Ako ke Mapule‘i Kita

Na‘e ‘ilo ‘e Palesiteni Pilikihami ‘Iongi mei he me‘a ne hoko tonu kiate iá ko hono tataki ko ia ha kakai loto mālohi mo fa‘a fili tau‘atāina pē‘iate kinautolu ki Saioné ‘okú ne ‘omai ha ngaahi taimi lavame‘a mo ha taimi ta‘e fiemālie. ‘I he 1848, na‘e fehangahangai ai ‘a e kaungā fononga saliote ‘o e Kāingalotu ‘e toko 2,000 na‘á ne takí mo ha tākanga pulufalō. Neongo ne ‘osi fokotu‘u ‘e Palesiteni ‘Iongi ha kau tuli manu ke nau tāmate‘i fakafe‘unga pē ki he ma‘u me‘atokoni ‘a e kau fonongá, ka na‘e ‘i ai ha kau tangata kehe ia ne nau mavahe mei honau kaungā fonongá ‘o tuli ‘a e fanga monumanú ni ‘i he ‘ahó kakato, ‘o fana tavale kinautolu pea li‘aki ai ‘a e fanga pulufaloó ke nau mate maumau ‘i he toafá. Na‘á ne valoki‘i ‘a e kakaí ‘i he me‘a ne nau faí [vakai, JTB]. Na‘á ne pehē ki mui ange ai, “Ako ke mou mapule‘i kimoutolu” (DNW, 15 Aug. 1860, 1). “Tāpuaki‘i kimoutolu mo homou ngaahi kaungā-me‘á, ‘aki ha‘amou ikuna‘i mo mapule‘i kimoutolu, [he] ka ‘ikai ke mou mapule‘i [homou] lotó [pea] ‘ai ke talangofua ho‘omou mo‘ui lōtolú ki he ngaahi tefito‘i mo‘oni kuo ‘osi fakahā ‘e he ‘Otuá, he ‘ikai ke mou teitei a‘usia ha tu‘unga fiefia, nāunau‘ia, nēkeneka, melino, pea mo e fiefia ta‘engata ‘oku mou fakakaukau‘í” (DNW, 15 Aug. 1860, 1).

Ko e Ngaahi Akonaki ‘a Pilikihami ‘Iongí

Te tau lava ‘o mapule‘i kitautolu mo talangofua ki he finangalo ‘o e ‘Otuá.

‘Oku tau ma‘u ha loto (will)? ‘Io, ko ha fakakoloa ia, ko ha afa ‘o e ‘ulungaanga ‘o e Ngaahi ‘Otuá, ‘a ia ‘oku fakakoloa‘i ‘aki ‘a e laumālie kotoa, ‘i he langí mo māmani,—ko e mālohi ke tali pe fakasītu‘a‘i (DBY, 264).

Vakai ki he kakaí ‘i he ngaahi tūkunga kehekehe ‘o e mo‘uí, ‘oku mu‘omu‘a ma‘u pē mo mahu‘inga taha ‘a honau lotó. Te ke lava ke ma‘u mo tākiekina ‘a e ongo‘i ‘ofa ‘a e kakaí, ka he ‘ikai ke ke lava ‘o fakailifia‘i, pe taa‘i, pe tutu kinautolu ke nau fai lelei ‘o fepaki mo honau lotó. He ko e fāmili ‘o e tangatá te nau mate pē ke feau honau lotó. Mou ako ke tākiekina totonu ‘a e ngaahi loto ko iá, pea te mou toki lava ke tākiekina ‘a e ivi mo e mālohi ‘o e kakaí (DBY, 264).

Kuo tuku ‘e he ‘Otuá ‘iate kitautolu ha loto, pea ‘oku totonu ke tau fiemālie ke pule‘i mai ia ‘e he finangalo ‘o e Māfimafí. Tuku ke kikivi ‘a e loto ‘o e tangatá ki he totonú. Ne hoko ‘o anga ‘aki ‘e he mātu‘á ako‘i ‘a e lotó ka e ‘oua kuo molū, pea fakamo‘ulaloa‘i mo e ngaahi mālohi faka‘ei‘eiki mo ngali ‘Otua ‘o e fānaú ki ha tu‘unga meimei vale mo fo‘i. Tuku ke tanumaki lelei ‘a e me‘a ne fanau‘i fakalangi mai ‘i he tau‘atāina ke fili ‘a e tangatá mo fakahinohino‘i fakapotopoto, ‘o ‘ikai teke ‘a e tafa‘aki ko ē ‘oku halá, pea ‘e ikuna ia ‘i he founga ‘oku totonú. ‘Oua na‘a fakamamahi‘i ha laumālie ‘o ha taha, kae fakahinohino ia ke ne ongo‘i ko e fiefia mo e faka‘ānaua lahi tahá ke pule‘i ‘e he ngaahi fakahā ‘a Sīsū Kalaisí, pea ‘e toki tatau ‘a e loto ‘o e tangatá mo ia ‘o e ‘Otuá ‘o ne ikuna‘i ‘a e kovi ‘oku tūtuu‘i ‘i he kakanó, kae ‘oua kuo pule ‘a e ‘Otuá ‘iate kitautolu ke tau loto‘aki mo fai hono finangalo leleí (DBY, 264).

Ako ke ke mapule‘i koe; ako ke ke ‘i he to‘ukupu ‘o e ‘Otuá ‘o hangē ha ‘umea ‘i he nima ‘o e tangata tufunga kuló (DBY, 265).

Tuku ke fakapapau ‘a e tokotaha takitaha, ‘i he huafa ‘o e ‘Eiki ko Sīsū Kalaisí, ke ne ikuna‘i ‘a e me‘a fakamamahi kotoa pē—ke ne hoko ko ha pule kiate ia pē, pea ke pule ‘a e Laumālie ‘o e ‘Otuá ne fakahū ki homou ngaahi sinó; pea te mou toki lava ke talanoa, mo‘ui, ngāue, ‘alu ki hē mo ē, fai ‘ē mo ‘ē, pea talanoa mo fengāue‘aki mo homou kāingá ‘o hangē ko ia ‘oku totonu ke mou faí (DBY, 265–66).

Te tau lava ‘o mapule‘i kitautolu ‘o a‘u ki ha‘atau ‘omi ‘a e me‘a kotoa pē “ke mo‘ulaloa ki he fono ‘a Kalaisí.”

Ko e vave ange hano teke‘i ‘e ha taha ‘a e ‘ahi‘ahi ke ne fai, lea‘aki, pe fakakaukau hala, ‘i he lolotonga ‘o ‘ene kei ma‘u ‘a e maama ke fakatonutonu ‘ene fakakaukaú, ko e vave ange ia ‘o ‘ene ma‘u ha ivi mo ha mālohi ke ikuna‘i ‘a e ‘ahi‘ahi kotoa pē ke fai kovi (DBY, 266).

Ko e ngaahi me‘a ‘e lauafe mo laumano ‘oku hoko he mo‘ui kakato ‘a e tangatá, tatau ai pē pe ko e kovi pe lelei, ‘oku fakafalala pēia ‘i he mata tokanga mo e le‘o lau momeniti ‘oku tau faí (DBY, 267).

He ‘ikai ke ke lava ‘o ma‘u ‘a e mo‘ui ta‘engatá, kae ‘oua kuó ke fakamo‘ulaloa ‘i ho u‘á [holí] ki he laumālie ‘oku ‘i loto ‘iate koé, ‘a e laumālie ko ia na‘e foaki ‘e he Tamai Hēvaní. Ko ‘eku ‘uhingá ki he Tamai ‘a hotau ngaahi laumālié, ‘a e ngaahi laumālie ko ia na‘á ne fakahū ki he ngaahi tāpanekale ko ‘ení. Kuo pau ke fakamo‘ulaloa‘i kakato ‘a e ngaahi sinó ki he laumālié, ka ‘ikai he ‘ikai lava ke toe tu‘u homou ngaahi sinó ‘o ma‘u ‘a e mo‘ui ta‘engatá. … Fekumi fai-velenga, kae ‘oua kuó ke ‘omi kotoa ke nau mo‘ulaloa ki he fono ‘a Kalaisí (DBY, 266).

‘Oku ou lolotonga feinga ke ako‘i au. ‘Oku mou feinga nai ke fai ‘a e me‘a tatau? Kapau ne tau lava‘i ‘eni, te tau toki lava ‘o mapule‘i ‘a ‘etau ngaahi leá mo ‘etau ngaahi ngāué, ‘ikai ngata ai, kae fekau‘aki mo hotau mālohí, te tau ma‘u ha mālohi kia kinautolu ‘oku tau feohí. Kapau kuo tau poto kitautolu, kuo tau mei mateuteu ai ke ma‘u ‘a e ngaahi me‘a kuo tokonaki ‘e he‘etau Tamaí mo hotau ‘Otuá mo‘ó e kakai pehē kuo nau teuteu‘i kinautolu ke nau hoko ko e kau ma‘u ‘o e ngaahi me‘a-foaki lelei tahá— ki he fakamāmá, ki he potó, ki he nāunaú, ki he mālohí, pea mo e fa‘ahinga fiema‘u kotoa ‘okú ne faka‘amu ke foaki ki he‘ene fānau ‘i he funga māmaní, ke teuteu‘i ai kinautolu ke nofo ‘i he ngaahi nofo‘anga ‘o e maama ‘oku ta‘engatá (DBY, 266–67).

Kuó u fa‘a pehē ko e fakakoloa ma‘ongo‘onga taha kuo foaki ‘e he ‘Otuá ki he tangatá ‘oku lelei, faka‘ofo‘ofa, mo ongo mālohi ke ne ‘ilo‘i e founga ke pule‘i ai kitautolú (DBY, 265).

Kuo te‘eki ai ha tangata ‘e pule, pe ‘e pule fakapotopoto ‘i he māmaní, ‘o ma‘u ha lāngilangi kiate ia mo ha nāunau ki hono ‘Otuá, ‘o ta‘e tomu‘a ‘ilo ‘a e laó mo mapule‘i ia. Kuo pau ke feinga ‘a e tangatá ke ne tomu‘a pule‘i totonu ia ki mu‘a pea toki lava ‘o ‘aonga ‘ene ‘iló ki hono pule‘i totonu ‘o ha fāmili, kaungā-‘api, pe fonua, ‘a ia ‘okú ne fatongia ‘aki ke tokanga‘i (DBY, 265).

He ‘ikai ke tau malava mo‘oni ke fakahinohino mo tataki ha kakai kehe ke nau a‘usia kakato ‘a e ikuna ‘i he Pule‘anga ‘o e ‘Otuá, kae ‘oua kuo tau lava ‘o fakamo‘ulaloa‘i hotau lotó, mo ‘omi ‘a e fa‘ahinga ongo mo e faka‘ānaua fakaetangata kotoa pē ke mo‘ulaloa ki he finangalo ‘o e ‘Otuá. Ko ‘etau ngāué, ke ikuna‘i mo fakamo‘ulaloa‘i, pea mo ako‘i kitautolu kae ‘oua kuo tau ‘omi ‘a e me‘a kotoa pē ke mo‘ulaloa ki he fono ‘a Kalaisí (DBY, 267).

‘Oku tau feinga ke pule‘i kitautolu, pea ka tau ka kei feinga ai pē‘o ‘ikai pongia, kuo pau ke tau ikuna mo‘oni (DBY, 265).

Te tau lava ‘o mapule‘i hotau ngaahi lotó mo ‘etau ngaahi ongó.

Kuo ‘osi ako‘i atu ‘a e ngaahi tu‘unga ‘o e totonú. Mou fakamo‘ulaloa‘i ā homou loto fakafepakí, tuku ange ‘a e me‘a kotoa pē ‘oku mou ‘ilo‘i pe fakakaukau ‘oku halá, kae pīkitai ki he me‘a ‘oku lelei angé (DBY, 265).

‘I he nofo fakataimí ni, ‘oku tau ma‘u e koví ke fekuki mo ia, pea kuo pau ke tau ikuna‘i ia ‘i loto ‘iate kitautolu, pe ko ha ‘ikai ke tau toe lava ‘o ikuna‘i ia ‘i ha toe feitu‘u (DBY, 265).

Ko e tangata anga-tonú he ‘ikai teitei loto-fo‘i ia, ka te ne fakafepaki‘i ma‘u pē‘ene ngaahi holi koví, pea mo e kovi ‘i hono fāmilí pea mo hono kaungā‘apí (DBY, 267).

‘E tokolahi ha kakai tangata te nau pehē ‘oku nau ‘ita fakapo‘uli, mo feinga ke fakatonuhia‘i kinautolu ‘i ha ngaahi tō‘onga ‘oku nau mā ai. Te u pehē, ‘oku ‘ikai ha tangata ‘e taha ‘i he falé ni ‘okú ne ma‘u ha loto ‘ita fakamolokau mo fuoloa ange ‘iate au. Ka ‘oku ‘ikai foki ke ‘i ai ha tangata ia he fo‘i māmaní ni he ‘ikai te ne ta‘e malava ke ikuna‘i hono lotó, ‘o kapau ‘e feinga tūkuingata ke ne ikuna‘i. Kapau te ke ‘ilo‘i ‘oku ake hake ha‘o ‘ita, mavahe koe ki ha feitu‘u ko ē he ‘ikai to e fanongo atu ki ai ha tahá; ‘oua na‘a ‘ai ke ‘ilo‘i pe fanongo atu ha taha ‘o ho fāmilí kia koe, ‘i he lolotonga ho‘o kei ‘itá, ka ke feinga kae ‘oua kuo mavahe ia meia koe; mo ke lotu ke ke ma‘u ha ivi ke ikuna‘i. Pea hangēko ‘eku fa‘a lea tā tu‘olahi ki he Kaumātu‘á, lotu ‘i homou ngaahi fāmilí; pea ka a‘u ki he taimi lotú, ‘oku ‘ikai ke ke ma‘u ‘a e laumālie ke lotú, mo ‘ikai fie mapelu ho tuí, lea ki ai ‘o pehē, “Tui, mapelu ki lalo hē”; ‘ai ke na mapelu, pea ke tū‘ulutui pē kae ‘oua kuó ke ma‘u ‘a e Laumālie ‘o e ‘Eikí. Kapau ‘e vaivai ‘a e laumālié ki he sinó, ‘e kovi leva; ka ‘o ka vaivai ‘a e sinó ki he laumālié, ‘e hoko ia ‘o ma‘a mo mā‘oni‘oni (DBY, 267).

‘Oua na‘á ke ‘ita ‘o tōtu‘a ‘o ‘ikai ke ke toe lava ‘o lotu; ‘oua na‘á ke tuku ke ke ‘ita ‘o ‘ikai ai ke ke lava ‘o fafanga‘i hao fili—ho fili kovi tahá, ‘o ka ‘i ai ha taimi ‘e hoko ai. ‘Oku ‘i ai ha fa‘ahinga ‘ita ko e angahala, pea ‘oku ‘i ai ha fa‘ahinga ‘ita ‘oku mā‘oni‘oni pē. ‘Oku ‘ikai tuku ‘e he ‘Eikí ke ‘i hono lotó ha ‘ita ‘oku angahala; ka ‘oku ‘i ai ha ‘ita ‘i hono lotó, te ne fai ha fakatonutonu mo e ngaahi pule‘angá, te ne sivi‘i kinautolu, pea he ‘ikai ha mālohi te ne ta‘ofi hono to‘ukupú (DBY, 269).

‘I he taimi ‘oku fakatupu ‘ita ai ki hoku lotó ha ngaahi ngāue kovi ‘a ha ni‘ihi, ‘oku ou pukepuke ia ‘o hangē ha‘aku pukepuke ha hoosi fieta‘á, pea ‘oku ou lava‘i ia. ‘Oku fakakaukau mo pehē ‘e ha ni‘ihi ‘oku nau ongo‘i fiemālie ange ‘i he‘enau ‘itá, ‘o hangē ko ‘enau laú, ke fakamokomoko ai ‘enau ‘itá ‘i he‘enau lea fefeka mo ta‘e fe‘ungá. Ka ko ha fehālaaki ‘eni. ‘Oku ‘ikai ke ne ‘ai ‘e ia koe ke ke fiemālie ange ai, ka ‘okú ne ‘ai ‘a e koví ke toe kovi ange. Ko e taimi ko ia ‘okú ke pehēai ‘okú ne ‘ai ke ke toe lelei ange aí, ‘okú ke fakamālō‘ia‘i ai ha fo‘i loi. He ko e taimi ko ē‘oku fakafōtunga ai ‘a e ‘ita kakaha mo e loto mamahi ‘a e tangatá ‘o hoko ko ha ngaahi fo‘i lea pea fehāpokaki ‘aki ‘iate kimoutolu, ‘o ‘ikai ha toe me‘a ke momou aí, ‘oku tuaikemo e puna ‘a e afí kuo toe kakaha mo vela vave ange, kae ‘oua kuo ‘osi kotoa he vela (DBY, 266).

‘Oku ou toe fakatukupaa‘i heni kimoutolu, pea fakatukupaa‘i mo au ke ‘oua na‘a tau ‘ita. ‘Oua na‘a teitei tuku ke ake ‘a e ‘itá ‘i ho lotó. ‘Oua, Pilikihami, ‘oua na‘a teitei tuku ke ake ha ‘ita ‘i ho lotó, ‘oua ‘aupito! Neongo ‘e ui ko e ke ke valoki‘i mo lea māsila ki he kakaí, ‘oua na‘á ke tuku ke ake ha ‘ita ‘i ho lotó, ‘oua ‘aupito! (DBY, 265).

Ta‘ofi ho‘omou ‘itá, mo e kukuta homou lotó, kae ngāue ma‘á e ‘Eikí ‘i he loto fiefia, mo e loto ‘oku tāfataha. ‘Oku ‘ikai totonu ke mou ‘amanaki ki ha fakamo‘ui, kae ‘oua kuo mou lava ‘o fakahoko ‘a e fa‘ahinga fakamo‘ui tatau ki he ni‘ihi kehé, ‘o tatau pē ‘i he tefito‘i fakakaukaú mo e tā sīpingá. Kapau ‘okú ke ‘amanaki ke u ‘ofa atu, fai e me‘a tatau pē kiate au. Kapau ‘okú ke loto ke u lea lelei mo fai lelei atu, tuku ke u ma‘u meiate koe ‘a e me‘a tatau pē; he ko e founga ia ‘e fakahaofi ai kimoutolú (DBY, 268–69).

Kapau te ke tukulolo ki ho loto ‘itá, te ne tutu ke vela kotoa, … pea kuo pau ke ke mamata kiate kinautolu ‘oku velá, ‘a ia ‘oku nau fepaki mo koé. Ko e taimi pē te ke ongo‘i ai ‘o hangē ka ‘ikai ke ke mapukepuke ho‘o ‘itá, tuku ki he fakalili ‘anga vai motu‘á ke pehē, ka ke kata pē koe ‘i hono ‘ahi‘ahi‘i koe ke ke lea koví. Kapau te ke fai ma‘u pē ia, ‘e vavé ni ha‘o hoko ‘o mapule‘i koe, ka ‘ikai, te ke lava ke pēke mapukepuke ho ‘eleló—lava ke ke lea ‘i he taimi ‘oku fie ma‘u aí, pea fakalongolongo ‘i he taimi totonú (DBY, 269).

‘Oku tau fie ma‘u ‘a e laumālié, ‘iló, mālohí mo e tefito‘i mo‘oni ‘i loto ‘iate kitautolú ke ne pule‘i mo fakatonutonu hotau loto ‘itá; ‘oku ‘ikai hano fakatu‘utāmaki ‘ona ‘o e [‘ita] lahí ‘o kapau te tau mapule‘i [ia] ‘aki ‘a e Laumālie ‘o e Māfimafí. Ko e laumālie kotoa pē ‘oku ‘i he funga māmaní ‘oku o‘i ia ki he nāunau, faka‘ofo‘ofa, lelei mo e ‘ilo hení, pea ki he mo‘ui ta‘e maté mo e mo‘ui ta‘engata ‘i he ngaahi maama kaha‘ú. Ka ko e tangata kotoa pē te ne a‘usia ‘ení kuo pau ke fakamā‘oni‘oni‘i ia ‘i he ‘ao ‘o e ‘Otuá mo mo‘ulaloa kakato ki he pule ‘a hono Laumālié. Kapau leva ‘e pule‘i au ‘e he Laumālie ‘o e Fungani Mā‘olungá, ‘oku ou hoko ai ko ha tu‘i. ‘Oku ou fakaleveleva ai ‘o kapau te u mapule‘i au (DBY, 264–65).

Te tau lava ‘o mapule‘i ‘etau leá.

Kapau te ke tomu‘a ma‘u ha mālohi ke ke fakatonutonu ho‘o ngaahi leá, te ke toki ma‘u ha mālohi ke fakatonutonu ho‘o fakakaukau leleí, pea ko hono iku‘angá te ke ma‘u mo ha mālohi ke fakatonutonu ho‘o ngaahi fakakaukaú mo ho‘o ngaahi ongó (DBY, 267–68).

‘Oku totonu ke mou lava ‘o fakamo‘ulaloa‘i homou ‘eleló, koe‘uhí ke ‘oua na‘a mou teitei tuku ia ke lea kovi, pea koe‘uhí ke nau talangofua kakato ki ho‘o fakakaukau leleí pea mo e finangalo ‘o e ‘Otuá kuo ‘oatu kia kimoutolú, pea mo talangofua kakato foki ki he laumālie ‘o e Ongoongolelei mā‘oni‘oní (DBY, 268).

Kuo tau fa‘a fanongoa ha kumi tonuhia ‘a ha kakai ‘i honau ngaahi ‘ulungaanga ta‘e faka‘apa‘apá mo ‘enau lea ta‘e fe‘ungá, ‘aki ha‘anau pehē “ ‘Oku ‘ikai ko ha taha mālualoi au,” ‘o nau lau ai ko ha lelei ‘a e me‘a ko ē ‘oku ‘ikai lelei kia kinautolú. Ko e taimi ko ē ‘oku tupu ai ha kovi ‘i hoku lotó, tuku ke u fakapūlou‘i ‘aki ha pulupulu, fakamo‘ulaloa‘i ia, kae ‘oua ‘e tafunaki ‘aki e ngaahi fakakaukau hala ‘o pehē ‘okú te lea totonu mo ta‘e mālualoí. ‘Oua na‘a tuku ke lea‘aki ‘e ho ‘eleló ‘a e kovi ‘oku ‘i ho lotó, kae fekau‘i ho ‘eleló ke fakalongolongo kae ‘oua kuo iku‘i ‘e he leleí ‘a e koví, pea ‘oleva ke mole atu ho‘o ‘ita kakahá mo ue‘i ‘e he Laumālié ho ‘eleló ki he ngaahi tāpuaki mo e ngaahi lea ‘ofá (DBY, 266).

Ka ‘oku ‘i ai ha ni‘ihi ‘oku nau anga‘aki hono takuanoa e huafa ‘o e ‘Otuá, ta‘ofi leva ia he ‘ahó ni, ‘a pongipongi pea mo e uike ka hoko maí, pea pehē atu ai pē, pea ‘e vave ha‘amou ma‘u ha ivi ai ke ikuna‘i kakato ‘a e ‘ulungaanga ko iá; te ke ma‘u ai ha mālohi ki ho‘o ngaahi leá (DBY, 268).

‘Oku anga‘aki ‘e ha ni‘ihi e lau‘i honau kaungā‘apí, mo fakamafola e ngaahi talanoa ‘oku ‘ikai ke nau ‘ilo‘í, ka ko ha pehē pē na‘e pehē‘e Sali na‘e talaange ‘e Fane kia Petisī tokua na‘e lea‘aki ‘e Lute ha fa‘ahinga me‘a pe ko ha me‘a kehe, pe ko ha misi ‘a ha taha; pea ‘i he taimi ne a‘u atu ai ‘a e talanoá pe ko e misí, kuo hangē ia ha fo‘i mo‘oní, pea kuó ke fakamoleki ai hangē ha valé ho taimí ‘i hono talanoa‘i e ngaahi me‘á ni ka ko ha loi pē, pea ‘oku ‘ikai ha‘ane kākunga kiate koe. ‘Oku kamata ha fa‘ahinga fakamatala ‘o pehē tokua na‘e fai ‘e ha taha ha me‘a hala, pea ‘i he taimi kuo kakato mai ai ‘ene takaí, kuo ‘osi teuteu‘i ‘aki ia e fakalahi ‘a e kau fakamatala loí mo e kau ‘ave talanoá—‘o fakateunga ‘aki honau lotó. ‘Oku tō atu ai ha taha mo ha toe ni‘ihi ‘o pehē, “ ‘Oku mo‘oni ia—‘okú ke tonu pē koe, ‘okú ke tonu pasika, pea ‘oku hala mo‘oni pē ē ia,” kae lolotonga iá, ‘oku ‘ikai ha‘anau ‘ilo ki ai, ‘o nau fakatupu ai ha fe‘itangaki ta‘e totonu ‘i he kakaí. Ki mu‘a pea tau tukuaki‘í, ‘oku totonu ke tau tatali kae ‘oua kuo fakahā mahino mai ‘e he langí ha fehālaaki ‘a ha tamai, tokoua, tuofefine, uaifi, husepāniti, pe ko ha kaungā-‘api. Pea ka fakahā‘e he langí ha fehālaaki, ki‘i tatali kae ‘oua ke fakahāatu ‘e he Laumālie Mā‘oni‘oní kiate koe ko e fehālaaki ‘a e me‘a ko iá. Tuku ke fakahāatu ‘e he Tamaí ko e tokotaha ‘okú ke fakakaukau pe talanoa kau ki aí ‘oku hala. ‘Oua na‘a tukuaki‘i loi [fakamaa‘i pe fakangalikovi‘i] ha taha. Ko e taimi te ke toki ‘ilo‘i ai ‘a e ‘uhinga ‘o e totonú, mo ke malava ke tokoni‘i ha taha kuó ne fai hala, ko e toki taimi ia te ke fe‘unga ai ke ke fakamaau (DBY, 268).

‘Oku ‘ikai ha tangata pe ha fefine ia he māmaní ‘okú ne anga ‘aki e kaiha‘á, ka ko e hāte ne lava ke fakangata ‘a e tō‘onga ko iá … ‘o kapau kuo fakatonutonu. ‘Oku pehēpēmo e taha loí, ‘e lava pēke tuku ‘ene loí, ‘o ‘ikai toe loi, kae lea mo‘oni. Ko e me‘a pē‘okú ne fie ma‘ú ko ha loto mo‘oni ke fakahoko ia, pea ‘e [‘ai mo‘oni] ‘e he me‘á ni ‘a e tokotaha loí ke lea mo‘oni, ‘a e tokotaha kaiha‘á ke faitotonu, mo e tokotaha kapekapé ke ta‘ofi ‘ene lea koví (DBY, 264).

‘I he lolotonga ‘o ‘etau ma‘u ‘a e faingamālie ke pōtalanoá, tau lea‘aki mu‘a ha ngaahi lea fakanonga mo fakafiemālie. Ka ue‘i koe ‘e he Laumālie ‘o e anga mā‘oni‘oní mo e haohaoá, tuku mu‘a ke ulo atu ho‘o māmá; ka kapau ‘oku ‘ahi‘ahi‘i mo fepālekaki koe ‘e Sētane, tukuloto‘i pē ho‘o ngaahi fakakaukaú—tāpuni‘i ho ngutú; he ‘oku fakatupu ‘e he leá ha fa‘ahinga fua, ‘a ia ko ha ‘ulungaanga ‘oku lelei pe kovi (DBY, 166).

‘Oku ‘i ai ha lea motu‘a, ka ko ha lea faka‘ofo‘ofa mo‘oni. ‘Oku pehē, “Toe fakakaukau peá ke toki lea, pea liunga tolu ki mu‘a peá ke toki fai ha me‘a.” Kapau te tau ako‘i kitautolu ke tau fakakaukau‘i ‘a e me‘a ‘oku ‘amanaki ke tau faí, ki mu‘a pea tau toki fakahoko ia, ma‘u mo ha mahino ke ‘ilo‘i, mo ha mālohi ke fai ‘a e leleí, te tau lava ke faka‘ehi‘ehi ai mei he … koví (DBY, 268).

Ko ha me‘a foaki mātu‘aki mahu‘inga foki ia, ‘oku ngali ma‘u ‘e ha kakai ‘e ni‘ihi, ko ha‘anau ma‘u ha ‘ilo fe‘unga ke ‘oua na‘a nau lea kae ‘oua ko ha me‘a ia te nau lelei mo fakatupulaki ai, pe ko e taha kehé, pe ko kinaua fakatou‘osi (DBY, 268).

Ko e Ngaahi Fokotu‘u ki hono Akó

Te tau lava ‘o mapule‘i kitautolu mo talangofua ki he finangalo ‘o e ‘Otuá.

Na‘e ako‘i ‘e Palesiteni ‘Iongi ko e lotó “ko ha afa ia ‘i he ‘ulungaanga ‘o e Ngaahi ‘Otuá.” Na‘á ne toe pehē foki ko hotau lotó ko ha fakakoloa ia, pe ko ha me‘a-foaki, mei he ‘Otuá. Ko e hā ha founga ‘oku founga faka- ‘Otua ai e loto ‘o e tangatá? (Vakai foki Mōsaia 3:19.) ‘E lava fēfē ‘e he mātu‘á mo e kau takí ‘o “tataki totonu” ‘a e loto ‘o e fānaú mo e ni‘ihi kehé kae “ ‘ikai fakamamahi‘i ai ha loto ‘o ha taha”? Kuo anga fēfē hano fakahinohino lelei ho lotó ‘e ho‘o mātu‘á pe kau takí ‘i he founga totonú?
Ko e hā hono ‘uhinga ‘o e “ ‘i he to‘ukupu ‘o e ‘Otuá ‘o hangē ha ‘umea ‘i he nima ‘o e tangata tufunga kuló”? ‘E anga fēfē ha‘atau tukulolo kakato ki he finangalo ‘o e ‘Eikí mo kei pukepuke pē ‘a ‘etau tau‘atāina fakafo‘ituituí?

Te tau lava ‘o mapule‘i kitautolu ‘o a‘u ki ha‘atau ‘omi ‘a e me‘a kotoa pēke “mo‘ulaloa ki he fono ‘a Kalaisí.”

Oku anga fēfē hano fakatupulaki hoto iví ‘e ha‘ate teke‘i ha fo‘i ‘ahi‘ahi, ke te lava ai ‘o teke‘i ‘a e ‘ahi‘ahi kotoa pē? Na‘e ako‘i ‘e Palesiteni ‘Iongi ko ‘etau ‘omi ko ia hotau loto holí pe u‘á ke “mo‘ulaloa ki he laumālié” ‘oku ‘aonga ia ke tau “toetu‘u ai ki he mo‘ui ta‘engatá.” ‘Oku anga fēfē hono teuteu‘i kitautolu ‘e he‘etau ngaahi fili fakalaumālié kae ‘ikai ko ‘etau ngaahi holi fakakakanó ki hotau hākeaki‘í?
Ko e hā‘a e “ngaahi me‘a foaki lelei” ‘oku teuteu‘i kita ‘e he‘ete mapule‘i kitá ke te ma‘u mei he ‘Otuá?
Ko e hā kuo pau ke tau tomu‘a mapule‘i ai kitautolu pea tau toki lava ke taki ‘a e ni‘ihi kehé?
‘Okú ke pehē ko e hā‘a e ‘uhinga ‘a Palesiteni ‘Iongi ‘i he‘ene ako‘i ko e “fakakoloa ma‘ongo‘onga taha kuo foaki ‘e he ‘Otuá ki he tangatá ‘oku lelei, faka‘ofo‘ofa, ongo mālohi ke tau ‘ilo‘i ai hono founga pule‘i kitautolú? ‘E anga fēfē ha‘atau lava ke mapule‘i kitautolu pea fakamo‘ulaloa‘i kitautolu ‘i he taimi tatau pē ki hono fai e finangalo ‘o e Tamaí?

Te tau lava ‘o mapule‘i hotau ngaahi lotó mo ‘etau ngaahi ongó.

Ko e hā ha “ngaahi loto fakafepaki” kuo pau ke tau mapule‘i? ‘E anga fēfē ha‘atau lava ‘o pule‘i lelei ‘a e fa‘ahinga ongo mo e ngaahi tō‘onga peheé?
Te tau lava fēfē ‘o fakafaikehekehe‘i ‘a “ ‘ita mā‘oni‘oní,” hangē ko ia na‘e fakahā‘e he Fakamo‘uí ‘i ha ngaahi me‘a ‘e ni‘ihi, pea mo e “ ‘ita angahalá”? (Vakai foki 2 Nīfai 1:26.)
Ko e hā ha ngaahi nunu‘a ‘o ha‘atau tukulolo ki he ongo‘i loto ‘itá? (Vakai foki, Sēmisi 3:5–6.) Ko e hā ‘a e fale‘i ‘a Palesiteni ‘Iongi ki he ‘itá? ‘Oku founga fēfē ha tokoni ‘o ‘ete fakamo‘ulaloa‘i kita ki he Laumālié ke te mapule‘i ai ‘ete ‘itá?

Te tau lava ‘o mapule‘i ‘etau leá.

‘E lava fēfē ke tau “ma‘u ha mālohi ke fakatonutonu [‘etau] ngaahi fakakaukaú mo ‘etau ngaahi faka‘ānauá?
Na‘e fale‘i fēfee‘i ‘e Palesiteni ‘Iongi kinautolu ko ē‘oku nau taku ‘oku nau lea ta‘e fe‘unga ke ‘oua te nau anga‘i mālualoí?
Te tau mapule‘i fēfee‘i hotau ‘eleló ‘i he taimi ‘oku ‘ahi‘ahi‘i ai kitautolu ke tau (1) takuanoa ‘a e huafa ‘o e ‘Otuá, (2) lau‘i hotau kaungā-‘apí, (3) fakamaau mo fakamele‘i ha ongoongo ‘o ha taha kehe (Vakai foki, T&F 136:23–24), or (4) embarrass or demean a family member or a friend? (See also T&F 52:16.)
Ko e hā ‘oku totonu ke tau fai ‘o kapau ‘oku tau fakakaukau ta‘e ‘ofa ki ha taha?