Akonaki ʻa e Kau Palesitení
Vahe 40: Ko e Fakamo‘ui, ‘o fakafou ‘ia Sīsū Kalaisí


VAHE 40

Ko e Fakamo‘ui, ‘o fakafou ‘ia Sīsū Kalaisí

Na‘e fehu‘i ‘e Palesiteni Pilikihami ‘Iongi ‘o pehē, “He ‘ikai koāha tokotaha ia ‘e mole? He ‘ikai koāha taha ia ‘e mamahi ‘i he houhau ‘o e Māfimafí? Te u lava ke pehē atu, ‘o hangē ko ia kuó u lea‘aki atu ‘i hono kotoa ‘o ‘eku mo‘uí ‘i he taimi ‘oku ou malanga aí, kuo te‘eki ai ke u ma‘u ‘e au ha laumālie ke u malanga ‘aki ki he kakaí ‘a heli mo e mala‘iá. Kuo tātu‘o lahi ‘eku feinga ke fai pehē—na‘á ku feinga ke fai ia he ‘aho Sāpate kuo ‘osí, pea kuó u toe feinga he ‘ahó ni ke u lea ki ai—‘a ia ko e ngaahi mamahi ‘a e kakai anga-koví. “Okú hangē te nau mamahí; ka ‘oku ‘ikai mo ha toe me‘a ia te u loto ke u lea ki ai ka ko e fakamo‘ui pē ma‘á e kakaí” (DBY, 388). Na‘e akonaki ‘a Palesiteni ‘Iongi‘o pehē “ ‘e toetu‘u ‘a e tokotaha kotoa pē” (DBY, 391). Na‘á ne lea ‘o kau ki ha fakamo‘ui ‘a ia ‘e “a‘u atu ki hono kotoa ‘o e fa‘ahinga ‘o e tangatá” (DBY, 389). Pea na‘á ne lea foki ‘o kau ki he mo‘ui ta‘engata ma‘anautolu ‘oku nau “talangofua kakato ki he ngaahi tu‘utu‘uni ‘a e [ngaahi fono] ‘a e ‘Otuá, mo hokohoko atu ai pē ‘i he faivelengá” (DBY, 387).

Ko e Ngaahi Akonaki ‘a Pilikihami ‘Iongí

‘Oku kāpui ‘e he fakamo‘ui na‘e fakahoko ‘e Sīsū Kalaisí ‘a e fa‘ahinga kotoa ‘o e tangatá.

Vakai ange ki he lelei, kātaki fuoloa, anga‘ofa, pea mo e mālohi ‘o e ongo fakatamai ‘oku ma‘u ‘e he‘etau Tamaí mo hotau ‘Otuá, ‘i he‘ene teuteu‘i ‘a e halá, pea tuku mai mo ha ngaahi founga ke fakahaofi ‘aki ‘a e fānau ‘a e tangatá—kae ‘ikai ko e Kāingalotu Siasí ‘ata‘atā pē—pea ‘ikai ko kinautolu pē ‘oku nau monū‘ia ke ma‘u ‘a e ngaahi ‘uluaki tefito ‘o e fono fakasilesitialé, ka ke fakahaofi ‘a e tokotaha kotoa pē. Ko ha fakamo‘ui fakalūkufua ma‘a māmani hono kotoa—ko ha huhu‘i fakalūkufua ‘o māmani (DBY, 388).

Ko e toko fiha ‘e fakahaofí? Ko kinautolu kotoa pē he ‘ikai ke nau faka‘ikai‘i pe fakafetau ki he mālohi pea mo e māfimafi ‘o e ‘Alo ‘o e ‘Otuá–‘a kinautolu kotoa pē he ‘ikai ke nau lohi‘aki‘i ‘a e Laumālie Mā‘oni‘oní (DBY, 387).

‘E ‘inasi ‘a e ngaahi pule‘anga kotoa pē ‘i he ngaahi tāpuaki ko ‘ení; ‘oku fakakau kotoa mai kinautolu ‘i he huhu‘i ‘a e Fakamo‘uí. Kuó ne a‘usia ‘a e maté koe‘uhi ko e tangata kotoa pē; ‘oku nau ‘i hono mālohí kotoa pea hangē ko ‘ene folofolá, ‘okú ne fakamo‘ui kinautolu kotoa tukukehe pē ‘a e ngaahi foha ‘o e mala‘iá; he kuo tuku ‘e he Tamaí ki he Fakamo‘uí ‘a e me‘a kotoa pē kuó ne fakatupu ‘i he māmaní. ‘A e māmaní, mo e fa‘ahinga ‘o e tangatá ‘oku nofo aí, ‘a e fanga manú, iká ‘o e tahí, manupuna ‘o e ‘ataá, ‘inisēkité, fanga manu totolo kotoa pē, pea mo e ngaahi me‘a kotoa pē ‘oku ‘i he māmaní—‘oku kātoa ‘a e ngaahi me‘á ni ‘i he to‘ukupu ‘o e Fakamo‘uí, pea kuó ne huhu‘i kotoa ia (DBY, 388).

Kuo ‘osi hiki ‘a e hingoa ‘o e foha mo e ‘ofefine kotoa pē ‘o ‘Ātamá ‘i he Tohi ‘o e Mo‘ui ‘a e Lamí. ‘E ‘i ai nai ha taimi ‘e to‘o ai kinautolu mei he tohí ni? ‘Io, ‘i he taimi ko ia te nau hoko ai ko e ngaahi foha ‘o e mala‘iá; ko e toki taimí pē ia. ‘Oku ma‘u ‘e he tokotaha kotoa pē ha faingamālie ke tu‘u hono hingoá ai ‘o ta‘e ngata pea ta‘e ngata. Kapau te nau ta‘e tokanga ki he faingamālie ko iá, ko e toki taimi ia ‘e to‘o ai honau hingoá mei he tohí. ‘Oku hiki heni ‘a e ngaahi hingoa kotoa ‘o e fa‘ahinga ‘o e tangatá, pea ‘oku tauhi ia ai ‘e he ‘Eikí kae ‘oua kuo hoko ‘a e kakai kotoa pē ‘o ‘ilo‘i ‘a e mo‘oní, angatu‘u kiate ia, pea mo lohiaki‘i e Laumālie Mā‘oni‘oní; pea ‘e toki laku kinautolu ki heli pea mo tāmate‘i honau hingoá mei he Tohi ‘o e Mo‘ui ‘a e Lamí (DBY, 387–88).

Ko ha me‘a fakafiefia ia ke tau ‘ilo‘i ne tau fakahaofi ‘a e me‘a kotoa pē ne tuku mai ‘e he Tamaí ki hotau mālohí [fatongia tauhí]. Na‘e folofola ‘a Sīsū ‘o pehē, kuo ‘ikai ke mole atu ha taha tuku kehe pē ‘a e ngaahi foha ‘o e mala‘iá. He ‘ikai te ne tuku ke mole ha taha ‘o hono kãingá tukukehe pē ‘a e ngaahi foha ‘o e mala‘iá. Tuku ke tau fakahaofi ‘a e me‘a kotoa pē kuo tuku mai ‘e he Tamaí ki hotau mãlohí (DBY, 388).

‘Oku fai ‘etau lotú ‘o fakafe‘unga ki he ivi mo e mãlohi ‘o e tokotaha kotoa pē ‘o e fa‘ahinga ‘o e tangatá. ‘Oku ‘ikai ke ne tuku ‘e ia ha konga ‘o e kakaí ke nau tangi mamahi ‘o ta‘e ngata pea ta‘e ngata, ka ‘oku mafao atu ia ‘o a‘u ki he foha mo e ‘ofefine fakamuimuitaha ‘o ‘ētama mo ‘Iví, ‘o to‘o mai kinautolu mei he fale fakapõpulá, pea fakaava ‘a e ngaahi matapaá, vete mo e ngaahi ha‘í kae ‘omai ‘a e fo‘i laumãlie kotoa pē ‘oku fie kau he fakamo‘uí (DBY, 389).

‘Oku tokanga mai ‘a langi kotoa ke fakahaofi e kakaí. ‘Oku tangi ‘a e ngaahi langí koe‘uhí ko e kakaí, koe‘uhí ko ‘enau loto fefeká, ta‘e tuí, pea mo ‘enau fakatuai ke tui mo ngãué (DBY, 388–89).

‘I hono fakahā‘e he ‘Otuá kia Siosefa Sãmita mo Sitenei Likitoni kuo teuteu ha feitu‘u ma‘á e kakai kotoa pē ‘o fakatatau mo e maama na‘a nau ma‘ú pea mo ‘enau si‘aki ‘a e koví, kae fai ‘a e leleí, ko ha ‘ahi‘ahi lahi ia ki ha tokolahi, pea na‘e hē ha tokolahi mei he mo‘oní koe‘uhí ko e ‘ikai tuku ‘e he ‘Otuá ‘a e kakai ta‘e lotú mo e fãnau valevalé ki he tautea ta‘engatá, ka ne teuteu ke fai hono fakamo‘ui ‘o e tokotaha kotoa pē ‘i hono taimi pē ‘o‘ona, peá ne tãpuaki‘i ‘a e kakai anga-tonu mo angama‘á, ‘o tatau ai pē pe na‘a nau kau ki ha fa‘ahinga siasi pe ‘ikai. Ko ha tokãteline fo‘ou ‘eni ki he to‘utangata ko ‘ení, pea ‘oku faingata‘a ki ha tokolahi ke nau tali ia (DBY, 390–91).

‘Oku ikai nai ko ha toki fakakaukau faka‘ofo‘ofa ia, ‘a e ‘i ai ha pule‘anga, ngaahi nofo‘anga nãunau‘ia pea mo ha ngaahi nofo‘anga fiemãlie kuo teuteu‘i ma‘a hono kotoa ‘o e ngaahi foha pea mo e ngaahi ‘ofefine ‘o ‘Ātamá, tuku kehe ‘a e ngaahi foha ‘o e mala‘iá? He ‘ikai kau kotoa ki he ‘uluaki toetu‘u, pea mahalo he ‘ikai ke kau mo ha tokolahi ‘i he toetu‘u hono uá; ka ‘e toetu‘u ‘a e tokotaha kotoa pē (DBY, 391).

Tupu mei he Fakalelei ‘a Kalaisí, ‘e fakahaofi ‘i he pule‘anga fakasilesitialé ‘a e kakai kotoa pē ‘oku nau faivelenga ‘i he ngaahi fono mo e ngaahi ouau ‘o e Ongoongoleleí.

‘Oku ‘i ai ha faingamãlie [ke hakeaki‘i] ‘a kinautolu kotoa pē na‘a nau mo‘ui ‘i mu‘á pea mo kinautolu ‘oku lolotonga mo‘uí. Kuo fakafoki mai ‘a e Ongongoleleí. Kuo ‘omai ki mãmani ‘a e mo‘oní mo e mãmá mo e mã‘oni‘oní, pea ko kinautolu ‘oku nau tali iá, ‘e fakahaofi ‘a kinautolu ‘i he pule‘anga fakasilesitiale ‘o e ‘Otuá. Ko ha tokolahi ‘o kinautolu na‘e ‘ikai ke nau ma‘u ia koe‘uhí ko e ta‘e ‘iló, ngaahi talatupu‘a tukufakaholó, fa‘ahinga tui ta‘e ‘uhingá, pea mo e ngaahi fakakaukau hala na‘e ma‘u ‘e he‘enau ngaahi kuí, te nau ma‘u ‘i ha vaha‘a taimi ha nãunau ‘oku lelei mo nãunau‘ia, pe ‘e lahi ange ‘enau fiefiá mo e me‘a te nau ma‘ú, pea ‘oku te‘eki ke a‘usia ia ‘e he fakakaukau ‘a ha tangata tukukehe kapau kuó ne ma‘u ha fakahā(DBY, 389).

‘Oku fakamatala‘i mai ‘e he ngaahi lea ko ‘ení [vakai, T&F 88:21–24] ‘a e me‘a na‘e ‘uhinga ki ai ‘a Sīsū ‘i he taimi na‘á ne folofola ai, “ ‘Oku lahi ‘a e ngaahi nofo‘anga lelei ‘i he nofo‘anga ‘o ‘eku Tamaí” [Sione 14:2; T&F 98:18]. Ko e hāhono lahí, ‘oku ‘ikai ke u ‘ilo ‘e au; ka ‘oku fakahāmahino mai ‘a e tolu ko ‘ení: ko e nãunau fakasilesitialé, ko e mã‘olunga tahá ia; pea mo e nãunau fakatelesitialé, ko hono hoko haké ia; pea ko hono tolú leva ko e nãunau fakatilesitialé. Kapau te tau feinga ke lau ‘a e me‘a na‘e folofola ‘aki ‘e he ‘Eikí ki hono kakaí ‘i he ngaahi ‘aho faka‘osi ní, ‘oku totonu ke tau ‘ilo‘i ‘a e me‘a kuó ne ‘osi teuteu ma‘á e kakai kotoa pē ‘o e mãmaní; ‘e ma‘u ‘e he tangata mo‘ui kotoa pē ‘okú ne holi mo feinga ke ikuna‘i ‘a e koví mo e faiangahalá, kae mo‘ui taau ke ne ma‘u ha nãunaú, ‘e ma‘u ‘e he tokotaha ko iá ha nãunau. ‘E ma‘u ‘e kitautolu kuo tau ‘osi ma‘u ‘a hono kakato ‘o e Ongoongolelei ‘o e ‘Alo ‘o e ‘Otuá, pe ko e Pule‘anga ‘o e langí ‘a ia kuo ‘i mãmaní, ‘a e ngaahi fono, ngaahi ouau, ngaahi fekau pea mo e ngaahi fakahāko ia te ne teuteu‘i kitautolu, ‘i ha‘atau talangofua kakato ki ai, ‘a e pule‘anga fakasilesitialé, ‘o tau ‘alu atu ai ki he ‘afio‘anga ‘o e Tamaí mo e ‘Aló (DBY, 391).

Tatau ai pē pe ‘oku hāfēfē ki tu‘a—ka ‘o kapau ‘oku ou ‘ilo‘i mo‘oni ‘oku loto ‘aki ‘e he kakaí ‘a e finangalo ‘o ‘enau Tamai ‘i Hēvaní, ‘e fakahaofi ‘a kinautolu neongo te nau ki‘i fehãlaaki mo fai ha ngaahi me‘a lahi koe‘uhí pē ko e vaivai fakakakanó (DBY, 389).

Pea kapau te tau tali ‘a e fakamo‘uí mo hono ngaahi tu‘utu‘uní, kuo pau leva ke tau faitotonu ‘i he‘etau ngaahi fakakaukaú mo ‘etau ngaahi fakalaulauloto kotoa pē, ‘i he‘etau feohi mo hotau ngaahi mahení, ‘i he‘etau ngaahi ngãué, ‘i he‘etau ngaahi leá, pea ‘i he ngaahi tõ‘onga kotoa pē ‘oku tau fakahoko ‘i he‘etau mo‘uí, ‘o ‘oua na‘a tau manavahē neongo ‘a e ngaahi me‘a hala mo ta‘e totonu te tau fetaulaki mo iá (DBY, 389).

‘I he‘etau hoko ko e kakaí, ‘oku tau fakataumu‘a kotoa pē ki he me‘a ‘e taha, ka mou manatu‘i, ko e fakamo‘uí ia ‘oku ngãue‘i fakafo‘ituitui pē; kuo pau ke ngãue‘i ‘e he tokotaha kotoa pē ‘a hono fakamo‘ui ‘o‘oná. ‘Oku loloto ‘a e me‘a ‘oku ou lea ki aí, ka he ‘ikai ke u fakamatala‘i kakato atu ia, ka te u ‘oatu pē ha ki‘i konga. ‘Oku ‘i ai ha fa‘ahinga ‘i he Siasí ‘oku nau pehē ‘e fakamo‘ui kinautolu ‘e he anga-mã‘oni‘oni ‘a e ni‘ihi kehé. He ‘ikai ke nau a‘usia ‘e kinautolu ‘a ‘enau taumu‘á. Pea ‘oku ‘i ai e ni‘ihi ‘e a‘u atu kuo tãpuni ‘a e matapāia ‘o Langí, pea te mou nofo pē ‘i tu‘a; te mou ui ki ha tokotaha na‘e hū ‘i he matapāfakasilesitialé tupu ‘i he‘ene faivelengá pea mo e ‘alo‘ofa ‘o Sīsuú, ke ha‘u ‘o fakaava ‘a e matapaá ka ke hū atu; ka ‘oku ‘ikai ko hanau fatongia ‘eni ia ‘o nautolu. Ko e iku‘anga ‘eni ‘o kinautolu ‘oku nau nofo pē ‘o ‘amanaki atu ‘e fakamo‘ui kinautolu ‘e he anga-mã‘oni‘oni pea mo e ngãue lelei ‘a ha tokotaha kehé. Ko ia ‘oku ou fie tapou ai kiate kimoutolu, ke mou ngãue ‘i he faivelenga mo e anga-mã‘oni‘oni, he ko e paasipooti pē ia ki he fiefia fakasilesitialé (DBY, 390).

Kapau ‘e hē ‘a Pilikihami mei he hala totonú, pea ta’ofi ia mei he Pule’anga ‘o e langí, he ‘ikai ke tukuaki’i ha taha ia ka ko Pilikihami pē. Ko au pē ‘a e tangata ‘i langi, mãmani pea mo heli ‘e tukuaki’í (DBY, 390).

‘E fakahoko tatau pē ‘eni ki he Kãingalotu kotoa pē ‘o e Siasí. Ko e ngãue fakafo’ituitui pē ‘a e fakamo’uí. Ko au pē te u lava ‘o fakamo’ui aú. ‘I he taimi ‘e tuku mai ai kiate au ‘a e fakamo’uí, te u fa’iteliha pē ke tali pe fakafisinga’i ia. ‘I hono tali iá, ‘oku ou tukulolo ai ‘i he talangofua kakato mo e anga fakatõkilalo kia Kalaisi ‘i he kotoa ‘o ‘eku mo’uí, pea kiate kinautolu te ne pani ke nau fakahinohino’i aú; ‘i he’eku fakafisinga’i iá, ‘oku ou muimui leva ki he ngaahi pule fakatikitato ‘o ‘eku ngaahi holí ‘o laka ange ia ‘i he finangalo ‘o hoku Tupu’angá (DBY, 390).

Kuo te’eki pē ke ‘i ai ha taha ia kuo tõtu’a hono fakamo’uí pe ko ‘ene mã’oni’oní; ko kinautolu kotoa pē kuo fakamo’uí, pē ‘e fakamo’ui ‘i he kaha’ú, ko e toki fakamo’ui pē kinautolu ia, pea ‘oku ‘ikai fai ha fefūsiaki ia ke mãlohi, ‘e fie ma’u ke tau fakamãlohi-sino’i ai ‘a e ngaahi ivi kotoa pē ‘o hotau laumãlié (DBY, 387).

Ka ‘afio ‘a e ‘Otuá pea mo Kalaisí ‘i ha feitu’u, ‘e hoko ia ko e pule’anga ‘iate ia pē —ko e pule’anga fakasilesitialé (DBY, 388).

Ko e kau tangata mo fafine ko ia ‘oku nau faka‘amu ke ma‘u ha nofo‘anga ‘i he pule‘anga fakasilesitialé, kuo pau ke nau ikuna’i honau ngaahi vaivaí ‘i he ‘aho kotoa pē (DBY, 392).

‘Oku laulaunoa ‘aupito mo ngali vale ‘a e pehē ko ia ‘e fakamo‘ui ha taha ‘e he ‘Otuá ‘i he pule’anga fakasilesitialé ta’e te ne mateuteu ke ne nofo ‘i ha feitu’u ma’a mo mã’oni’oni; pea kapau ‘oku ‘i ai ha ni’ihi ‘oku nau fakakaukau ‘o pehē te nau hū ki he ‘afio’anga ‘o e Tamaí mo e ‘Aló ‘aki hano tau’i, kae ‘ikai ke nau mo’ui ‘aki ‘enau tui fakalotú, ‘e fehãlaaki ‘enau ma’ú, he ko e vave ange ko ia hono fakapapau’i ‘etau ngaahi fakakaukaú ke tau mo’ui’aki ‘etau tui fakalotú, ko ‘ene lelei ange ia kiate kitautolú.

Ko e fa’unga pule ‘o langí ko e tãnaki fakataha mai ki langi ‘a kinautolu ‘e ala lavá, pea fakamo’ui ‘a kinautolu ‘e lava ‘o fakamo’uí (DBY, 387).

‘Oku totonu ke mahino ki he kakaí, ‘oku ‘ikai ha tangata [pe ha fefine] kuo fãnau‘i mai ki he mãmaní ‘e ta‘e lava ke fakamo‘ui ‘i he Pule‘anga ‘o e ‘Otuá, ‘o kapau ‘okú ne loto ke fakamo‘ui ia (DBY, 387).

‘E ma‘u ‘e he tokotaha kotoa pē kuó ne mo‘ui pe te ne mo‘ui ‘i he mãmaní ha faingamãlie ke fanongo ki he Ongoongoleleí. ‘E ‘i he maama tatali‘anga ‘o e ngaahi laumãlié ha kau ‘Aposetolo, mo ha kau Palõfita, pea mo ha kau faifekau ‘o hangē pē ‘oku tau ma‘u hení, ke tataki kinautolu ‘i he ngaahi me‘a ‘o e mo‘oní mo e anga-mã‘oni‘oní, pea ke tataki atu kinautolu ke nau foki ki he ‘Otuá. ‘E ma‘u ‘e he kakai kotoa pē ha faingamãlie ke ma‘u ‘a honau fakamo‘uí pea mo e mo‘ui ta‘engatá. (DBY, 387).

Kapau ‘oku tau taha ‘i he tuí, pea tau taha ‘i he taumu‘á, peá u lava ‘e au fakafo‘ituitui ke a‘u ki he pule‘anga fakasilesitialé, te ke lava pē koe mo ha toe taha kehe pē ‘o hū ki ai ‘i he founga tatau pē (DBY, 387).

‘E hakeaki‘i ‘e he Tamai Hēvaní ‘a ‘Ene fãnau loto-to‘á ke nau nofo ‘i Hono ‘afio‘angá ‘o ta‘engata ‘i he mãlohi mo e nãunau.

‘Oku ma‘u koā‘e he ngaahi laumãlié kotoa he ngaahi me‘a-foaki pea mo ha ngaahi poto tatau? ‘Ikai, ‘oku ‘ikai ke nau tatau. ‘E tatau nai ‘a e tokotaha kotoa pē ‘i he pule‘anga fakasilesitialé? ‘Ikai. [vakai, T&F 131:1–4]. ‘Oku faka‘ei‘eiki ange ha ngaahi laumãlie ‘e ni‘ihi ‘i he ni‘ihi; ‘oku ma‘u ‘e he ni‘ihi ia ‘o lahi ange ‘i he ni‘ihi. ‘Oku kehekehe pē ‘a e ngaahi laumãlie ‘i he maama tatali‘anga ‘o e ngaahi laumãlié ‘o hangē pē ko e kehekehe ‘a e kakai ‘i hení. Ka ko ‘enau tupu pē mei he tokotaha tatau, mei he Tamai ‘e taha, pea mo e ‘Otua ‘e taha (DBY, 391).

Ko e taumu‘a ia ‘a e ‘Eikí mo hono finangaló ke hakeaki‘i ‘a e kakai ‘o e mãmaní ke nau ma‘u ha ngaahi nofo‘a faka‘ei‘eiki, ngaahi pule‘anga, ngaahi nofo‘anga, pea mo ha ngaahi mãlohi ‘o fakatatau pē mo e lahi ‘o e ngaahi me‘a ‘oku nau lavá … Kuo pau ke nau ‘uluaki fetaulaki mo e faiangahalá pea mo e ngaahi faingata‘a ‘o e mo‘ui fakamatelié ka nau lava ‘o fakamo‘oni‘i ‘oku nau taau mo fe‘unga; ‘oku toki fe‘unga leva ke ala atu ‘a e Ongoongoleleí ‘o hiki‘i hake mo fakatahataha‘i kinautolu, fakamaama ‘enau ngaahi fakakaukaú, mo ngaohi kinautolu ke nau taha pē ‘i he ‘Eiki ko Sīsuú, pea taha pē ‘i he‘enau tuí, ‘i he‘enau ngaahi lotú, ngaahi ‘amanakí, ‘i he ‘ofá, pea mo e ngaahi holi kotoa pē ‘o honau lotó (DBY, 391–92).

Ko e faikehekehe ‘o e tokotaha anga-mã‘oni‘oní mo e tokotaha faiangahalá; ‘a e mo‘ui ta‘engatá mo e maté; ‘a e fiefiá pē mamahí, ‘oku ‘ikai fakangatangata ‘a e ngaahi faingamãlie ‘oku ma‘u ‘e kinautolu ‘oku nau ma‘u honau hakeaki‘í, ‘oku hokohoko atu pē ‘a e ma‘u ‘o honau ngaahi tãpuakí, pea ‘oku ‘ikai hano ngata‘anga ‘o honau ngaahi pule‘angá, ngaahi nofo‘a fakatu‘í, ngaahi nofo‘angá, pea mo honau ngaahi mãlohí, ka ‘oku nau tupulaki kinautolu ‘o a‘u ki he ta‘e ngatá (DBY, 63).

Ko hai te ne lava ‘o fakamatala‘i ‘a e faka-‘Otua ‘o e tangatá? Ko kinautolu pē ‘oku mahino ki ai ‘a e ngaahi tefito‘i mo‘oni totonu ‘o ‘itãnití—‘a e ngaahi tefito‘i mo‘oni ko ia ‘oku kau ki he mo‘uí mo e fakamo‘uí. ‘O ka hãkeaki‘i ‘a e tangatá ‘e mole nai meiate ia ‘a e mãlohi mo e ivi ‘okú ne ma‘ú? Mole ke mama‘o, ka ‘oku toe lahi ange ‘a e mãlohi ‘okú ne ma‘ú, lahi ange ‘a e ivi mo e me‘a ‘okú ne lava he lolotonga ‘o e fo‘i laka kotoa pē ‘okú ne fononga ai ‘i he hala ‘oku fakatau ki he mo‘uí (DBY, 392).

Ko e pule‘anga ko ia ‘oku ‘i ai ‘a e Kãingalotú (‘oku fehokotaki ia mo e pule‘anga Fakasilesitialé) ko ha pule‘anga ia te tau lava ‘o teuteu ai ke tau ‘alu atu ki he ‘afio‘anga ‘o e Tamaí pea mo e ‘Aló. Tau feinga mu‘a ke tau mo‘ui ‘i he founga te tau ma‘u ai ‘a e nãunau kuo ‘osi tala‘ofa mai ‘aki ‘e he ‘Otuá kiate kitautolú, kuo tala‘ofa mai ‘aki ‘e Sīsū kiate kimoutolú, pea mo tala‘ofa mai ‘aki ‘e he kau ‘aposetoló, kau palõfita ‘i he kuonga mu‘á pea mo kinautolu ‘i hotau kuongá ni, ‘a ia kuo nau tala‘ofa mai ‘e fakapale‘i kimoutolu ‘o fakatatau ki he ngaahi me‘a kotoa pē te mou holi ki ai ‘i he mã‘oni‘oni ‘i he ‘ao ‘o e ‘Eikí, ‘o kapau te mou mo‘ui taau ke ma‘u ‘a e fakapale ko iá (DNW, 31 Oct. 1860, 1).

‘Oku kakato ‘a e mo‘ui ‘a e tangatá, kau ‘ãngeló, pea mo e ngaahi ‘Otuá, ‘i he Fakamo‘uí; ko e mo‘ui ta‘engatá ia—‘a ē na‘e ‘i aí, mo ia ‘oku ‘i aí, pea mo ia ‘e ‘i aí. Pea ko e kau ‘ea hoko kitautolu fa‘ahinga ‘o e tangatá ki hono kotoa ‘o e mo‘ui ko ‘ení, ‘o kapau te tau talangofua kakato ki he ngaahi me‘a ‘oku fie ma‘u ‘e he fono ‘a e ‘Otuá, mo tau hokohoko ai pē ‘i he faivelengá (DBY, 387)

Kapau ‘okú ke ma‘u ha koula mo ha siliva, ‘oua na‘á ke tuku ke tu‘u ia ‘i ho vāmo ho fatongiá. Te u fakahāatu ha me‘a ke mou fai ke ma‘u ai homou hakeaki‘í, ‘a ia he ‘ikai ke ke ma‘u ‘eni tukukehe ‘o ka ke fai ‘a e founga ko ‘ení. Kapau ‘oku tuku homou lotó ‘i ha fa‘ahinga me‘a te ne ta‘ofi ai kimoutolu mei hono fakatapui ‘o e me‘a ko ia ma‘á e ‘Eikí, tomu‘a hanga ‘o fakatapui ‘a e me‘a ko iá, koe‘uhí ke kakato ‘a hono fakatapui ‘o e me‘a kotoa ko iá … Kapau ‘oku ‘ikai foaki kotoa ‘a hoku lotó ki he ngãué ni, te u foaki ‘a hoku taimí, ‘a hoku ngaahi talēnití, hoku ongo nimá, pea mo e me‘a kotoa pē ‘oku ou ma‘ú ki ai, kae ‘oua kuo fiemãlie hoku lotó ki he ngãue ko iá … Kuó u talá ni atu ‘a e founga ke ke fakahoko ke ma‘u ai ‘a e hãkeaki‘í. Kuo pau ke ‘uluaki mo mu‘omu‘a taha ‘a e ‘Eikí ‘i he‘etau ngaahi ‘ofá; ‘oku fie ma‘u ke tau fuofua fili ke poupou‘i ‘a ‘ene ngãué mo hono langa hake hono pule‘angá (DNW, 5 Jan. 1854, 2).

He ‘ikai ha tangata ia ‘e fakamo’ui pea ha’u ki he ‘afio’anga ‘o e Tamaí, ta’e fou ‘i he ongoongolelei ‘o Sīsū Kalaisí—’o tatau pē ki he taha kotoa. ’Oku ‘a e ‘Eikí pē ‘ene ‘uhingá, ‘ene ngaahi foungá, ‘ene ngãué; te ne faka’osi pē ‘e ia. ‘Oku ngãue ‘aki ‘e Sīsū ‘a hono tūkuingatá ke fakamã’oni’oni’i mo huhu’i ‘a e mãmaní pea mo fakafoki hake hono ngaahi tokouá mo e tuofãfiné ki he ‘afio’anga ‘o e Tamaí. ‘Oku tau ngãue fakataha mo ia ki hono fakahaohaoa’i ‘o e fãnau kotoa ‘a e tangatá, ke tau lava pea nau lava ‘o mateuteu ke nofo fakataha mo e ‘Otuá ‘i hono Pule’angá (DBY, 389).

Ko e Ngaahi Fokotu‘u ki hono Akó

‘Oku kãpui ‘e he fakamo‘ui na‘e fakahoko ‘e Sīsū Kalaisí ‘a e fa‘ahinga kotoa ‘o e tangatá.

  • ‘Okú ke fakakaukau ko e hā‘a e ‘uhinga ‘a Palesiteni ‘Iongi ‘i he’ene pehē ko ia “ko e ngãue fakafo’ituitui pē ‘a e fakamo’uí”? Ko e hāhono ‘uhinga ‘oku fie ma’u ai ‘e he fakamo’uí ‘a e “fakamãlohi-sino’i ‘o e ivi kotoa ‘o e laumãlié”? (Vakai foki,2 Nīfai 25:23.)

  • Fakafehoanaki ‘a e lau ‘a Palesiteni ‘Iongi ko ia fekau’aki mo e ni’ihi “‘oku nau fakakaukau ‘e fakamo’ui kinautolu ‘e he anga-mã’oni’oni ‘a e ni’ihi kehé” pea mo e talanoa fakatãtā‘a e fakamo’uí ki he kau tãupo’ou potó mo e kau tãupo’ou valé. (Vakai foki, Mãtiu 25:1-13; T F 33:17; 45:56-57.) Na’e toe pehē foki ‘e Palesiteni ‘Iongi ‘oku tau lolotonga “ngãue fakataha mo [Sīsū] ki hono fakahaohaoa’i ‘a e fa’ahinga kotoa ‘o e tangatá.” ‘I hono ‘ilo’i ko ia ko e “ngãue fakafo’ituitui ‘a e fakamo’uí,” te tau lava fēfē ‘o tokoni ki he ni’ihi kehé ‘i he’enau fãifeinga ke ha’u kia Sīsū Kalaisi pea ma’u ‘a e mo’ui ta’engatá?

Ko e hāhono ‘uhinga ‘oku a’u ai ki he Kãingalotu faivelenga tahá ‘enau fie ma’u ‘a e ‘alo’ofa ‘a Sīsū Kalaisí ka nau toki hū ki he pule’anga fakasilesitialé?

  • Fakatatau mo e lau ‘a Palesiteni ‘Iongí, ko e hāhono ‘uhinga ke tau ma’u ai ‘a e fakamo’ui kuo foaki kiate kitautolú? Ko e hāhono ‘uhinga ‘o e fakafisinga’i ‘o e fakamo’uí? Ko e hāha ngaahi me’a kuó ke a’usia kuo tokoni’i ai koe ke ke ‘ilo‘i ‘a e mahu’inga ‘o e anga-fakatõkilalo ki he finangalo ‘o e ‘Otuá?

  • Ko e hāhono ‘uhinga ‘oku “launoa mo ngali vale” ai ke tau fakakaukau ‘o pehē te tau lava ke nofo ‘i he ‘afio‘anga ‘o e ‘Otuá lolotonga ko iá ‘oku ‘ikai ke tau mateuteu atu ki aí? (Vakai foki, Molomona 9:4). ‘Oku teuteu‘i fēfē kitautolu ‘e he‘etau ngãue faivelenga ‘i he Siasi ‘o Sīsū Kalaisi ‘o e Kau Mã‘oni‘oni ‘i he Ngaahi ‘Aho Kimuí Ní ke tau hū atu ki he pule‘anga fakasilesitialé? Ko e hāhono ‘uhinga ‘oku fie ma‘u ai ‘e he teuteu ko ‘ení ke tau “feinga ‘i he ‘aho ki he ‘ahó”?

‘E hakeaki‘i ‘e he Tamai Hēvaní ‘a ‘Ene fãnau loto-to‘á ke nau nofo ‘i Hono ‘afio‘angá ‘o ta‘engata ‘i he mãlohi mo e nãunau.

  • Ko e hāe ‘uhinga ‘a Palesiteni ‘Iongi ‘i he‘ene pehē ‘e lava ‘e he Ongoongoleleí ‘o ngaohi kitautolu “ke tau taha ‘i he ‘Eiki ko Sīsuú?” (Vakai foki, Sione 17; 4 Nīfai 1:15–17; T&F 38:27.)

  • Na‘e akonaki ‘a Palesiteni ‘Iongi ‘o pehē “ ‘oku ngãue‘aki ‘e Sīsū ‘a hono iví ke … toe fakafoki atu ‘a hono ngaahi tokouá mo e tuofãfiné ki he ‘afio‘anga ‘o e Tamaí. ‘Oku tau ngãue fakataha mo ia.” Ko e hāe ngaahi founga ‘oku lava ke tau ngãue fakataha ai mo Ia “ke fakahaohaoa‘i ‘a e fa‘ahinga kotoa ‘o e tangatá?