Ko hono faka‘apa‘apa‘i ‘o e ‘aho Sāpaté pea mo e Sākalamēnití

‘I he ‘aho hono hokó, hili ‘o e tū‘uta atu ‘a Palesiteni Pilikihami ‘Iongi ki Sōleki Sití, na‘á ne fai ai ha lea nounou ki he ‘apitanga ‘o e kau paioniá ‘o fekau‘aki mo hono tauhi ‘o e ‘aho Sāpaté. Lolotonga hono fie ma‘u ke nofo‘i ‘a e toafá, tō mo e ngaahi ngoué, pea mo e ngaahi ngāue lahi na‘e fie ma‘u ke fakahoko he taimi ko iá, … na‘á ne “fakahā ki he kāingalotú … kuo pau ke ‘oua na‘a nau ngāue ‘i he ‘aho Sāpaté, he kapau te nau ngāue, ‘e liunga nima ‘a e me‘a ‘e mole atú ‘i he me‘a te nau ma‘u maí, ko ia ai kuo pau ke ‘oua na‘a nau ‘alu ‘o tuli-manu pe taumāta‘u he ‘aho ko ‘ení. “ Na‘á ne lea ‘o pehē, “ ‘E fai ‘a e fakataha ‘i he ‘aho Sāpate kotoa pē ‘i he feitu‘u ko ‘ení pe ko e feitu‘u pē te tau tu‘u aí” (WWJ, 25 Siulai 1847). Na‘e hokohoko akonaki‘i ai pē ‘e Palesiteni ‘Iongi ‘a e kāingalotú ke nau tauhi ‘a e ‘aho Sāpaté “ko e fakamanatu ‘a hotau ‘Otuá pea mo ‘etau tui fakalotu mā‘oni‘oní” (DBY, 165).

Ko e Ngaahi Akonaki ‘a Pilikihami ‘Iongií

‘Oku ‘omi ‘e hono tauhi mā‘oni‘oni ‘o e Sāpaté ‘a e ngaahi tāpuaki fakatu‘asinó mo fakalaumālié.

To‘o ‘a e tohi ko ‘ení (‘a e tohi Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá) pea te mou lau ai ‘o pehē ‘oku fie ma‘u ke fakataha kotoa ‘a e Kāingalotú ‘i he ‘aho Sāpaté [vakai, T&F 59:9–16]… . ‘Oku fie ma‘u ‘e he ngaahi fakahā ko ia na‘e foaki mai ‘e he ‘Eikí ki hono kakaí, ‘a ia na‘e ui ko e Kau Mā‘oni‘oni ‘i he Ngaahi ‘Aho Kimui Ní ke nau fakataha kātoa ‘i he ‘aho ko ‘ení. ‘Oku fiema‘u kitautolu ‘i he fo‘i fekau ko ‘ení ke tau ha‘u fakataha mai pea fakatomala mei he‘etau ngaahi fai angahalá pea vete ‘a ‘etau ngaahi angahalá pea ma‘u ‘a e [sākalamēnití] ko e fakamanatu ‘o e pekia pea mo e mamahi ‘a hotau ‘Eikí mo hotau Fakamo‘uí (DBY, 164).

Ko e taimi ko ia ‘oku fakataha mai ai ‘a e kakaí ke fai ‘enau huú, ‘oku totonu ke nau tuku ‘a e ngaahi me‘a fakaemāmani kotoa pē ‘oku nau tokanga ki aí ‘i honau feitu‘u totonu, pea e tu‘u leva ‘enau fakakaukau ‘i he tu‘unga totonu ke hū ai ki he ‘Eikí, ke tangi kiate ia ‘i he huafa ‘o Sīsuú, pea ke ma‘u ‘a hono Laumālie Mā‘oni‘oní, koe‘uhí ke nau lava ‘o fanongo pea mahino kiate kinautolu ‘a e ngaahi me‘a ko ia ‘oku ‘i he ta‘e ngatá, pea ke nau ‘ilo‘i ‘a e founga ‘e lava ke mahino ai kiate kinautolu ‘a e ngaahi tauhi ‘ofa ‘a e ‘Otuá. Ko e taimi ‘eni ke fakaava hake ai ‘enau ngaahi fakakaukaú ‘o mamata ki he ngaahi me‘a lilo ‘a e ‘Otuá, ‘a ia ‘oku toki fakahā mai pē ‘e hono Laumālié (DBY, 167).

‘Oku totonu ke fakalongolongo ‘a e tokotaha kotoa pē ‘i he taimi ‘oku tau fakataha mai ai ki heni ke hū ki he ‘Otuá. Manatu pea mou feinga ke mou mātu‘aki fakalongolongo pea ‘oua e fanafana holo, talanoa, pe olo‘i homou va‘é (DBY, 167–68).

Te u lava ke fakapapau‘i heni kiate kimoutolu, kapau te tau ki‘i tuku hifo ‘etau ngaahi ngoue‘angá ‘i ha vaha‘a taimi, ka tau fakatahataha mai ‘o hū ki hotau ‘Otuá, ‘e toe lelei ange ai ‘a e fua ‘o ‘etau ngaahi ngoué ‘i ha‘atau fakamoleki kotoa ‘a hotau taimí he ngāue ai. Te tau fakavai mo tō mo ngāue, ka ‘oku totonu ke ‘oua ‘aupito na‘a ngalo ‘iate kitautolu ko e ‘Otuá ‘okú ne fakahoko ‘a e tupú; pea kapau te tau fakataha kātoa mai ‘e toe mo‘ui lelei ange hotau sinó pea mo hotau laumālié, te tau hā faka‘ofo‘ofa ange pea ‘e tupu ‘o lahi ‘a e ngaahi me‘a ‘o e māmaní, pea te tau ‘ilo lelei ange ‘a e founga ke tau fiefia ai ‘i he ngaahi me‘a ko iá (DBY, 167).

‘Oku totonu ke tau tauhi ‘a e [‘aho Sāpaté] koe‘uhí he ‘e ma‘u ai ‘a ‘etau lelei fakatu‘asinó mo fakalaumālié foki. Ko e taimi ko ē ‘oku tau vakai atu ai ki ha tangata fa‘a ‘okú ne fakavavevave atu ke fai ‘ene utu-ta‘ú, ke tu‘usi, ngaohi ‘ene ‘ā, pe ke fakateketeka mai ‘ene fanga pulú ‘i he ‘aho Sāpaté, ‘oku ou lau e au ‘a e tangata ko iá ko e tangata ‘oku vaivai ‘ene tuí. Kuo mole meiate ia ‘a e laumālie ‘o ‘ene lotú. ‘Oku fe‘unga pē ‘a e ‘aho ‘e ono ke tau ngāue aí [vakai, ‘Ekesōtosi 20:9–11], pea kapau ‘oku tau fie va‘inga, tau va‘inga lolotonga ‘a e ngaahi ‘aho ko ení ‘e ono; kapau ‘oku tau fie ‘alu ‘o ‘eva, fai ia ‘i ha taha ‘o e ngaahi ‘aho ko ‘ení, ka ke ‘alu ki he feitu‘u ‘oku fai ai ‘a e lotú ‘i he ‘aho hono fitú (DBY, 165).

‘Oua na‘a tau tuku ke toki fai pē ‘etau ngaahi ngāué ‘i he ‘aho Sāpaté… . ‘oku totonu ke fai ki he si‘isi‘i tahá ‘a e ngāue ‘i he ‘aho ko iá… . ‘oua na‘a tau tuku ke toki fai pē “etau ngaahi ngāue he ‘aho ko iá; kapau ‘oku fu‘u fie ma‘u ke fai ai ha teuteu me‘atokoni, pea fai ia, pea kapau ‘e lava ke fai ia ‘i ha taimi kehe, ‘e toe lelei ange ia. ‘Oku ‘ikai ke u tauhi ‘e au ‘a e ‘aho Sāpaté ‘o fakatatau ki he fono ‘a Mōsesé; he ka pehē, he ‘ikai ke u lava ‘e au. Ka ‘oku totonu pē ke tau manatu‘i ke tauhi ‘a e ‘aho ‘e taha ‘i he uiké ke mā‘oni‘oni, ko e ‘aho ‘o e mālōlō, ‘o fakatatau ki he fuakava fo‘oú—ko ha fakamanatu ‘o e ‘aho mālōlō ‘o e ‘Eikí pea mālōlō foki mo e Kāingalotú; pea ‘oku ‘ai foki ia ki he‘etau lelei fakatu‘asinó, he ‘oku fokotu‘u ia ‘o fakataumu‘a ke ma‘u mei ai ‘a e lelei ‘a e tangatá. Kuo tohi ‘i he tohí ni [‘i he Tohi tapú] ‘o pehē, na‘e ngaohi ‘a e Sāpaté ma‘á e tangatá. Ko ha tāpuaki ia kiate ia. Pea ‘oku totonu ke si‘i ‘aupito ‘a e ngāue ‘oku fai ‘i he ‘aho ko ‘ení; ‘oku totonu ke vahe‘i ia ko ha ‘aho ‘o e mālōlō, ke fakataha kātoa mai ai ki he feitu‘u kuo ‘osi vahe‘í, ‘o fakatatau ki he fakahaá [vakai, T&F 59:10–12], ‘o tau vete ai ‘etau ngaahi angahalá, foaki ai ‘etau ngaahi vahehongofulú mo ‘etau ngaahi foakí, pea tau mōihū ai ki he ‘Eikí(DBY, 164).

Mou manatu kāinga, ko kinautolu ko ia ‘oku nau ‘alu atu ke sikeiti, lova kā, pe ‘eva ‘i he ‘aho Sāpaté—‘oku lahi foki hono fai ‘o e ngaahi me‘a ko ‘ení—‘oku vaivai ‘a ‘enau tuí. Ka ‘e faifai māmālie pē ‘o a‘u ki ha taimi ‘e mato‘o atu ai ‘a e laumālie ‘o ‘enau lotú mei honau lotó pea mo ‘enau ‘ofá, pea hoko māmālie mai ai pē ‘a e kamata ke nau fakaanga‘i ‘a honau kau takí, fakaanga‘i ‘a e ngaahi tokāteline ‘o e Siasí, fakaanga‘i ‘a e fokotu‘utu‘u ‘o e Siasí, pea iku ai pē ki he‘enau mavahe mei he Pule‘anga ‘o e ‘Otuá ‘o nau ‘auha. ‘Oku ou faka‘amu fakamātoato ange ‘e au te mou manatu‘i ‘eni, pea mou fakahā ia ki homou ngaahi kaungā-‘apí (DBY, 165).

Kapau te tau li‘aki ‘a ‘etau ngaahi lotú pea mo ‘etau ngaahi houalotu sākalamēnití, ‘oku tau li‘aki ai ‘a e Laumālie ‘o e ‘Eikí, pea ‘oku ma‘u leva kitautolu ‘e he laumālie ‘o e fakapo‘ulí, ‘o tatau ai pē pe ‘oku tau masiva pe tu‘umālie (DBY, 165).

‘Oku ‘aonga ke tau fakataha mai ki heni ‘i he Sāpate ki he Sāpate, pea ki he‘etau ngaahi fakataha‘anga fakauōtí… ke tau ako, fetalanoa‘aki, lotu, hiva, pea mo enginaki. Ke hā? Ke tau manatu‘i ‘a hotau ‘Otuá mo e lotu mā‘oni‘oni ‘oku tau tui ki aí. ‘Oku fie ma‘u ke fai ‘eni? ‘Io; koe‘uhí he ‘oku fa‘a ngalo ia ‘iate kitautolu, pea ‘oku fie ma‘u ke ‘oua na‘a tu‘o taha pē hono fakaongo mai ‘o e Ongoongoleleí ki hotau telingá, ka ke tu‘o ua mo tu‘o tolu ‘i he uike, he ka ‘ikai, vakai, te tau toe tafoki pē ki hotau ngaahi ‘Otua tamapuá (DBY, 165).

Kuo ‘osi fokotu‘u ‘e he ‘Eikí kiate kitautolu ha anga faka-‘otua; pea ‘oku fiema‘u ke fafanga ‘a e laumālie faka-‘otua ta‘e fa‘amate ko ‘ení. ‘E lava nai ke fakahoko ‘a e taumu‘a ko ‘ení ‘aki ha me‘akai fakaemāmani? ‘Ikai; he te ne tauhi pē ke mo‘ui ‘a e sino ko ‘ení lolotonga ‘oku kei ‘i ai ‘a e laumālié, ‘a ia ‘oku tau ma‘u ai ‘a e faingamālie ke fai ha ngāue ‘oku lelei. ‘Oku fie ma‘u ‘e he anga Faka-‘otua ‘oku tau ma‘ú ha me‘akai mei he Fauniteni ‘oku tupu mei he ‘Otuá. ‘Oku ‘ikai ko ha fauniteni ‘eni ‘oku ‘o māmani, ka ‘oku ha‘u ia mei he langí. Ngata pē ‘i he ngaahi tefito‘i mo‘oni ‘o e mo‘ui ta‘engatá, mo e ‘Otuá pea mo e ‘ulungāanga faka-‘otuá, te ne fafanga‘i mo fakafiemālie‘i mo‘oni ‘a e fie ma‘u ko ‘eni ‘a e tangata ‘oku ta‘e-fa‘a-maté (DBY, 165).

‘Oku ngali vale ‘a ‘etau ha‘u ki he tāpanekale ko ‘ení ke lotu mo fai ‘a e finangalo ‘o e ‘Otuá ‘i he ‘aho pē ‘e taha he uiké, pea tau toki fa‘iteliha pē kitautolu mo fai pē hotau lotó he ngaahi taimi kehé. ‘Oku ta‘e ‘aonga ia, pea ‘oku hangē ia ha pau‘u ‘i hono fakahoko e ngāue ‘a e ‘Otuá. ‘Oku totonu ke tau fai e finangalo ‘o e ‘Otuá, pea tau fakamoleki kotoa ‘a hotau taimí ki hono fakahoko ‘o ‘ene ngaahi taumu‘á, ‘o tatau ai pē pe ‘oku tau ‘i he Tāpanekalé ni pe ‘i ha toe feitu‘u kehe (DBY, 166).

Kuo pau ke tau fakamoleki ‘a e ‘aho Mōnité, Tūsité, Pulelulú, Tu‘apulelulú, Falaité pea mo e ‘aho Tokonakí ‘i hono fakahoko ‘etau ngaahi fuakavá ki hono fakalāngilangi‘i ‘o e ‘Otuá, ‘o hangē tofu pē ko e ‘aho Sāpaté, ka ‘ikai, te tau tō nounou ‘i he tūlifua ki he taumu‘a ‘o e mo‘uí [vakai T&F 59:11] (DBY, 166).

‘Oku tau fakataha kātoa mai ke tau fakamālohia e ni‘ihi kehé pea mo kitautolu foki.

‘Oku lava ke tau fakataha mai he ‘ahó ni [‘i he ‘aho Sāpaté) ke tau fetalanoa ‘aki, ‘o tau fefakamālohia ‘aki mo fakahoko ha lelei ma‘á e tokotaha kotoa pē (DBY, 167).

Lolotonga ‘etau ma‘u ‘a e faingamālie ke fepōtalanoa‘akí, tau lea ‘aki mu‘a ‘a e ngaahi lea ‘oku fakafiemālie mo fakanongá. Ko e taimi ‘oku nofo‘ia ai kimoutolu ‘e he Laumālie ‘o e ma‘á mo e mā‘oni‘oní, tuku ke ulo atu ho‘omou māmá; ka ‘o kapau ‘oku ‘ahi‘ahi‘i mo fa‘oaki atu ‘e Sētane ha ngaahi me‘a kiate kimoutolu pea ‘oua na‘a mou lea ‘aki ho‘omou ngaahi fakakaukaú; fakalongolongo pē homou ngutú, he ‘oku ‘omi ‘e he leá ‘a e fuá, ‘o tatau ai pē ‘i he fua lelei pe kovi (DBY, 166).

Ko e taimi ‘oku kamata ‘aki ai [‘e ha taha] pe te ne faka‘osi ‘aki ha fakataha ‘anga ha lotu, ‘oku totonu ke ‘oua na‘a toe ma‘u ‘e ha tangata ia, pe fefine, pe ha tamasi‘i si‘i ‘i he fakataha‘angá, ha holi pe ha toe ngaahi lea kehe ‘i honau lotó pe ‘i honau ngutú kae ngata pē ‘i he ngaahi lea ko ia ‘oku fai ‘e he [tokotaha] ‘okú ne lea ‘o fakafofonga‘i ‘a e tokotaha kotoa ‘i aí (DBY, 170).

Kapau ‘oku ongo‘i ‘e hamou taha ‘oku ‘ikai ke mo‘ui ‘a ho‘omou ngaahi fakataha‘angá ‘o hangē ko ia ‘oku lahi ‘eku fanongo ki hono fa‘a taku ‘e ha ni‘ihi, ko ho fatongia leva ia ‘o‘ou ke ke ai ke mo‘ui e fakataha‘anga ko iá, pea fai ho‘o kongá ‘a‘au ke fakatupulaki ‘a e Laumālié pea mo e mālohi ‘o e ‘Otuá ‘i he ngaahi fakataha‘anga ‘oku fakahoko ‘i homou feitu‘ú (DBY, 170).

Te u to‘o ‘a e faingamālie ko ‘ení ke u fokotu‘u atu ai ki he kāinga ‘oku nau lea ki he kāingalotú, ke ‘ai ‘enau ngaahi malangá ke nounou pea kapau ‘oku ‘ikai ke nau longomo‘ui pe ma‘u ‘a e laumālié pea toe ‘ai ke nounou ange, he ‘oku ‘ikai ke tau ma‘u ha taimi fe‘unga ‘i he Konifelenisi ko ‘ení ke fai ai ‘e he Kaumātu‘a ‘oku nau leá ha ngaahi lea lōloa, ka ‘oku tau ma‘u pē ha taimi fe‘unga ke fai ai ‘etau fakamo‘oní, ke fai ha ki‘i akonaki nounou ke poupou‘i e Kāingalotú, ke fakamālohia ‘a kinautolu, ‘oku vaivaí, pea feinga ke fokotu‘u ma‘u ‘a kinautolu ‘oku kei lotolotouá koe‘uhí ke laka ai pē ki mu‘a ‘a e Pule‘anga ‘o e ‘Otuá (DBY, 167).

‘E hoku ngaahi tokoua mo e tuofāfine, te u kole atu ‘a e me‘a ko ‘ení ‘e taha kiate kimoutolu. Ko e taimi ‘oku mou lea aí, lea mu‘a ke mau lava ‘o fanongo ki ai pea mahino kiate kimautolu ho‘omou leá… . pea fai ‘a e fale‘i ko ‘ení, kapau leva ‘oku ‘ikai ha me‘a ke ke lea‘aki pea ke nofo ki lalo. Kapau ‘oku ‘i ai ha me‘a ke ke lea ki ai, pea ke lea‘aki ia; pea ko ‘ene ‘osí pē, ta‘ofi leva. Tuku ke pule‘i ho‘omou ngaahi ongó ‘e he ngaahi tefito‘i mo‘oni ‘o e mo‘ui ta‘engatá, ‘o hangē ko ia ‘oku taau mo e fānau ‘a e ‘Otuá, ‘o mou fiefia ‘i he mo‘oní pea mo e anga mā‘oni‘oní (DBY, 167).

Ko e me‘a lahi taha pē ‘oku ou faka‘amu ki aí ke tali ‘e he‘eku Tamai ko e ‘Otuá ‘a e ngaahi me‘a ‘oku ou lea‘akí pea ke hoko ‘o ‘aonga foki ia kiate kinautolu ‘oku nau ongo‘i iá (DBY, 168).

Ko e taimi ko ē ‘oku ou feinga ai ke u lea ki ha kakai, ‘oku ou… .kole ki he ‘Otua ko ‘eku Tamai Hēvaní, ‘i he huafa ‘o Sīsū Kalaisí ke ne foaki mai kiate au ‘a hono Laumālié, pea fakafonu ‘aki hoku lotó ‘a e ngaahi me‘a ko ia ‘okú ne finangalo ke u lea ‘akí (DBY, 168).

‘Oku ou fiema‘u ‘a e tokanga ‘a kinautolu ‘oku fanongó pea mo e tui ‘a kinautolu ‘oku nau ma‘u ‘a e tuí; ‘oku ou fiema‘u ‘a e poto ‘o e ‘Otuá pea mo hono Laumālié ke ‘i hoku lotó koe‘uhí ke u lava ‘o lea ke langaki hake ‘aki ‘a e kakaí. Neongo kuo ‘osi ‘eni ha ta‘u ‘e tolungofulu mā fitu mo ‘eku lea ki he kakaí, ‘oku tātātaha ke u tu‘u hake ‘i mu‘a ‘i he kakaí ta‘e te u ongo‘i loto si‘i hangē ha tamasi‘i si‘í. Pea mahalo he ‘ikai pē ke ‘osi ia ‘o tatau ai pē pe te u mo‘ui fuoloa ‘o hangē ko e ta‘u motu‘a ‘o Mētuiselá. ‘Oku mahino pē kiate au ‘a e ngaahi ‘uhinga ‘oku hoko ai ‘ení. Ko e taimi ‘oku ou mamata ai ki he fofonga ‘o e tangatá ko ‘eku mamata ai pē ia ki he ‘īmisi ‘o e ‘Otua ‘oku ou tauhí. ‘Oku ‘ikai ha tangata mo‘ui te ne ta‘e ma‘u ha konga ‘o e anga faka-‘Otuá, pea neongo kuo fakakofu‘aki kitautolu ha ngaahi sino ‘oku ‘i he tatau ‘o hotau ‘Otuá, ka ‘oku ki‘i vaivai hifo ‘a e sino fakamatelie ko ‘ení ‘i he konga ‘o e anga Faka-‘otua ko ia ‘oku tau ma‘u mei he‘etau Tamaí. Ko hono ‘uhinga ia ‘o ‘eku ongo‘i loto-si‘i pehení (DBY, 168).

Kapau ‘oku lea ha tokotaha ki ha kau fanongo, pea ‘ikai ke ne lava ‘o lea‘aki ha ngaahi lea lahi, pea ‘oku ‘ikai ke fokotu‘utu‘u lelei ‘ene leá, ka ‘oku ma‘u ‘a hono lotó ‘i he ‘ao ‘o e ‘Otuá, ‘oku mahu‘inga lahi ange ‘a e ngaahi lea si‘i ko ia ‘oku ‘ikai fokotu‘utu‘u leleí ‘i ha fu‘u lea loloa kae ‘ikai ke ne ma‘u ‘a e Laumālie ‘o e ‘Eikí pea ‘oku mahu‘inga ange ia ‘i he ‘ao ‘o e ‘Otuá, kau ‘āngeló pea mo e kakai lelei kotoa pē. Pea ka lotu ha taha ‘o ne lea‘aki pēe ha ngaahi lea si‘i pea ‘ikai ke ne lava ‘o lea‘aki lelei, ka ‘o kapau ‘oku ma‘a ‘a hono lotó ‘i he ‘ao ‘o e ‘Otuá, ‘e ‘aonga ange ia ‘i he pōto‘i lea ‘a Siseló [Cicero, ko e tangata tufunga lea Loma ‘i he senituli ‘uluakí]. He ko e hā e me‘a ‘oku tokanga mai ki ai ‘a e ‘Eiki ko ‘etau Tamaí, fekau‘aki mo e founga ‘oku tau lea‘akí? ‘Oku lelei ange ki he ‘Eikí ‘a e lea faingofua ka ‘oku fai‘aki ‘a e loto mo‘oní ‘i he pōto‘i lea, mo e lea faka‘ofo‘ofa mo fakangeingeia kae fai‘aki ‘a e loto pōlepolé. Ko e taimi ‘okú ne hangaifofonga mai ai ki ha loto ‘oku fonu ‘i he mo‘oní, mo e anga-tonú, pea faingofua ‘o hangē ko ha tamasi‘i si‘í, ‘okú ne ‘afio mai ia ki ha fo‘i tefito‘i mo‘oni ‘a ia ‘e tolonga ‘o ta‘e ngata. “Ko e laumālie ia ‘o hoku pule‘angá, ‘a e laumālie kuó u foaki ki he‘eku fānaú” (DBY, 169).

‘Oku ou tui au ko hotau fatongia ia ‘o tautolu ke tau fa‘ifa‘itaki ‘a e me‘a kotoa pē ‘oku lelei, faka‘ofo‘ofa, molumalu mo fe‘unga mo hono vīkiviki‘í. ‘Oku totonu ke tau fa‘ifa‘itaki ki he kau tangata poto taha he leá, pea tau ako ke tau lava ‘o fefakahoko‘aki ‘etau ngaahi fakakaukaú ‘i he lea lelei mo faka‘ofo‘ofa tahá, kae tautautefito ki he taimi ‘oku tau malanga‘i atu ai ki he kakaí ‘a e ngaahi mo‘oni ma‘ongo‘onga ‘o e Ongoongolelei ‘o e melinó. ‘Oku ou ngāue‘aki ma‘u pē ‘a e lea lelei taha ‘oku lava ke u ma‘ú (DBY, 169).

[Ka neongo ia,] ‘oku ou tui… .kapau na‘á ku ma‘u ‘a e pōto‘i lea kotoa pē ‘o hangē ko ia ‘oku ma‘u ‘e he kakai potó, ‘e kei fiefia ange pē ‘a hoku laumālié kapau te u lea mo talanoa ‘o hangē ha tamasi‘i si‘í, ‘i he lea faingofua kae ‘ikai ‘i he ngaahi founga lea fakapoto ko ia ‘oku fa‘a faka‘aonga‘í. Ko e founga ‘oku ou sai‘ia taha ‘i hono fakamatala‘i ‘aki e ngaahi fakakaukaú, ‘a e founga ko ē ‘oku faingofua mo mahinongofua tahá (DBY, 169).

‘Oku fakahoko ‘a e ‘aho ‘aukaí ke tokoni‘i ‘a e faingata‘a‘iá pea mo fakamālohia ‘a e ngaahi fakamo‘oní.

‘Oku ou ‘osi ‘ilo‘i ko hotau ‘aho ‘aukaí ‘a e ‘aho Tu‘apulelulu ‘uluaki ‘o e māhina kotoa pē [ko e ‘uluaki Sāpaté he ‘ahó ni]. Ko e toko fiha heni ‘oku nau ‘ilo‘i ‘a e tupu‘anga ‘o e ‘aho ko ‘ení? ‘I he te‘eki ai ke fai ‘a e totongi vahehongofulú, na‘e tokoni‘i e kakai masivá ‘aki pē ‘a e ngaahi foaki tokoní. Na‘e ha‘u ‘a e fa‘ahinga ko ‘ení kia Siosefa ‘i Ketilani ‘o kole tokoni meiate ia, pea na‘á ne pehē ‘oku totonu ke fokotu‘u ha ‘aho ‘aukai, pea na‘e fai ‘a e loto ki ai. Na‘e fai tu‘o taha ‘eni ‘i he māhina, ‘o hangē pē ko ia ‘oku fai ‘i he taimi ní, pea ko e me‘a kotoa pē na‘e ‘ai ke kai ‘i he ‘aho ko iá, ‘a e mahoa‘a, pe kakano‘i manu, pe pata, pe fua‘i ‘akau, pe ha toe fa‘ahinga me‘a pē, na‘e ‘ave leva ia ki he fakataha‘anga ‘aukaí ‘o foaki ia ki he nima ‘o e tokotaha kuo ‘osi fili ke ne tokanga‘i mo tufotufa ia ki he kakai masivá (DBY, 169).

‘Oku fie ma‘u ke fakahā ‘e he kāingalotú ‘i he‘enau ngaahi houalotu ‘aukaí ‘a ‘enau ngaahi ongó pea ke nau fakamālohia ‘a kinautolu ‘i he‘enau tuí pea ‘i he ongoongolelei mā‘oni‘oní (DBY, 169).

‘Ikai ‘oku mou ma‘u ‘o lahi ‘a e laumālie ‘o e ‘atamai potó, ‘a e laumālie ‘o e ‘iló, pea mo e ngaahi mālohi ‘o e Laumālie Mā‘oni‘oní ke fai ‘a e fakafiemālié, pea ‘oku lava ke tu‘u ai ki ‘olunga ‘a e kakaí ‘o fakamo‘oni ki he ngaahi me‘a ‘a e ‘Otuá ‘oku nau ‘ilo‘í, ‘a e ngaahi me‘a kuo nau a‘usia totonu pē ‘i he‘enau mo‘uí? ‘Ikai ‘oku fakahā mahino mai pē heni ki ho‘omou ngaahi fakakaukaú ‘a e mohu ‘alo‘ofa ‘a e ‘Eikí ‘i he‘ene fakahā kiate kimoutolu ‘a e ngaahi mo‘oni ‘o e Ongoongoleleí? ‘Ikai ‘oku fakamālohia ‘a honau kāingá ‘o hangē tofu pē ko ia na‘e fakahoko ‘i he kuonga fuoloá ‘i he taimi na‘a nau talangofua ai ki he akonaki ko ia ke nau “Fa‘a fetalanoa‘aki,” “fakamālohia ‘a e kāingá,” mo e hā fua (DBY, 170).

‘I he‘etau ma‘u ‘a e Sākalamēnití, ‘oku tau manatu ai ki he Fakamo‘uí pea fakafo‘ou ‘etau ngaahi fuakava mo ‘etau Tamai Hēvaní.

‘Oku ou pehē ki he hou‘eiki tangatá mo fafine, ‘i he huafa ‘o e ‘Eikí, ko hotau fatongia ia pea ‘oku fie ma‘u mai ‘e he‘etau Tamai Hēvaní ke tau tauhi ki he ngaahi ouau ‘o e fale ‘o e ‘Eikí ‘i he laumālie ‘o ‘etau tui fakalotú, pea ‘i he‘etau ngaahi fefuakava‘aki mo e ‘Otuá pea mo ‘etau ngaahi fefuakava‘aki pē ‘iate kitautolú, pea fakatautautefito ki he ‘aho Sāpaté, ke tau ‘alu ai ki he ngaahi houalotú mo e ngaahi fakataha‘anga kotoa pē ‘a e Uōtí pea mo e ngaahi fakataha‘anga ‘a e kōlomú (DBY, 171).

‘I he ouau ko ia ‘o e [sākalamēnití] ‘oku tau ‘i heni ke fakahokó … ‘oku tau fakahā ai ki he Tamaí ‘oku tau manatu kia Sīsū Kalaisi, ko hotau Tokoua Lahí; ‘oku tau fakamo‘oni‘i kiate ia ‘a ‘etau loto fiemālie ke to‘o kiate kitautolu ‘a hono huafá. ‘Oku ou loto ke ‘i heni fakatou‘osi pē ‘a etau fakakaukaú pea mo hotau sinó ‘i he taimi ‘oku tau fai ai ‘ení. ‘Oku ou fie ma‘u ‘a e tangata kakató i heni he taimi ‘oku mou ha‘u ai ki he fakataha‘angá ni (DBY, 171).

‘Oku ou fie enginaki heni ki hoku ngaahi tokoua mo e tuofāfine kotoa ke nau taki ‘a e ouau ko ‘ení ‘i he ‘aho Sāpate kotoa pē ‘i he taimi ‘oku [mou] fakataha mai aí … ‘oku ou lotua kimoutolu ‘e hoku ngaahi tokoua mo e tuofāfine ke mou fakakaukau fakalelei ki he ouau ko ‘ení, pea mou fekumi ki he ‘Eikí ‘aki homou lotó kotoa koe‘uhí ke mou ma‘u ‘a e ngaahi tāpuaki ko iá. Ako‘i ‘a ho‘omou fānaú ke nau mo‘ui talangofua ki ai; fakatō mamafa ki honau lotó ‘a e ngaahi tāpuaki ko iá. ‘Oku fie ma‘u ke tau tauhi ki ai kae ma‘u hotau fakamo‘uí ‘o hangē pē ko ha toe ngaahi ouau mo ha ngaahi fekau kehe ‘a ia kuo fokotu‘u ke lava ‘o fakamo‘oni‘i ai ‘a e kakaí, pe ke tāpuaki‘i ai kinautolu ‘e Sīsū mo tuku kiate kinautolu ‘a hono laumālié ke fakahinohino‘i kinautolu koe‘uhí ke nau ma‘u ‘a e mo‘ui ta‘engatá. Fakatō mamafa ki he fakakaukau ‘a ho‘o fānaú ‘a hono toputapu ‘o e ouau mahu‘ingá ni (DBY, 171–72).

‘Oku tau [kai ‘a e sākalamenití] ko e fakamanatu ‘o e pekia ‘a hotau Fakamo‘uí; ‘oku fiema‘u ke fakahoko ia ‘e kinautolu ‘oku hoko ko ‘ene kau ākongá kae ‘oua leva kuó ne toe hā‘ele mai, ‘o tatau ai pē pe ko e hā hono fuoloa pea toki hoko iá. Pea tatau ai pē pe ko e to‘utangata ‘e fiha ‘oku ha‘u pe ‘osi atú, ka ‘oku fie ma‘u pē ‘a kinautolu ‘oku tui kiate iá ke tau kai ‘a e maá pea inu ‘a e uainé [pe vaí he ‘ahó ni] ko e fakamanatu ‘o ‘ene pekiá pea mo ‘ene mamahí kae ‘oua leva kuó ne toe hā‘ele mai. Ko e hā ‘oku fiema‘u ai ke tau fai iá? Ke tau hoko ko e fakamo‘oni ki he Tamaí, kia Sīsū pea ki he kau ‘āngelo ‘oku nau tui kiate iá mo nau ma‘u ‘a e holi ko ia ke muimui kiate ia ‘i he fanau‘i fo‘oú, tauhi ‘ene ngaahi fekaú, langa hake ‘a hono pule‘angá, faka‘apa‘apa ki hono huafá mo tauhi kiate ia ‘i he loto ta‘e veiveiua, pea te tau taau ke inu fakataha mo ia ‘i he Pule‘anga ‘o ‘ene Tamaí. Ko hono ‘uhinga ‘eni ‘oku kau ai ‘a e Kāingalotu ‘o e Siasí ‘i he ouau ‘o e ‘Ohomohe ‘a e ‘Eikí (DBY, 172).

Ko e hā e me‘a ‘oku tupu mei ai ‘a e lelei ko ia ‘oku tau ma‘u mei he fo‘i ouau ko ‘ení? ‘Oku ma‘u ia ‘i he‘etau talangofua ki he ngaahi fekau ‘a e ‘Eikí. ‘I he taimi ‘oku tau talangofua ai ki he ngaahi fekau ‘etau Tamai Hēvaní, kapau ‘oku tau ma‘u ha mahino totonu ki he ngaahi ouau ‘o e fale ‘o e ‘Otuá, te tau tali kotoa ‘a e ngaahi tala‘ofa ko ia ‘oku ‘omi fakataha mo e talangofua ‘oku tau fai ki he‘ene ngaahi fekaú (DBY, 172).

Ko e taha ia ‘o e ngaahi tāpuaki mahu‘inga taha ‘e lava ke tau fiefia aí, ‘a ‘etau ‘alu atu ‘i he ‘ao ‘o e ‘Eikí, pea mo e kau ‘āngeló, ‘a e toko taha kotoa pē, ke tau fakamo‘oni‘i ‘oku tau manatua na‘e pekia ‘a e ‘Eiki ko Sīsū Kalaisí ma‘atautolu. ‘Oku fakamo‘oni‘i heni ki he Tamaí ‘oku tau manatu‘i ‘a ‘etau ngaahi fuakavá, pea ‘oku tau ‘ofa ‘i he‘ene ongoongoleleí, pea ‘oku tau loto ke tauhi ‘ene ngaahi fekaú, pea ke tau fakalāngilangi‘i ‘a e huafa ‘o e ‘Eiki ko Sīsuú ‘i he māmaní (DBY, 172).

Ngaahi Fokotu‘u ki hono Akó

‘Oku ‘omi ‘e hono tauhi ko ia ‘o e ‘Aho Sāpaté ke mā‘oni‘oní ‘a e ngaahi tāpuaki fakatu‘asinó mo fakalaumālié.

Ko e hā e ngaahi me‘a ‘oku fie ma‘u ‘e he ‘Eikí ki hono tauhi ‘o e ‘aho Sāpaté ke mā‘oni‘oní? Ko e hā e ngaahi lelei ‘oku ma‘u mei he tauhi ko ia e ‘Aho Sāpaté ke mā‘oni‘oní? (Vakai foki, T&F 59:9–16.)
Na‘e pehē ‘e Palesiteni ‘Iongi, “ ‘Oku ‘aonga ke tau fakataha kotoa mai… . ‘i ha ngaahi fakataha‘anga” Ko e hā e me‘a na‘á ne talamai ke tau fai ‘i he taimi ko ia ‘oku tau fakataha ai ke lotú”? Ko e hā e me‘a te ne lava ke ta‘ofi kitautolu mei he‘etau fakataha mai ke mōihū ki he ‘Otuá ‘i he ‘aho Sāpaté?
Fakatatau mo e lau ‘a Palesiteni ‘Iongí, ko e hā e me‘a ‘oku hoko māmālie mai ‘i he taimi ‘oku ‘ikai ke tau talangofua ai ki he ngaahi fekau ko ia ke tauhi e ‘aho Sāpaté ke mā‘oni‘oní? ‘I hono lau ko ia ‘o e fakamatala ‘a Palesiteni ‘Iongí, ko e hā e ngaahi fehu‘i te tau lava ke fai hifo pē kiate kitautolu ke fakapapau‘i ai ‘a e ngaahi ngāue ‘oku totonu ke fakahoko ‘i he ‘aho Sāpaté? (Hangē ko ‘ení: ‘Oku ma‘u ha‘atau lelei fakalaumālie mei he ngāue ko ia ‘oku faí? ‘Okú ne hanga nai ‘o fakatupulaki ‘etau tuí? ‘Okú ne tokoni‘i nai kitautolu ke tau tāpuekina ai ha ni‘ihi kehe?
Ko e hā hono ‘uhinga ‘oku totonu ai ke tau mōihū ki he ‘Eikí ‘i he ‘aho ki he ‘aho kae ‘ikai ke toki fai pē he ‘aho Sāpaté? (Vakai foki T&F 59:11.) Ko e hā nai e me‘a ‘e tatau pe faikehekehe ai ‘a e lotu ‘i he ngaahi ‘aho kehé mei he lotu ko ia ‘i he ‘aho Sāpaté? Te tau lava ke faka‘aonga‘i fefee‘i ‘a e ‘aho kotoa pē ko e ‘aho “ki hono fakalāngilangi‘i ‘o e ‘Otuá?

‘Oku tau fakataha mai ke fakamālohia ‘a e ni‘ihi kehé pea mo kitautolu foki.

Ko e hā hono ‘uhinga ‘oku mahu‘inga ai ke tau fakataha kotoa ‘o mōihū ‘i he ‘aho Sāpaté? Ko e hā e ngaahi me‘a ‘oku totonu ke tau taumu‘a ‘aki ‘i he taimi ko ia ‘oku tau fe‘iloaki, fetalanoa‘aki, pea mo ako ‘i he‘etau ngaahi fakataha‘anga he ‘aho Sāpaté? (Vakai foki, T&F 43:8–9.) tokoni‘i fēfē koe ‘i ho‘o feohi ko ia mo e kāingalotu kehe ‘o e Siasí?
Ko e hā e akonaki na‘e fai ‘e Palesiteni ‘Iongi kiate kinautolu na‘e fakaafe‘i ke nau lea ‘i he ngaahi fakataha‘anga ‘a e Siasí? Ko e hā hono ‘uhinga ‘oku mahu‘inga ange ai ‘a e mālohi ia ‘o e Laumālie Mā‘oni‘oní ‘i hono faka‘aonga‘i ‘o e ngaahi lea ‘oku ongo fakapotó? Ko e hā e me‘a na‘e fiema‘u ‘e Palesiteni ‘Iongi meiate kinautolu na‘e fanongó? Te tau lava fēfē ‘o ‘ai “ke mo‘ui ‘a ‘etau ngaahi fakataha‘angá? (Vakai foki, T&F 50:21–24.)

‘Oku fakahoko ‘a e ‘aho ‘aukaí ke tokoni‘i ‘a e faingata‘a‘iá pea mo fakamālohia ‘a e ngaahi fakamo‘oní.

Fakatatau mo e lea ‘a Palesiteni ‘Iongí, ko e hā hono ‘uhinga na‘e fokotu‘u ai ‘a e ‘aho ‘aukaí?
Ko e hā ha lelei kuo ma‘u ‘e ha tokotaha foaki ‘i he taimi ‘okú ne fai ai ha tokoní?
‘Oku tau ma‘u ha faingamālie ‘i he ‘aho Sāpate ‘aukaí ke fevahevahe‘aki ‘etau ngaahi fakamo‘oní. Ko e hā hono ‘uhinga ‘o e pehē ke fai e ngaahi fakamo‘oní? Ko e hā hono ‘uhinga ‘oku fu‘u mahu‘inga ai kiate kitautolu ke fai ‘etau fakamo‘oní pea tau fanongo ki he ni‘ihi kehe ‘oku nau fai mo ‘enau fakamo‘oní? ‘Oku tau lava fēfē ‘o tokonia ‘a e ni‘ihi kehé ‘i he taimi ‘oku tau fakamo‘oni‘i ai ‘a e ngaahi me‘a ‘a e ‘Otuá? ‘Oku tokonia fēfē kitautolu ‘i he founga ko ‘ení? Kuo anga fēfē hano fakamālohia ho‘o tuí ‘e ha fakamo‘oni ‘a e ni‘ihi kehé?

‘I he‘etau ma‘u ‘a e sākalamēnití, ‘oku tau manatu ai ki he Fakamo‘uí mo fakafo‘ou ‘etau ngaahi fuakava mo ‘etau Tamai Hēvaní.

Ko e me‘a mahu‘inga taha ‘oku tau fai ‘i he‘etau ngaahi fakataha‘anga ‘o e ‘aho Sāpaté ko hono ma‘u ‘o e sākalamēnití. Ko e hā nai hono ‘uhinga ‘oku fie ma‘u ai ‘e he ‘Eikí ke tau fakakaukau pe fakalaulauloto ‘i he taimi sākalamēnití? (Vakai foki, T&F 27:2.)
Ko e hā ‘etau fuakava ‘i he taimi ‘oku tau kai ai e sākalamēnití? Vakai ki he ongo lotu tāpuaki‘i ‘o e sākalamēnití ‘i he T&F 20:75–79 pe ko or Molonai 4; 5.) ‘Oku ‘uhinga ki he hā ‘a hono to‘o kiate kitautolu ‘a e huafa ‘o Kalaisí? Ko e hā e tala‘ofa ‘a e ‘Eikí kiate kinautolu ‘oku nau ma‘u ‘a e sākalamēnití ‘aki ‘a e kotoa honau lotó? Te nau lava fēfē ke ma‘u ‘a e ngaahi tāpuaki ko ‘eni kuo ‘osi tala‘ofa maí?
‘E fakamālohia fēfē ‘e he‘etau ma‘u ‘a e sākalamenití, ‘a ‘etau tukupā ki he Fakamo‘uí ‘i he ngaahi ‘aho kotoa pē ‘o e uiké? (Vakai foki, T&F 59:9–12.)