‘o mā‘olunga ange ‘i he tu‘unga ‘oku ‘i ai ‘enau ngaahi tamaí. Ko ‘enau feangainga lelei pē mo ‘enau lea fakafonuá, pea tuku leva ke nau ako mo ha ngaahi lea fakafonua kehe, pea ke nau maheni kakato mo e ngaahi tō‘onga, ngaahi ‘ulungaanga fakafonua, ngaahi lao, ngaahi pule‘anga mo e ngaahi talanoa ‘o e ngaahi fonuá, kakaí, mo e ngaahi lea fakafonuá. Tuku foki ke nau ako kotoa ‘a e ngaahi mo‘oni fekau‘aki mo e ‘ātí mo e saienisí, pea mo e founga ‘e lava ke ngāue‘aki ai ia ki he‘enau ngaahi fiema‘u fakatu‘asinó. Tuku ke nau ako ‘a e ngaahi me‘a ‘i he funga māmaní, mo ia ‘i lolofonuá, pea mo ia ‘i he langí (DBY, 252).

Ko e lavame‘a, ‘alo‘ofa lelei, mo e lavame‘a ‘aonga kotoa pē ‘i he fiká, mūsiká, pea ‘i he saienisí mo e ‘aati kotoa pē, ‘oku ‘a e Kāingalotú ia, pea ‘oku totonu ke nau ngāue ‘aonga ‘aki ‘a e ngaahi ‘ilo ‘o e saienisí ‘a ia kuó ne ‘omi ki he tangata fai-velenga mo tōtōivi poto kotoa pē, ‘i he vave taha te nau lavá. (DBY, 252).

‘Oku ou fiefia he‘eku mamata ki he‘etau fānaú ‘oku nau ako mo fakahoko ‘a e mūsiká. Tuku ke nau ako ‘i he ngaahi va‘a ‘aonga kotoa pē ‘o e ‘iló, he ko ‘etau hoko ko ia ko e kakaí, ‘oku toe ai mei mu‘a ke tau paotoloaki ‘a e ngaahi pule‘anga ‘o māmaní ‘i he tui fakalotú, saienisí mo e filōsofiá (DBY, 256).

‘Oku laungeau ha kau talavou heni te nau lava ke ō ‘o ako, ‘a ia ‘e lelei lahi fau ange ia ‘i he maumau‘i honau taimí. Ako ‘a e ngaahi lea fakafonuá, ma‘u ha ‘ilo mo ha mahino; pea ‘i he lolotonga ho‘o fai iá, ma‘u ‘a e potó mei he ‘Otuá, pea ‘oua na‘a toe ngalo ia, pea ako hono founga ngāue‘akí, koe‘uhí ke ke lelei ai ‘i he ‘aho kotoa ho‘o mo‘uí (DBY, 252).

‘Alu ki he ako‘angá ‘o ako… . ‘oku ou loto ke ‘i ai ha ngaahi ako‘anga ke ue‘i ai ‘a e ‘atamai ‘o e kakaí pea mo tohoaki‘i mai kinautolu ke nau ako ‘a e ngaahi ‘ātí mo e saienisí. ‘Ave ‘a e fānau kuo matu‘otu‘á ki he akó, pea mo kinautolu kei īkí foki; ‘oku ‘ikai ha me‘a ia te u manako lahi ange ai ka ko e lēsoni kemisitulií, ako ki he ‘akaú (botany), siolokí, mo e ako ki he ngaahi minuloló (mineralogy), koe‘uhí ke u lava ‘o tala ‘a e me‘a ‘oku ou luelue aí, ngaahi nāunau ‘o e ‘ea ‘oku ou mānava ‘akí, me‘a ‘oku ou inú, mo e ngaahi alā me‘a pehē (DBY, 253).

‘Oku totonu ke tau hoko ko ha kakai ‘ilo lahi.

‘Oku totonu ke tau hoko ko ha kakai ‘ilo lahi ki he ngaahi me‘a ‘o māmaní. ‘Oku totonu ke tau feangainga mo e ngaahi lea fakafonua kehekehé, he ‘oku tau fie ‘oatu ‘a e kau faifekaú ki ha ngaahi fonua kehekehe pea ki he ngaahi ‘otu motu ‘o e tahí. ‘Oku tau faka‘amu ko e kau faifekau ‘e ō ki Falaniseé te nau lava ‘o lea faka-Falanisē lelei, pea ko kinautolu ‘e ō ki Siamane, ‘Ītali, mo Sipeini, pea pehē ki he ngaahi fonua kehé, te nau ‘ilo ‘a e ngaahi lea fakafonua ‘a e ngaahi fonua ko iá (DBY, 254).

‘Oku tau to e loto foki ke mahino kiate kinautolu ‘a e tu‘unga fakasiokālafi, tō‘onga, ‘ulungaanga fakafonua, mo e ngaahi lao ‘o e tukui fonuá mo e ngaahi pule‘angá … ‘Oku fokotu‘u mai ‘eni ‘i he ngaahi fakahā ne ‘omi kiate kitautolu ‘i he [vakai, T&F 88:78–80; 93:53]. ‘Oku ako‘i kitautolu heni ke tau ako ‘a e ngaahi tohi lelei tahá, ke tau lava ‘o feangainga lahi ange ai mo e tu‘unga fakasiokālafi ‘o māmaní ‘o hangē ko ‘etau feangainga mo ‘etau ngaahi ngoué, pea hangē ‘oku tau fāmili mo e kakaí—‘o hangē ko ‘enau hā ‘i hono pākí—‘o tatau mo kitautolu mo hotau ngaahi fāmilí mo hotau ngaahi kaungā-‘apí (DBY, 254–55).

‘Oku tau ‘i ha ako‘anga ma‘ongo‘onga, pea ‘oku totonu ke tau fai-velenga he akó, pea hokohoko ai ke tānaki ‘a e ‘ilo ‘o e langí pea mo e māmaní, lau mo e ngaahi tohi leleí, neongo he ‘ikai ke u lava ‘o fokotu‘u atu ke mou lau ‘a e tohi kotoa pē, he ‘oku ‘ikai lelei ‘a e tohi kotoa pē. Lau ‘a e ngaahi tohi leleí, pea to‘o mei ai ‘a e potó mo e mahinó ki he lahi taha te ke lavá, ‘i hono tokoni‘i koe ‘e he Laumālie ‘o e ‘Otuá (DBY, 248).

‘Oku ou fie na‘ina‘i atu ke mou lau ‘a e ngaahi tohi ko ē ‘oku ‘aonga ke laú; lau ‘a e ngaahi hisitōlia ‘oku falala‘angá, pea kumi ki he potó ‘i he ngaahi tohi lelei taha te ke lava ke ma‘ú (DBY, 256).

‘Ikai te tau fiefia mo‘oni ‘o ka mahino kia kitautolu ‘a e ngaahi tefito‘i mo‘oni kotoa fekau‘aki mo e saienisí pea mo e ‘ātí, pea tau feangainga kakato ai mo e kihi‘i tafa‘aki kotoa ‘o e ngāue ‘a natulá, kae ‘uma‘ā ‘a e ngaahi feliliuaki fakakemikale ‘oku hoko ma‘u pē ‘i hotau ‘ātakaí! He toki me‘a ia ka fakafiefia, pea hono ‘ikai ko ha mala‘e ta‘e fakangatangata ia ‘o e mo‘oní mo e mālohí kuo fakaava mai ke tau vakai‘i! Ko ‘etau toki tū‘uta pē ‘eni ia ‘a tautolu ki he matāfanga ‘o e ‘ōseni lahi ‘o e fakamatala fekau‘aki mo e māmani ko ‘ení, ‘o ‘ikai ha lave ia ki he ngaahi me‘a fekau‘aki mo e langí, kau ‘āngeló mo e kakai ‘i he nāunau fakasilesitialé, ‘a e feitu‘u ‘oku nau nofo aí, ‘enau tō‘onga mo‘uí, pea mo ‘enau fakalakalaka ki ha ngaahi tu‘unga mā‘olunga ange ‘o e haohaoá (DBY, 255).

Ko hono kotoa ‘o e ‘ilo te tau lava ke ma‘ú, ‘oku mei he ngaahi fakahā pē ‘a hotau ‘Eiki ko Sīsū Kalaisí ki he fāmili ‘o e tangatá. Ko e lahi ‘o e ‘ilo ko ‘ení ‘e ma‘u pē ia mei ha ngaahi tohi ne hiki ‘e ha kau tangata ne nau fifili fakamātoato ki ha ngaahi tefito kehekehe, pea fakaava ai ‘e he ngaahi fakahā ‘a Sīsuú ‘a honau ‘atamaí, ‘o tatau ai pē pe na‘a nau ‘ilo‘i pe fakamo‘oni‘i ia pe ‘ikai (DBY, 257–58).

He ‘ikai fepaki ‘etau tui fakalotú pe tu‘u fehangahangai mo e ngaahi mo‘oni ‘o e saienisí ‘i ha fa‘ahinga me‘a. Tau pehē pē ko e tohi hohokó, ko e saienisi mo‘oni ia; ‘o ‘ikai ke pehē te u lau ‘i ha taimi ko e ngaahi faka‘apē mo e ngaahi iku‘anga ‘o e ngaahi fakatotolo ‘a e kau palōfesá ‘oku mo‘oni, ka ko hono ngaahi tefito‘i mo‘oni tākiekiná ‘oku mo‘oni; ko ha ngaahi mo‘oni ia—‘oku ta‘e ngata; pea ka tau ka pehē na‘e ngaohi ‘e he ‘Eikí ‘a e māmani ko ‘ení mei ha hala‘atā, ‘oku ngali vale mo ta‘e malava ia [vakai, ‘Ēpalahame 3:24; T&F 131:7].Kuo te‘eki ke ngaohi ‘e he ‘Otuá ia ha me‘a ‘aki ha hala‘atā; ‘oku ‘ikai ‘i he ‘ekonōmiká ia pe ‘i he fono na‘e ‘i ai, pe ‘oku ‘i ai, pe ‘e ‘i ai ‘a e māmaní. ‘Oku ‘i mu‘a ‘a ‘itāniti ‘iate kitautolu, pea ‘oku fonu me‘a; pea ka mahino fe‘unga kiate kitautolu ‘a e ‘Eikí mo hono ngaahi halá ‘e lava ke tau pehē na‘á ne to‘o ‘a e me‘a ko ‘eé ‘o ngaohi mei ai ‘a e māmaní. Ko e fuoloa hono fokotu‘utu‘ú ‘oku ‘ikai ‘a‘aku ia ke u lea‘aki, pea ‘oku ‘ikai ha‘aku tokanga ‘a‘aku ki ai… .Ka mahino kiate kitautolu ‘a e founga hono fakahoko ‘o e fakatupú he ‘ikai ha me‘a fakamisiteli ia ‘o‘ona, ‘e mahino mo ‘uhinga kakato, he ‘oku ‘ikai ha me‘a fakamisiteli ia ai tuku kehe pē ki he kau masiva ‘iló. Ko e me‘a ‘eni kuo mau ‘ilo fakanatula ki ai talu e ‘i ai ‘a e tangatá he māmaní (DBY, 258–59).

‘Oku tau ma‘u ‘a e faingamālie ke fekumi ki he poto ‘o e ‘Otuá.

Ko ha faingamālie ‘o e tangatá ke ne fakatotolo‘i ‘a e poto ‘o e ‘Otuá fekau‘aki mo māmani pea mo e langí. Ko e poto mo‘oní ko ha me‘a fakafiefia mo‘oni; ko e poto mo‘oní, tokangá, mo e mahinó, ko ha me‘a fakafiemālie mo‘oni (DBY, 262).

Ko e tangata ko ē ‘oku tuku hono lotó ki he potó, mo fekumi fai-velenga ki he mahinó, ‘e tupulaki ia ‘o mālohi ‘i ‘Isileli (DBY, 261).

Tuku ke tūtuu‘i ‘a e potó ‘i homou ngaahi lotó, pea tuku ke ne ‘omi ha utu-ta‘u mahutafea. ‘E ‘aonga lahi ange ia kiate kimoutolu ‘i he koulá mo e silivá pea mo e ngaahi koloa kehe ‘o e māmaní. Tuku ke tupu hake ‘a e potó ‘i homou ngaahi lotó, pea mo u tanumaki ia (DBY, 261).

‘I he‘etau teuteu ‘o ha ngaahi nāunau ke langa ha fale pe ko ha temipale, ke lava ai ‘a e tangatá ‘o teuteu‘i ia ki hono ma‘u ‘o e poto ‘oku ta‘engatá. ‘Oku tau ō ki he feitu‘u ‘oku ‘i ai ‘a e ngaahi nāunau langa falé, ‘o teuteu‘i kinautolu ke nau fakatōli‘a ‘a ‘etau taumu‘á; ke tau lava ai ‘o ō ki he feitu‘u ‘oku ‘i ai ‘a e poto ‘oku ta‘engatá pea fekumi fai-velenga ai ke ma‘u ia, he ko hono mahu‘ingá ‘oku mahulu hake ia ‘i he maka-koloá (rubies) [vakai, Siope 28:18] (DBY, 261–62).

Hili ‘etau ngaahi feinga kotoa pē ke ma‘u ‘a e potó mei he ngaahi tohi lelei tahá, etc., ka ‘oku kei toe ha matavai mapunopuna ki he tokotaha kotoa; “Ka ‘oku ‘i ai ha taha ‘oku masiva ‘i he ‘iló ke kole ‘e ia ki he ‘Otuá” [vakai, Sēmisi 1:5] (DBY, 261).

Kapau te ke mo‘ui taau ke ma‘u ‘a e Laumālie Mā‘oni‘oní, … te ke mātātonu ai ‘i he faikehekehe ‘o e poto ‘o e tangatá mo e poto ‘o e ‘Otuá, pea te ke lava ke fuatautau mo fakafuofua‘i kinautolu mo honau mahu‘inga totonú (DBY, 323).

Tuku ke fakahoko ma‘u ai pē ‘e he Kāingalotu kotoa hono ngāue‘aki ‘o e lea mo e ngāue leleí, mo fakamo‘oni‘i ‘a e ‘Otuá ko e ‘Otua, pea fai pau ‘i hono tauhi ‘o e ngaahi laó, mo feinga ke manako ‘i he anga-‘ofá, faka‘ehi‘ehi mei he koví mo fiefia ‘i hono fakahoko ma‘u pē ‘o e me‘a ‘oku fakahōifua ki he ‘Otuá (DBY, 261).

Ko e ma‘u‘anga tokoni pē taha ‘e ma‘u mei ai ‘e he tangatá ‘a e potó, ‘a ia ko e ‘Otuá, ko e matavai ‘o e poto kotoa pē; pea neongo ‘e taku ‘e he tangatá kuó ne ‘ilo ha ngaahi me‘a lahi ‘i honau potó pē ‘i he fifilí mo e fakakaukau lotó, ‘oku nau mo‘ua ki he‘etau Tamai Hēvaní ‘i he me‘a kotoa (DBY, 259–60).

Ko e Ngaahi Fokotu‘u ki hono Akó

‘Oku tau “ha‘isia ke fakatotolo,” ako, mo mo‘ui fakatatau mo e ngaahi tefito‘i mo‘oni ta‘engatá.

Lolotonga hono “tuku ‘e ha [ni‘ihi] ‘a honau iví kotoa … ki he ngaahi me‘a ‘auhá,” ‘oku totonu ke fēfee‘i hono ngāue fakapotopoto ‘aki ‘e he Kāingalotu ‘o e Siasí ‘a honau taimí mo honau iví? Ko e hā hono ‘uhinga ‘o e “ngaahi me‘a ‘auhá”? Hiki mai ha ni‘ihi ‘o e ngaahi tefito‘i mo‘oni ko ia na‘e fokotu‘utu‘u na‘e fakakaukau‘i ke nau ke nau tu‘u loa , pea … . mo tupulekina he maama kaha‘ú.”
Ko hai ‘a e tupu‘anga ‘a e ngaahi lavame‘a lalahi kotoa pē ‘o e ‘iló? Ko hai ‘oku fa‘a pehē ‘e he kakaí ‘oku tupu mei ai ‘a e ngaahi lavame‘a ko ‘ení?
Ko e hā ha ngaahi founga ‘oku fakalotolahi‘i ai ‘e he ongoongoleleí ‘a e kāingalotu ‘o e Siasí ke nau “tupulaki ‘i he ‘iló mo e potó”? Ko e hā ‘oku “ ‘ikai ai ha toe… kakai ‘e fie vivili lahi ange ke mamata, fanongo, ako, mo mahino kia kinautolu ‘a e mo‘oní”? Ko e hā te tau feinga ai ke ‘oua na‘a teitei tuku ‘etau akó?
‘E anga fēfē ha‘atau “ako‘i hotau ‘atamaí kae ‘oua kuo tau ma‘u ‘a e me‘a ‘oku lelei, faka‘ofo‘ofa, mo mā‘oni‘oní”? Ko e hā ha ngaahi ola mei hono “fakalakalaka hotau ‘atamaí?”

Na‘e ui kitautolu ke tau tupulaki ‘i he ‘alo‘ofá mo e ‘iló ‘o a‘u ki ‘itāniti.

Fakatatau mo Palesiteni ‘Iongi, ko e fē ‘a e taimi ‘oku ngata ai e ako ‘a e tangatá?
Ko e hā ‘a e hala te tau muimui ai ke tau lava ‘o mapule‘i hotau ‘atamaí pea mo ma‘u mo e poto mo‘oní?

‘Oku totonu ke tau ako‘i kitautolu mo ‘etau fānaú ‘i he ngaahi ‘ilo ‘o e māmaní pea mo e ngaahi me‘a ‘a e ‘Otuá.

Na‘e fekau‘i kitautolu ‘e Palesiteni ‘Iongi ke ako‘i ‘etau fānaú. Ko e hā ‘a e me‘a te tau ako‘i angé? Ko e hā te tau fai ke faka‘ai‘ai ‘etau fānaú ke nau ō ‘o ako?
Te tau lava fēfē ke vahevahe tatau hono ako ‘o e ‘ilo fakaemāmaní pea mo e ma‘u ‘o e poto mei he ‘Otuá? Ko e hā ha ngaahi founga ‘oku fengāue‘aki fakataha ai ‘a e ngaahi taumu‘a ko ‘ení?
‘I hono ako‘i ‘o e fānaú, ko e hā ‘a e ngaahi fatongia ‘o e kau faiakó? ‘O e mātu‘á? ‘O e kakai lalahí?

‘Oku totonu ke tau hoko ko ha kakai ‘ilo lahi

Ko e hā te tau kumi ai ki he “ ‘ilo lahí”? Ko e hā te tau akó? Ko e hā ‘oku totonu ai ke tau lau ‘o lahi atu mei he folofolá ‘ata‘atā peé?
Na‘e na‘ina‘i mai ‘a Palesiteni ‘Iongi ke tau “ako ‘a e ngaahi tohi lelei tahá.” Ko e hā ‘a e fa‘ahinga tohi na‘e ‘uhinga ki aí? Te tau lava fēfē ‘o tala ‘a e ngaahi tohi leleí mei he ngaahi tohi koví? Ko e hā ha ngaahi tohi ne ‘aonga kiate koe ‘i ho‘o ako kinautolú te ke lava ‘o lau ko e ni‘ihi kinautolu ‘o e “ngaahi tohi lelei tahá”? Makehe mei hono ako ‘o e ngaahi tohi leleí, ko e hā mo ha toe founga te ke lava ke ma‘u ai ‘a e ‘iló?
Ko e hā ‘a e ma‘u‘anga ‘o e “ ‘ilo kotoa te tau lava ke ma‘ú”? Ko e hā ha founga te tau ako lelei ange ai mei he ma‘u‘anga tokoni ko iá?
Fakatatau mo Palesiteni ‘Iongi, ko e hā ha fekau‘aki ‘o e tui fakalotu mo‘oní mo e “ngaahi mo‘oni fakasaienisí”?

‘Oku tau ma‘u ‘a e faingamālie ke fekumi ki he poto ‘o e ‘Otuá.

Na‘e pehē ‘e Palesiteni ‘Iongi ko e poto ‘o e ‘Otuá “ ‘oku ‘aonga lahi ange ia kiate koe ‘i he koula mo e siliva pea mo e ngaahi koloa ‘o māmaní.” ‘E founga fēfē ha hoko ‘a e poto mo‘oní ko ha “me‘a fakafiefia” mo ha “fakafiemālie”?
Ko hai ‘oku tau ō ke ma‘u mei ai ‘a e “poto ta‘engatá”? Ko e hā ha founga pau ke tau teuteu ai ke ma‘u ‘a e poto ta‘engatá? Te tau ‘ilo fēfē “hono faikehekehe ‘o e poto ‘o e tangatá mo e poto ‘o e ‘Otuá”?