Ko e Lakanga Fakataula‘eikí

Na‘e fakanofo ‘a Palesiteni Pilikihami ‘Iongi ke ne hoko ko e taha ‘o e ‘uluaki Kau ‘Aposetolo ‘e Toko Hongofulu Mā Uá ‘i he kuonga faka‘osí ni. Ko e konga ‘o e tāpuaki na‘e foaki kiate ia ‘i hono fakanofó, na‘e fakahā ange “[kuo] foaki kiate ia ‘a e Lakanga Fakataula‘eiki Mā‘oni‘oní, pea te ne fakahoko ha ngaahi me‘a mana ‘i he huafa ‘o Sīsuú; pea te ne kapusi ‘a e kau tēvoló, fakamo‘ui ‘a e mahakí, fokotu‘u ‘a e maté, faka‘ā ‘a e kuí, pea te ne ‘alu mei he fonua ki he fonua, pea mei he tahi ki he tahi” (HC, 2:188–89). Na‘á ne pehē ko e lakanga fakataula‘eiki ko ia kuo foaki kiate iá ko e “founga haohaoa ia ‘o e pule‘i ‘o e ngaahi fonó mo e ngaahi ouaú,” ‘a ia kapau ‘e “mahino lelei”, ‘okú ne fakamālohia ‘a e kakai anga mā‘oni‘oní ke nau “lava ‘o fakaava ‘a e tauhi‘anga koloa ‘a e ‘Eikí” (DBY, 130, 131).

Ko e Ngaahi Akonaki ‘a Pilikihami ‘Iongí

‘Oku fakahinohino ‘e he ‘Eikí ‘a ‘Ene ngāue ‘i he langí pea mo māmaní ‘o fakafou ‘i he lakanga fakataula‘eikí.

Kapau ‘oku fie ‘ilo ha taha pe ko e hā ‘a e Lakanga Fakataula‘eiki ‘o e ‘Alo ‘o e ‘Otuá, ko e lao ia ‘oku lava, na‘e lava, pea ‘e lava ke kei hokohoko atu ai ‘a e ngaahi māmá ‘o ta‘e ngata pea ta‘e ngata. Ko e founga ia ‘okú ne fakatupu ke ‘i ai ‘a e ngaahi māmá mo fakakakai‘i kinautolu, pea ‘ai kinautolu ke nau vilo takai–‘o ma‘u ai ‘a honau ngaahi ‘ahó, ngaahi uiké, ngaahi māhiná, ngaahi ta‘ú, ngaahi fa‘ahita‘ú pea mo honau taimí, pea ‘oku lava ai ke takatakai‘i fakafuopotopoto kinautolu ‘o hangē ko ha takainga tohi, ‘o ‘ohake ai ki ha tu‘unga ‘e taha ‘oku toe mā‘olunga angé (DBY, 130).

Ko e lakanga fakataula‘eiki ko ia ‘o e ‘Alo ‘o e ‘Otuá, ‘a ē ‘oku tau ma‘u ‘i hotau lotolotongá, ko e founga haohaoa ia ‘o hono fai ‘o e pule‘í, pea ‘e lava ‘e he foungá ni ‘o fakahaofi ‘a e fāmili ‘o e fa‘ahinga ‘o e tangatá mei he ngaahi kovi kotoa pē ‘okú ne fakamamahi‘i kinautolú, pea ke fakapapau‘i ‘oku nau ma‘u ‘a e fiefiá pea mo nēkeneka hili ‘a e mo‘uí ni (DBY, 130).

Na‘e ‘i he māmaní pē ‘a e lakanga fakataula‘eiki ko ‘ení ‘i ha ngaahi taimi kehekehe. Na‘e ma‘u ia ‘e Ātama, na‘e ma‘u ia ‘e Seti, na‘e ma‘u ia ‘e Īnoke, na‘e ma‘u ia ‘e Noa, na‘e ma‘u ia ‘e ‘Ēpalahame mo Lote, pea na‘e tukufakaholo hifo ia ‘o a‘u ki he ngaahi ‘aho ‘o e kau Palōfitá, ‘a ia kuo fuoloa mai ‘aupito. ‘Oku hanga ‘e he Lakanga Fakataula‘eiki Mā‘olunga ko ‘ení ‘o tu‘utu‘uni mo pule‘i ‘a e ngaahi Lakanga Fakataula‘eiki kotoa pē, he ko e Lakanga Fakataula‘eiki mā‘olunga tahá ia (DBY, 131).

Ko e taimi ko ē ‘oku tau lau ai ‘o kau ki he fono fakasilesitiale ‘oku fakahā mai mei he langí, ‘a ia ko e lakanga fakataula‘eikí ‘eni, ko ‘etau lau ia ‘o kau ki he tefito‘i mo‘oni ‘o e fakamo‘uí, ko e founga pule‘i haohaoá ia, ko e ngaahi fono mo e ngaahi ouau ia te tau lava ke mateuteu ai ke fakalaka atu mei he matapā ki he matapā, mei he ‘āngelo le‘o ‘e taha ki he ‘āngelo le‘o ‘e taha, kae ‘oua pē kuo tau hū atu ki he ‘afio‘anga ‘o ‘etau Tamaí mo hotau ‘Otuá (DBY, 130).

‘Oku ‘ikai ko e tupu‘anga mo‘oni ‘o e fepaki ‘i he ongo mālohí ni—‘ia Kalaisi mo Pelielí [kau angahalá]—ko hono ui au ko e Kueka, pe Metotisi, pe “Māmongá;” ka ‘oku tu‘unga ia ‘i he fo‘i mo‘oni kuo ‘osi fokotu‘u ‘e he ‘Otuá hono pule‘angá ‘i he māmaní pea mo e fakafoki mai ‘a e lakanga fakataula‘eiki ‘a ia ‘okú ne foaki ki he tangatá ‘a e mafai mo e mālohi ke ngāue ‘i hono huafá (DBY, 76).

Kuo ‘omi kiate kitautolu ‘e he ongoongoleleí ‘a e Lakanga Fakataula‘eiki kuo toe fakafoki mai ki he fānau ‘a e tangatá. ‘Oku ‘i heni ‘a e ngaahi kī ‘o e lakanga fakataula‘eiki ko iá. ‘Oku tau ma‘u ia, te tau lava ke fakaava ia pē ko ha‘atau tāpuni‘i. Te tau lava ke ma‘u ‘a e fakamo‘uí pe ko ha‘atau faoki ia ki he ni‘ihi kehé (DBY, 130–31).

Kapau ‘oku mou ongo‘i fiemālie pē ‘i he ngaahi mālohi mo e ngaahi ivi ‘oku mou ma‘ú, kuo fakahā mai ‘e he ‘Otuá ‘a e lakanga fakataula‘eiki mā‘oni‘oní, pea fokotu‘u mo hono Pule‘angá ‘i he funga ‘o māmaní, fakafoki mai hono kakato ‘o e Ongoongoleleí, pea ala mai mo hono to‘ukupú ke tānaki fakataha ‘a e fale ‘o ‘Isilelí, ko e tali ‘eni ki ho‘omou ngaahi taumu‘á pea ‘oku hangē pē ia kuo mou ‘osi fononga atu ki he langí ‘o mamata tonu ai (DBY, 429).

Na‘e ‘ikai ke ‘i he funga ‘o māmani ma‘u pē ‘a e fono ko ‘ení; pea ‘i he taimi na‘e ‘ikai ke ‘iai, na‘e foaki mai ha ngaahi fono kehe ki he fānau ‘a e tangatá ke nau fakalakalaka ai ki mu‘a, ke ako‘i ‘aki kinautolu, ke pule‘i ‘aki kinautolu, pea ke fakamo‘oni‘i ‘a e me‘a te nau faí ‘o ka tuku ke nau pule‘i pē ‘e kinautolu ‘a kinautolu, pea kuo faka‘au ‘eni ke mole atu ‘a e me‘a ko ia tau ui ko ia he lolotongá ni ko e talatupu‘a tukufakaholo (DBY, 130).

‘Oku ‘ikai ke ‘i ai ha me‘a ‘e fai ‘e ha tangata Siasi—pe ha fa‘ahinga fatongia—‘i ha fa‘ahinga taimi pē, ‘e ta‘e kau ai pe ta‘e fakafalala ki he lakanga fakataula‘eikí. Ko e me‘a kotoa pē ‘oku fakaongoongo ia ki ai, ‘o tatau ai pē pe ko ha malanga, pe ko ha ngāue fakapisinisi, pe ko ha toe fa‘ahinga ngāue pē ‘oku kau ki he founga totonu ‘o hono fakalele ‘o e ngaahi me‘a ‘o e mo‘ui ní (DBY, 133).

He ‘ikai tuku ‘e he ‘Eiki Māfimafí ke toe ‘ave ‘a hono lakanga fakataula‘eikí mei māmani (DBY, 131).

Ko e taimi ka ‘alu atu ai ‘a e kaumātu‘a anga-tonu ‘oku nau ma‘u ‘a e lakanga fakataula‘eikí ki he maama tatali‘anga ‘o e ngaahi laumālié, te nau ‘ave mo kinautolu ‘a e mālohi pea mo e lakanga fakataula‘eiki tatau pē mo ia na‘a nau ma‘u he lolotonga ‘enau kei ‘i he sinó (DBY, 132).

Kuo lahi ‘aupito e lau ‘o kau ki he mālohi ko ia ‘oku ma‘u ‘e he Kāingalotu ‘o e Siasí. Ko kinautolu ko ē ‘oku ui ko e Kāingalotu ‘o e Siasí ‘oku nau ma‘u ‘a e mālohi ko ‘ení, pe ko e lakanga fakataula‘eikí? Ko e lakanga fakataula‘eikí; pea kapau te nau mo‘ui ‘o fakatatau ki he Lakanga Fakataula‘eiki ko iá, te nau lava ‘o fakahoko ‘enau ngaahi ngāué heni mo ikuna‘i ha ngaahi me‘a lahi, pea mateuteu ke ma‘u ‘a e nāunaú, ‘a e mo‘ui ta‘e fa‘a-maté, pea mo e mo‘ui ta‘e ngatá, pea ka hokosia ‘a e taimi te nau ‘alu atu ai ki he maama tatali‘anga ‘o e ngaahi laumālié, ‘e laka mama‘o ange ‘enau ngāué ‘i he ngāue ‘a ha tangata kehe pe ko ha tokotaha mo‘ui ‘a ia na‘e ‘ikai ke ne ma‘u ‘a e tāpuaki ‘o e ngaahi kī ‘o e lakanga fakataula‘eikí ‘i heni (DBY, 131–32).

‘Oku hanga ‘e he ngaahi kī ‘o e lakanga fakataula‘eikí ‘o “fakaava ‘a e tauhi‘anga koloa ‘a e ‘Eikí”

‘Oku foaki ‘a e lakanga fakataula‘eikí pea mo hono ngaahi kií ki he kakaí, pea ko e taimi ‘e mahino ai kiate kinautolú, ‘e lava leva ke nau fakaava ‘a e koloa fufū ‘a e ‘Eikí, pea ma‘u ia ki he kakato taha ‘o ‘enau fiemālié. Ka ko e tupu mei he‘etau ngaahi tōnounoú, pea tupu mei he vaivai fakanatula ‘o e tangatá, ‘oku ‘ikai ai ke tau malava ‘o fai ia (DBY, 131).

‘Oku mou pehē na‘a nau faka‘auha ia ‘i he taimi na‘a nau fakapoongi ai ‘a Siosefa Sāmitá? ‘Ikai. ‘Oku ‘i heni ‘a e “Tui Faka-Māmongá”, ‘oku ‘i heni ‘a e lakanga fakataula‘eikí, pea mo e ngaahi kī ki he Pule‘angá ‘i he māmaní; pea ‘i he taimi na‘e mālōlō ai ‘a Siosefá, na‘e ‘ikai pē ke mole ia mei he māmaní. Kapau ‘e ikuna ‘a e kau faiangahalá ‘o to‘o ‘eku mo‘uí, ‘e kei ‘i he māmaní pē ‘i he Siasí ‘a e ngaahi kī ‘o e Pule‘angá (DBY, 134).

‘Oku fakataumu‘a ‘a e ngaahi ouau ‘o e fale ‘o e ‘Otuá ki hono fakamo‘ui e fa‘ahinga ‘o e tangatá. Ko kitautolu pē ‘i māmani ‘i he lolotongá ni ‘oku tau ma‘u ‘a e ‘ilo ko iá, ‘a ia ‘oku tau ma‘u ‘a e ngaahi kī ‘o e fakamo‘uí ne tuku mai ki he fānau ‘a e tangatá mei he ngaahi langí ‘e he ‘Eiki Māfimafí; ‘oku mahu‘inga kiate kinautolu ‘oku nau ma‘u ‘a e ngaahi kī ko ‘ení ke nau ngāue ki hono fakamo‘ui ‘o e fa‘ahinga ‘o e tangatá. ‘Oku fiema‘u ke langa ‘o e ngaahi temipalé, ‘a ia ko e feitu‘u ia ‘e fakahoko ai ‘a e ngaahi ouau ‘o e fakamo‘uí, pea mo fakahoko ai ‘a e palani ‘o e huhu‘í, pea ko e taumu‘a nāunau‘ia ia ke fakahā ki he Kāingalotu ‘o e Siasí (DBY, 396–97).

‘Oku mau lea‘aki ‘a e mo‘oní pea ‘oku ‘ikai ke mau loi, ko hai pē taha ‘okú ne tui ko Siosefa Sāmita ko e Si‘í, ko e Pālofita ne fekau‘i mo vahe‘i ‘e he ‘Otuá ke ne ma‘u mo tauhi ‘a e ngaahi kī ‘o e lakanga fakataula‘eiki mā‘oni‘oní, ‘a ia ‘oku fakahokohoko ia fakatatau ki he ‘Alo ‘o e ‘Otuá, pea mo e mālohi ki hono langa hake ‘a e Pule‘anga ‘o e ‘Otuá ‘i he māmaní, ki hono tānaki ‘o e fale ‘o ‘Isilelí, pea ke tataki ‘a kinautolu kotoa pē ‘oku tui mo talangofua ki he huhu‘í, pea ke toe fakafoki mai ‘a ia na‘e mole ‘i he hingá—ko kinautolu kotoa pē ‘e tui ki hení, mo tui ki he ‘Eikí, pea mo talangofua ki he‘ene ngaahi fekaú ‘o a‘u ki he ngata‘anga ‘o ‘enau mo‘uí, he ‘ikai ‘aupito ke tamate‘i ‘a honau hingoá mei he tohi ‘o e mo‘ui ‘a e Lamí, pea te nau ma‘u hanau kalauni nāunau‘ia, mo‘ui ta‘e fa‘amaté pea mo e mo‘ui ta‘engatá (DBY, 5).

‘Oku fie ma‘u ‘a e mā‘oni‘oni fakafo‘ituituí ki hono ma‘u mo ngāue‘i ‘a e lakanga fakataula‘eikí

Ka ‘i ai ha taha ‘okú ne ma‘u ha konga ‘o e lakanga fakataula‘eikí, peá ne hokohoko atu ai pē ‘o faivelenga ‘i hono uiui‘í, mo hokohoko fiefia atu ai pē ‘i hono fai ‘o e ngaahi me‘a ‘oku fiema‘u ‘e he ‘Otuá meiate iá, pea hokohoko atu ‘i hono fua hono ngaahi fatongia ‘i he mo‘uí, ‘oku ‘ikai ke ngata pē ‘i he‘ene fakama‘u kiate ia ‘a e faingamālie ke ne ma‘ú; ka ke ne toe ‘ilo foki ki he ngaahi founga ‘oku ma‘u ‘aki ‘a e ngaahi me‘a ‘a e ‘Otuá, he te ne hokohoko atu hono ‘ilo ‘a e finangalo ‘o e ‘Otuá; pea te ne lava ke fakafaikehekehe‘i ‘a e me‘a ‘oku tonú mei he me‘a ‘oku halá, ‘a e me‘a ‘a e ‘Otuá pea mo ia ‘oku ‘ikai ‘a e ‘Otuá. Ko e lakanga fakataula‘eikí–‘a e Laumālie ‘oku ‘iate iá, ‘e faka‘au ‘o tupulaki ia kae ‘oua kuo hoko ia ko ha fauniteni ‘o e vai mo‘ui; kae ‘oua kuo hoko ia ko e ‘akau ‘o e mo‘ui; kae ‘oua kuo hoko ia ko e ma‘u‘anga ma‘u pē ‘o e potó pea mo e fakahinohinó ki he tokotaha ko iá (DBY, 132).

Ko e kau tangata ko ia ‘oku nau ma‘u ‘a e lakanga fakataula‘eiki mā‘oni‘oní, pea kuo fakafatongia ‘aki kinautolu ‘a hono ‘oatu ki māmani ‘a e folofola ‘o e mo‘ui ta‘engatá, ‘oku totonu ke nau feinga ma‘u pē ke nau faka‘apa‘apa‘i ‘a e lāngilangi mo e ngeia ‘o honau uiui‘í mo honau fatongia ‘i he‘enau hoko ko e kau faifekau pea mo e kau fakafofonga ‘o e Fungani Mā‘olungá, ‘i he‘enau ngaahi leá mo ‘enau ngaahi ngāué pea mo ‘enau mo‘ui faka‘ahó (DBY, 130).

Ko e taimi ko ē ‘oku ‘i he māmaní ai ‘a e lakanga fakataula‘eiki mā‘oni‘oní, pea ma‘u ‘e he kakaí ‘a hono kakato ‘o e Pule‘anga ‘o e ‘Otuá, ‘e fu‘u fie ma‘u leva ‘a e talangofua kakató ia ki he fo‘i fono pea mo e tokāteliné kotoa, pea ki he ouau kotoa pē kuo fakahā mai ‘e he ‘Eikí (DBY, 132).

Kapau ‘oku tokanga taha ‘a ho‘omou tuí ki he taumu‘a totonú, pea ta‘e ue‘ia ‘a ho‘omou falalá, ma‘a mo mā‘oni‘oni ‘a ho‘omou mo‘uí, pea fakahoko ‘e he tokotaha kotoa pē ‘a hono ngaahi fatongia pe uiui‘í ‘o fakatatau mo e lakanga fakataula‘eikí pea mo e ivi kuo foaki atu kiate kimoutolú, ‘e fakafonu‘aki kimoutolu ‘a e Laumālie Mā‘oni‘oní, pea he ‘ikai lava ‘e ha tangata ke lohiaki‘i kimoutolu pe tataki atu ‘a kimoutolu ki he faka‘auhá ‘o hangē pē ko e ‘ikai ke malava ‘e ha fulufulu‘i moa ta‘e vela ‘i he lotolotonga ‘o e afí (DBY, 132).

He ‘ikai ‘aupito ke tau lava ‘o fakamā‘oni‘oni‘i ‘a e lakanga fakataula‘eikí mā‘oni‘oni ko ia ‘oku tau ma‘ú ‘o hangē ko ia ‘oku totonu ke tau faí, kae ‘oua pē kuo tau to‘o atu mei he‘etau ngaahi fakakaukaú ‘a e siokitá ka tau tokanga ki he lelei fakakātoa ‘a e tokotaha kotoa peé (DBY, 133).

‘Oku ‘omi ‘e he lakanga fakataula‘eiki mā‘oni‘oní ‘a e ngaahi tāpuaki toputapú ki he kakaí fakafo‘ituituí pea ki he ngaahi fāmilí.

Kuo toe fakafoki mai ‘a e lakanga fakataula‘eiki ko ‘ení, pea ‘e lava ke tau fehokotaki mo ‘etau ngaahi tamaí ‘i honau mafaí ‘aki ‘a e ouau ‘o e fakama‘ú, kae ‘oua kuo tau fokotu‘utu‘u ha fakahokohoko haohaoa ‘o kamata pē mei he‘etau tamai ko ‘Ātamá ‘o a‘u ki he ngata‘angá [vakai, T&F 128:18] (DBY, 400). Hangē ko ia kuo ‘osi fakahā kiate kimoutolú, kuo uiui‘i kitautolu ke tau fakamo‘ui ‘a e ngaahi pule‘anga ‘o māmaní. He ‘ikai lava ke haohaoa ‘a ‘etau ngaahi tamaí ta‘e te tau kau ai mo kitautolu; pea he ‘ikai lava ke tau haohaoa ta‘e kau ai ‘etau ngaahi tamaí. ‘I he Lakanga Fakataula‘eikí, kuo pau ke ‘i ai ‘a e hokohoko ko ‘ení; kuo pau ke fakahokohoko fakataha kinautolu ‘o kamata mei he to‘utangata faka‘osi ke mo‘ui ‘i he māmaní ‘o a‘u kia ‘Ātama, koe‘uhí ke fakafoki mai kotoa ‘a kinautolu ‘e lava ke fakamo‘uí ki he tu‘unga ‘a ia te nau lava ke ma‘u ai ‘a honau fakamo‘uí pea mo ha nāunau ‘i ha pule‘anga. Kuo pau ke fakahoko ia ‘e he lakanga fakataula‘eiki ko ‘ení. Ko hono ‘uhinga ia ‘o e ‘i ai ‘a e lakanga fakataula‘eiki ko ‘eni (JD, 13:280). Ko e taimi ‘oku ou ma‘u ai ha faingamālie, ‘oku ou kolea faka‘aho ‘a e kaumātu‘a ‘o ‘Isilelí ke nau mo‘ui‘aki ‘a e me‘a ‘oku nau tui ki aí–ke nau mo‘ui‘aki ‘a e founga mo‘ui ‘e lava ke hoko ai ‘a e Laumālie Mā‘oni‘oní ko honau takauá; pea te nau taau leva mo fe‘unga ke nau hoko ko e kau fakamaau ki ‘Isileli, ke nau hoko ko e Kau Pīsope, Kaumātu‘a pule, Kau Alēlea‘anga Mā‘olunga, pea ke nau hoko ko e kau tangata ‘a e ‘Otuá, ke nau taki atu ‘a honau ngaahi fāmilí pea mo honau ngaahi kaume‘á ‘i he hala ‘o e mo‘oní mo e leleí, pea nau iku atu ai pē ki he Pule‘anga ‘o e ‘Otuá (DBY, 136–37).

Ngaahi Fokotu‘u ki hono Akó

‘Oku tataki ‘e he ‘Eikí ‘a ‘Ene ngāue ‘i langí pea mo māmani ‘o fakafou ‘i he lakanga fakataula‘eikí.

Fakatatau mo e lau ‘a Palesiteni ‘Iongí, ko e hā e lakanga fakataula‘eikí? Vakai foki, T&F 84:17–22.)
‘Oku anga fēfē ‘a e totonu ko ia ke pule‘i ‘e he lakanga fakataula‘eikí ‘a e me‘a kotoa pē ‘oku fai “ ‘o kau ki hono fakalele totonu ‘o e ngaahi me‘a kotoa pē ‘o e mo‘ui ní”? ‘E kaunga fēfē ‘eni ki ho‘o ngaahi ngāue ‘oku fai ‘i ‘apí, ‘i he siasí, ‘i ‘apiakó, pea ‘i ho‘o ngāue‘angá?
Ko e hā e me‘a ‘e fakangofua ‘e he lakanga fakataula‘eikí ke fakahoko ‘e he kaumātu‘a anga-mā‘oni‘oní ‘i he maama tatali‘anga ‘o e ngaahi laumālié?
Te tau lava fēfē ‘e kitautolu ko e Kāingalotu ‘o e Siasí ke mo‘ui ‘o fakatatau mo e ngaahi tefito‘i mo‘oní pea mo e fokotu‘utu‘u ‘o e lakanga fakataula‘eikí? (Vakai foki T&F 20:38–60.) Ko e hā e ivi tākiekina ‘oku ma‘u ‘e he lakanga fakataula‘eikí ‘i ho‘o mo‘uí ke taki atu ia ki he leleí? Te ke lava fēfē ‘o ‘ai ‘a e ivi mo e mālohi ‘o e lakanga fakataula‘eikí ke toe ‘aonga ange ‘i ho‘o mo‘uí pea ‘i he mo‘ui ‘a ho fāmilí?

‘Oku hanga ‘e he ngaahi kī ‘o e lakanga fakataula‘eikí ‘o “fakaava ‘a e tauhi‘anga koloa ‘a e ‘Eikí”.

Ko e hā nai hono ‘uhinga na‘e ‘ikai ke pekia ai pē ‘a e Palōfita ko Siosefa Sāmitá pea ‘osi ai pē mei he Siasi ‘a e ngaahi kī ko ia ‘o e lakanga fakataula‘eikí?
‘Oku lava fēfē ‘e he ngaahi kī ‘o e lakanga fakataula‘eikí ke “fakaava ‘a e tauhi‘anga koloa” ‘a e ‘Eikí pea fakahoko ‘a e fakamo‘ui ki he fa‘ahinga ‘o e tangatá?
Ko e hā e akonaki ‘a Palesiteni ‘Iongi ‘o fekau‘aki mo e ngaahi kī ‘o e lakanga fakataula‘eikí? (Vakai foki, T&F 107:18–20,35; 132:7.) Ko e hā e ngaahi me‘a ‘oku fakamafai‘i ‘e he ngaahi kī ko iá ke fakahoko ‘e he kau tamaio‘eiki ‘a e ‘Eikí?

‘Oku fie ma‘u ‘a e anga-mā‘oni‘oni fakafo‘ituituí kae lava ke ma‘u ‘a e lakanga fakataula‘eikí pea faka‘aonga‘i ia.

‘E uesia fēfē ‘e he mo‘ui fakafo‘ituitui ‘a ha tokotaha ‘okú ne ma‘u ‘a e lakanga fakataula‘eikí, ‘a ‘ene malava ko ia ke ne fakahoko e ngāue ‘a e ‘Eikí? Ko e hā nai hono ‘uhinga ‘oku fu‘u mahu‘inga ai ‘a e mā‘oni‘oni fakafo‘ituituí? Vakai foki, T&F 107:99–100; 121:41–46.)
‘E lava fēfē ‘e he “kau tangata ‘oku nau ma‘u ‘a e lakanga fakataula‘eiki mā‘oni‘oní” ke faka‘apa‘apa‘i ‘a honau uiui‘í mo honau fatongiá? Ko e hā e ngaahi tāpuaki ‘oku ma‘u ‘e he kāingalotu ‘oku nau fakakakato ‘a e ngaahi fatongia ‘o honau ngaahi uiui‘í?
‘Oku anga fēfē ‘a e ta‘e fengāue‘aki ‘a e siokitá pea mo e mālohi ‘o e lakanga fakataula‘eikí? Ko e hā hono ‘uhinga kuo pau ai ke tau si‘aki ‘a e siokitá ‘o kapau ‘oku tau fie ma‘u ke fakamā‘oni‘oni‘i ‘a e lakanga fakataula‘eikí? (Vakai foki, T&F 121:37.) Ko e hā e ngaahi founga ‘oku hoko ai ‘a e siokitá ko ha palōpalema ‘iate kitautolu he ‘ahó ni? Te tau lava‘i fēfee‘i ‘a e siokitá?

‘Oku ‘omi ‘e he lakanga fakataula‘eiki mā‘oni‘oní ha ngaahi tāpuaki toputapu ki he kakaí fakafo‘ituitui pea ki he ngaahi fāmilí.

Ko e hā nai e founga kuo tāpuekina mo fakamālohia ai ‘e he lakanga fakataula‘eikí ‘a ho fāmilí? Ko e hā hono ‘uhinga ‘oku fu‘u mahu‘inga ai ‘a e lakanga fakataula‘eikí ki hono fa‘ufa‘u ‘o e ngaahi fāmili ta‘engatá? (Vakai foki, T&F 128:18; 131:1–4; 132:19.)
Ko e hā nai e me‘a ‘e lava ke fakahoko ‘e he kau ma‘u lakanga fakataula‘eikí ke nau “taki atu ai ‘a honau ngaahi fāmilí pea mo honau ngaahi kaume‘á ‘i he hala ‘o e mo‘oní mo e leleí”?