Koloa Fakatu‘asinó mo e Pule‘anga ‘o e ‘Otuá

Ko ha tangata ngāue ‘a Palesiteni Pilikihami ‘Iongi na‘e ‘ikai ke ne maumau‘i ha me‘a ka na‘á ne ngāue mālohi ke feau ‘a e ngaahi fiema‘u fakatu‘asino ‘a hono fāmilí mo e kakai kehé. Na‘á ne langa ha ngaahi ‘api, ngaahi pisinisi, mo ha ngaahi faama. Ka na‘e ‘ikai tuku hono lotó ‘i he ngaahi me‘a ‘o e māmaní, ‘o ne fakatokanga mai “ ‘oku fa‘a fu‘u tōtu‘a ‘etau ‘ofa ki he ngaahi me‘a muna, mo ‘au‘auhá”(DNW, 16 July 1856, 2). “ ‘Oku ou ‘ilo‘i ko e ngaahi me‘a ‘o e māmaní, mei he kamata‘angá ki he ngata‘angá, … ‘oku si‘isi‘i pē pea a‘u ‘o ‘ikai ha‘ane tokoni ‘ana ki he fiefia fakafo‘ituituí” (DNW, 11 Jan. 1860, 1). Na‘e ako‘i ‘e Palesiteni ‘Iongi ‘oku totonu ke tukutaha ‘a e ngaahi koloa fakatu‘asinó ki hono langa ‘o e pule‘anga ‘o e ‘Otuá.

Ko e Ngaahi Akonaki ‘a Pilikihami ‘Iongí

‘Oku tonu ke tuku hotau lotó ‘i he ngaahi me‘a ‘a e ‘Otuá kae ‘ikai ‘i he ngaahi me‘a fakamāmaní.

‘I he vakavakai atu hoku matá ki he kakai ‘o e māmaní ‘o u mamata ki he kakai ‘oku vaivaí, tuku mu‘a ke u pehē, ki he taukakapa ‘o e holi ‘i he loto ‘o e ngaahi tu‘í, kau pulé, mo e kau mā‘olungá, pea mo kinautolu ‘oku totonu ke nau poto mo lelei pea mo faka‘ei‘eikí; ‘i he taimi ‘oku ou sio ai ki he‘enau olo‘i holo he efú; ‘o faka‘amu, ‘umisi, holi, mo feinga ki he ngaahi me‘a ‘o e mo‘ui ní, ‘oku ou pehē, ‘Oiauē ‘a e kau tangata vale, ‘a ho‘omou tuku homou lotó ‘i he ngaahi me‘a ‘o e mo‘ui ní! … Ko ha tangata pe fefine ‘okú ne fakafehoanaki ‘a e koloa ‘o e māmaní pea mo e ngaahi me‘a ‘o taimí ki he ngaahi me‘a ‘a e ‘Otuá pea mo e poto ‘o ‘itānití, ‘oku ‘ikai hanau mata ke mamata, pe telinga ke fanongo, pe ko ha ‘atamai ke mahino (DBY, 306–7).

‘Oku ou vakai takai ki he māmani ko ‘eni ‘o e fa‘ahinga ‘o e tangatá ‘o u mamata ki he‘enau taufā, fepū nakaki, feke‘ike‘i, mo takitaha fekumi ke fakalāngilangi‘i pē ia, pea fakahoko ‘a ‘ene ngaahi taumu‘a fakafo‘ituituí, ‘o li‘aki ‘a e koló, tāmolo he ‘ulu ‘o hono kaungā-‘apí—‘o nau fekumi mo palani mo fa‘ufa‘u ‘i honau ngaahi houa femo‘uekiná, pea ‘i he‘enau mohé ‘oku nau misi, “ ‘E anga fēfē ha‘aku hoko ‘o lelei ange ‘i hoku kaungā-‘apí? ‘E anga fēfē ha‘aku fakamele‘i ia, ke u kaka hake ai ‘o ongoongoa?” Ko ha fo‘i fakakaukau mātu‘aki hala mo‘oni ‘eni … Ko e tangata koē ‘okú ne kumi ngeia mo lāngilangi ‘aki hono holoki ki lalo hono kaungā-tangatá ‘oku ‘ikai taau ia ke nofo he sōsaieti ‘o e potó(DBY, 307).

Ko hono ma‘u ‘ata‘atā pē ‘o e koloá he ‘ikai ke ne ‘omai ‘e ia ‘a e fiefiá, neongo pē te ne ‘omai ha fa‘ahinga fiemālie, ‘i he taimi ‘e lava ke fakafetongi ai ke ma‘u mai ‘a e ngaahi me‘a ‘oku ‘aongá pea mo e ngaahi koloa fakalaukau ‘o e mo‘uí. Ka ko e taimi koē ‘oku ma‘u ai e koloá ‘i he founga kākaá, pe ‘i ha toe fa‘ahinga founga ta‘e totonu mo mā‘ulalo, ‘oku to‘o leva ‘e he ilifia na‘a ma‘ú mo e ilifia na‘a tauteá ‘a e fiefia kotoa ‘a e tangatá. Ka ko e taimi ‘oku ma‘u ai ‘a e koloá ‘i he founga totonú ‘e he tangatá, ‘oku kei fakakovi‘i pē hono ma‘ú ‘o‘ona ‘e he fakakaukau ko ia ‘e vavé ni pē hano toe to‘o atu ‘e he maté ma‘á e kakai kehé. Ko e hā leva ha fa‘ahinga fakatu‘amelie ‘oku ma‘u ki he kaha‘ú, ‘i he hili ‘ene ‘osi atu ‘a e māmani fakamamahí ni? ‘Oku ta‘e ‘iloa ‘a e kaha‘ú; he ‘oku ‘ikai fai ha mamata ia ki he maté pe ko heli. ‘Oku ta‘e ‘iloa kia kinautolu ‘a e fiemālié mo e fiefia mo‘oní ia (DBY, 314).

Ko hono ma‘u ko ia ‘o e koula mo e siliva kotoa ‘o e māmaní he ‘ikai ke ne fakatōli‘a ‘e ia ‘a e ngaahi holi ‘a e laumālie ta‘e fa‘a-mate ‘o e tangatá. Ko e me‘a-foaki pē taha ‘o e Laumālie Mā‘oni‘oni ‘o e ‘Eikí te ne lava ke ‘omai ha ‘atamai lelei, kakato, pea mo nongá. Hanga ki he langí ‘o feinga ke ke ma‘u ‘a e potó, kae ‘oua te ke fekumi ki he koulá mo e silivá, kae ‘oua kuó ke lava ‘o fokotu‘utu‘u ‘a e ngaahi ‘elemēniti totonú ke ‘aonga kiate koe; te ke toki kamata ‘i he momeniti ko iá, ke ma‘u ‘a e koloa mo‘oní (DBY, 305).

‘Oku ‘i ai ha kihi‘i tofi‘a, mo ha koula pea mo ha siliva ‘i lalo fonua pea mo e funga fonuá, pea ‘oku foaki ia ‘e he ‘Eikí ki hē moē—ki he angahalá pea mo e anga-tonú—ke vakai‘i ai pe ko e hā te nau faka‘aonga‘i ia ki aí, ka ‘oku ‘a‘ana kotoa kinautolu. Kuó ne foaki mai hano konga lahi ki he kakaí ni, pea ‘oku makatu‘unga ‘i he‘etau tui, fa‘a kātaki, mo nima mea‘á, kuo tau langa ai mo‘otautolu ha ngaahi ‘api lelei mo fakafiemālie heni, pea ‘oku ‘i ai ha tokolahi ‘oku tōatu ‘enau ma‘ume‘á… . Ka ‘oku ‘ikai ‘atautolu ia, pea ko e me‘a pē ‘oku totonu ke tau faí ko ha‘atau feinga ke ‘ilo‘i pe ko e hā e finangalo ‘o e ‘Eikí ke tau faka‘aonga‘i ki ai ‘a e ngaahi me‘a ‘oku tau ma‘ú, pea tau fakahoko leva ia. Ka tau ka laka atu ai, ‘o tatau ai pē pe ko e ki to‘omata‘u pe to‘ohema, ‘oku tau hopo atu ai ki ha fa‘ahinga pisinisi ta‘e totonu. Ko ‘etau pisinisi totonú pē ke fai ‘a e finangalo ‘o e ‘Eikí ‘aki ‘a e me‘a kuó ne foaki mai kia kitautolú, pea mo ngāue‘aki ia ‘i he taimi te ne tu‘utu‘uni aí, ‘o tatau ai pē pe ko hano foaki kotoa, pe ko ha vahe hongofulu ‘e taha, pe ko e tupú (DBY, 305).

Ko e kakai tangata mo e kakai fefine ko ē ‘oku nau feinga ke nau fiefia ‘i hono ma‘u ‘o e koloá pe ko e mālohí ‘e mole pē ia, he ‘oku ‘ikai ha me‘a ia ‘oku toe si‘i ange ‘i he Ongoongolelei ‘o e ‘Alo ‘o e ‘Otuá te ne lava ke ‘ai ‘a e kakai ‘o māmaní ke nau ma‘u ‘a hēvani ‘i he mo‘uí ni pea mo e hili ‘o e mo‘ui ní.(DBY, 315).

‘Oku fakaiku ‘a e ‘ofa ‘i he pa‘angá ki he loto ta‘e manongá mo e mole ‘a e Laumālié.

‘Oku ‘ikai nai ke ke ‘ilo ko ho‘o ma‘u ho kelekelé ‘oku hangē pē ha ‘atá, pe ko e hahau ‘o e pongipongí ‘i he ki mu‘a pea tu‘u hangatonu ‘a e la‘aá, he ‘ikai te ke lava ‘e koe ‘o fakapapau‘i te ke mapule‘i ‘i ha kihi‘i momeniti! Ko e to‘ukupu pulipulia ia ‘o e Tokotaha ‘Ilo Kānokató ‘okú ne pule‘í(DBY, 305–6).

He ‘ikai ke tau falala ki he koloa fakamatelié; he ‘oku nau ha‘u fakataimi pē, pea ka fakafalala ki ai ‘e hoko ai ha ‘amanaki tōnoa mo ha ta‘e fiemālie ‘a kinautolu ‘oku falala ki aí (DBY, 306).

Me‘a faka‘ulia ko e feinga‘i ‘e he tēvoló ha tangata ‘oku toutou lotu!(DBY, 306).

‘Oku ou manavasi‘i ange ‘i he mānumanu ‘a hotau Kaumātu‘á ‘i he kakai ‘o helí(DBY, 306).

Ko kinautolu koē ‘oku mānumanu mo ta‘e toponó, mo ta‘e ‘unua ke ma‘u ‘a e māmaní kotoá, ‘oku nau ta‘e-manonga ma‘u pē, mo fokotu‘utu‘u ma‘u pē ‘enau ngaahi palaní mo holitu‘u ke ma‘u ia, mo ha toe me‘a kehe pē (DBY, 306).

‘Oku ta‘e topono ‘a e tangatá ke ma‘u ‘a e ngaahi me‘a muna ‘o māmaní. ‘Oku nau mānumanu ‘i honau lotó. Ko e mo‘oni pē na‘e fokotu‘utu‘u ‘a e ngaahi me‘a ‘o māmaní ke tau fiemālie ai, pea kuo nau ‘ai ha kakai ‘e ni‘ihi ke nau fiefia lahi fau ‘i he mo‘uí ni; ka he ‘ikai lava ‘e he ma‘ume‘á ia ‘o ‘ai ‘a e Kāingalotu ‘o e Ngaahi ‘Aho Kimui Ní ke nau fiefia. He ‘ikai lava ‘e hono ma‘u lahi kinautolú ‘o ‘omai ha fiefia tu‘uloa; ka ko e Laumālie pē ‘oku ha‘u mei ‘olungá te ne lava ‘o fai ia (DBY, 306).

Ko e Kāingalotu koē kuo tafoki ‘enau tokangá ki he fakatupu pa‘angá, ‘e vave pē ha mōlia ‘a ‘enau ongo ki he ngaahi ouau ‘i he fale ‘o e ‘Eikí. He ‘e si‘aki ‘enau ngaahi lotú, faka‘au ‘o ta‘e fiemālie ke toe fai ha tokoni fakapa‘anga; hoko e fono ‘o e vahe hongofulú ia ko ha ngāue lahi kia kinautolu; pea ‘e iku pē ‘o nau si‘aki honau ‘Otuá, pea ‘e hangē leva kuo tāpuni meiate kinautolu ‘a e ngaahi koloa ‘o e langí—‘o tupu kotoa ‘eni mei he holi ki he ngaahi me‘a ‘o e māmaní, ‘a ia kuo pau ke ‘auha ‘i he‘etau ala ki aí, pea ‘i honau faka‘aonga‘í te nau puli ‘o mole atu meia kitautolu(DBY, 315).

‘Oku ‘omi ‘e he ‘ū kuma ‘i he ngāué ‘a e ngaahi koloa fakatu‘asinó pea mo e ngaahi koloa ‘o itānití.

Ko hono mo‘oní ‘oku ‘ikai ko ha ma‘ume‘a mo‘oni ‘a hono ma‘u ko ia ‘o e ngaahi koloa ‘o māmaní, ‘oku ‘ikai ko ha koloa‘ia ia, ‘oku ‘ikai ke fu‘u kehekehe fēfē fau ia mei he ngaahi me‘a ‘oku anga-maheni ai ‘a e tangatá kotoa, ‘a e tonuhiá mo e halaiá, ‘a e Mã‘oni‘oní mo e angahalá. He ‘oku hopo ‘a e la‘aá ki he taha faikoví mo e taha faileleí; ‘oku tuku mai ‘e he ‘Eikí ‘a ‘ene ‘uhá ki he anga-tonú mo e ta‘e anga-tonú[vakai, Mātiu 5:45]; ‘oku hā mahino pē ‘eni ki ho‘omou vakaí, pea ‘i he ngaahi me‘a ‘oku tau fetaulaki faka‘aho mo iá. Na‘e pehē ‘e he Tu‘i Fuoloa mo e tangata poto ko Solomoné, ko e [lová] ‘oku ‘ikai kiate ia ‘oku ve‘e vavé, pe ko e taú kiate ia ‘oku mālohí, pe ko e koloá ki he kakai ‘oku fa‘a fakakaukaú [vakai, Tangata Malanga 9:11]. Ko hono mo‘oni ‘o e lea ko ‘ení ‘oku hoko ia ‘i he ngaahi me‘a ‘oku tau mamata faka‘aho ki aí… . ‘Oku tetetete ‘a e kau vaivaí, pea ko e ngaahi me‘a ngāvaivaí ‘oku nau fa‘a ikuna ‘a e taú; vale ai pē ‘a e kau mū noá, kae tofanga ‘a e kau ta‘e-potó ‘i he koloá (DBY, 308).

Ko e koloa‘ia mo‘oní ‘oku ma‘u ia ‘i he poto ‘i hono ma‘u mai ‘o e ngaahi fiema‘ú mo e ngaahi me‘a fakafiemālié mei he ngaahi ‘elemēnití. Ko e mālohi mo e ngeia kotoa pē ‘oku lava ke foaki mai ‘e he koloá ko ha kihi‘i ‘ata pē ia, ko e me‘a mahu‘ingá ‘oku ma‘u ia ‘i he mālohi ‘o e hui mo e uoua ‘o e lauimiliona ‘oku nau ngāue mālohí. Ko e ngāue ‘oku pule‘i leleí ko e mālohi mo‘oni ia ‘okú ne feau ‘etau ngaahi fiema‘ú. ‘Okú ne ‘omai ha fa‘ahinga lāngilangi ‘oku faka‘ei‘eiki ki he kau takí, ha ‘ilo mo ha ngaahi me‘a ki he kau pule fakalotú mo fakapolitikalé, pea mo feau ‘a e ngaahi fiema‘u ‘a e ngaahi foha mo e ngaahi ‘ofefine ‘e laui miliona he māmaní(DBY, 309).

‘E fe‘unga pē ha vahe tolu ia ‘e taha pe ko ha vahe fā ‘e taha ‘o e taimi ‘oku fakamoleki ke ma‘u ai ha mo‘ui, ‘o kapau ‘e pule‘i lelei ho‘o ngāué. ‘Oku fakakaukau ‘a e kakaí ia te nau ma‘ume‘a ‘o kapau te nau ngāue mālohi—‘o ngāue ‘i ha houa ‘e 16 ‘i he houa ko ia ‘e 24 ‘o e ‘ahó, ka ‘oku ‘ikai pehē ia. ‘Oku tokolahi fau hatau ngaahi tokoua ‘oku ‘ikai fa‘a ma‘u ha taimi ia ke nau ō ai ki he ngaahi fakatahá. ‘Oku lahi ‘ānoa ‘a e ‘aho ‘e onó ia ke tau ngāue ai (DBY, 311).

Ko ‘eku fale‘i ‘eni ki he Kāingalotu ‘o e ‘aho ní. ‘Oua ‘e fakatovave. ‘Oku ‘ikai ke u ‘ilo ‘e au pe te u toe ma‘u ha fa‘ahinga kakai kehe ‘i hotau koló ka ko kinautolu pē ‘oku faka‘ānaua ke ma‘u ‘a e koloá, ‘o loto ke ma‘u ‘a e me‘a kotoa pē ke nau nonga mo fiemālie ange ai. ‘Okú ke ‘ilo ‘a e founga ke ma‘u ai iá? Na‘e tali ‘e ha taha, “Kapau na‘e ‘ikai ke u ‘ilo, pehē te u faka‘amu ki ai; ka ‘oku hangē kiate au ‘oku ‘ikai ke u fu‘u monū ‘iá—he ‘oku hangē ‘oku ou tu‘u fehangahangai au mo e monū ‘iá.” Te u fakahā atu hono ‘uhingá—‘oku fu‘u lahi ho‘o fakatovavé, ‘oku ‘ikai ke lahi ho‘o ‘alu ki he lotú, ‘oku ‘ikai ke lahi ho‘o lotú, ‘oku ‘ikai ke lahi ha‘o lau e Folofolá, ‘oku ‘ikai ke lahi ha‘o fa‘a fakakaukau, ‘okú hangē ‘okú ke teuteu puná pē, ‘o ke fu‘u fakavavevave pea ‘ikai ai ke ke ‘ilo‘i ‘a e me‘a ‘oku totonu ke ke fuofua faí. ‘Oku ‘ikai ko ha founga ‘eni ia te ke koloa‘ia ai. ‘Oku ou ki‘i ngāue‘aki pē ‘a e fo‘i lea “koloa‘iá” ke taki mai ‘aki e fakakaukaú, kae ‘oua kuo tau ma‘u ‘a e koloa‘ia ta‘engata ‘oku ‘i he pule‘anga ‘o e ‘Otuá. ‘Oku tau faka‘amu ‘i māmani ki ha fa‘ahinga koloa‘ia ‘i he tu‘unga ‘o e fakafehoanaki, mo tau faka‘amu ki he ngaahi tū kunga fiemālie ‘o e mo‘uí. Kapau leva ‘oku tau faka‘amua ia pea tau ngāue‘i ke ma‘u ia. Tuku mu‘a ke u fakalea ia ‘i ha founga mahinongofua ange—‘a ia ko e taha hono fakalea faingofua taha mo anga maheni ‘akí ko e—“Fakahanga tonu hake ho‘o peletí,” koe‘uhí ka mahua mai ‘a e polisí, ‘e lava ‘o fonu ai ho‘o peletí(DBY, 310).

Ko e taimi koē ‘oku ngāue ai ha [ni‘ihi] ‘i he ngaahi tefito‘i mo‘oni te ne fakapapau‘i ha‘anau ma‘u ‘a e fakamo‘ui ta‘engatá, ‘oku nau fakapapau‘i ai ‘e ma‘u ‘a e ngaahi faka‘amu kotoa ‘a honau lotó, kapau he ‘ikai hoko mai he ‘ahó ni, ‘e lava ‘o toki hoko mai ‘a pongipongi; pea kapau he ‘ikai hoko mai ‘i he mo‘uí ni, ‘e toki hoko mai ia ‘i he mo‘ui kaha‘ú (DBY, 309).

‘Oku totonu ke tau mo‘ui fakafalala pē kiate kitautolu mo vahevahe ‘etau ngaahi me‘á mo e masivá.

Ko e kau masivá ko e kakai ia ‘o e ‘Otuá, pea te nau ma‘u ‘a e māmaní (DBY, 316).

‘Oku ‘i ai ha totonu mo‘oni ‘a e tangata ‘oku fiekaia mo paeá ki he‘eku me‘akaí ‘o tatau mo ha toe taha pē, pea te u ongo‘i fiefia ke feohi mo ia, ‘o kapau ‘oku tau‘atāina hono lotó, ‘o tatau pē mo kinautolu ‘oku nau ma‘u ‘o lahí, pe ko e kau pilinisi ‘o māmaní. ‘Oku ou faka‘apa‘apa‘i kinautolu, ‘o ‘ikai oe‘uhí ko ‘enau koloá mo honau tu‘ungá, kae fakatatau mo e fa‘ahinga ‘ulungaanga ‘oku nau ma‘ú (DBY, 317).

‘Oku ‘ikai ngalo ‘i he kau masiva ‘a e ‘Eikí ‘a ‘enau ngaahi fuakavá, ka ‘oku ‘ikai ha tokanga ‘e taha ia ‘a e kau masiva ‘a e tēvoló ki he‘enau ngaahi fakapapaú (DBY, 317).

Tuku ke faitotonu ‘a e masivá, mo e ma‘ume‘á ke fai ‘ofa, pea mo nau fokotu‘utu‘u ‘enau ngaahi palaní ke tokoni‘i ‘a e masivá, langa hake ‘a e pule‘anga ‘o e ‘Otuá, pea mo fakatupulekina kinautolu ‘i he taimi tatau pē, he ko e founga pē ia ki hono langa hake ‘o e Pule‘anga ‘o e ‘Otuá (DBY, 317).

Kapau ‘e ma‘u ‘e he masivá ‘a e toenga koloa kotoa ‘a e koloa‘iá ‘e tokolahi hanau ni‘ihi te nau maumau‘i ia ‘i he ngaahi holikovi fakaekakanó, pea faka‘auha ai ‘a kinautolu pē ‘i he‘enau ngāue‘aki iá. ‘I he ‘uhinga ko ‘ení, ‘oku ‘ikai finangalo ai ‘a e ‘Eikí ia ke foaki kotoa ‘e he tokotaha ma‘ume‘á ‘ene koloá ki he masivá. ‘Oku mo‘oni pē na‘e folofola ange ‘a Sīsū ki he talavou na‘e ha‘u kiate ia ke ne ‘ilo‘i pe ko e hā te ne fai ke fakamo‘ui ai iá ke “fakatau kotoa ‘a ia ‘okú ke ma‘ú pea tufaki ki he masivá, pea te ke ma‘u ai a koloa ‘i he langí, peá ke toki ha‘u ‘o muimui ‘iate au;” pea fakakaukau ai ha tokolahi fau ko ‘ene folofola angé ke foaki ‘a e me‘a kotoa pē na‘e ma‘u ‘e he talavoú, ka ‘oku ‘ikai ko e fa‘ahinga me‘a ia na‘e fiema‘u ‘e Sīsuú, pe na‘e lea pehē, ka na‘á ne folofola ange pē ke “foaki ki he masivá” [vakai, Luke 18:18–23] (DBY, 317–18).

Ko ha me‘a fakamā ‘eni ki he tangata mo e fefine kotoa pē ‘okú ne ma‘u ha fakakaukau lelei ke mo‘ui, ‘o ka ‘ikai ke nau tokanga‘i honau kāingá, honau kau masivá, mo palani ke nau fai ha fa‘ahinga me‘a te nau lava ke fakahokó(DBY, 318).

‘Oku totonu ke tukupaa‘i ‘a ‘etau koloa fakatu‘asinó ki hono langa hake ‘o e pule‘anga ‘o e ‘Otuá.

Ko e hā hono ‘aonga ‘o e koloá? Ko ha ngaahi tāpuaki ia ke fai ‘aki ha lelei. Pea ta ‘oku tonu ke tau faka‘aonga‘i ‘a e me‘a kuo foaki mai ‘e he ‘Eikí kia kitautolú, ‘i he founga ‘oku lelei tahá ki hono langa hake ‘o hono Pule‘angá, pea mo hono malanga‘i ‘o e mo‘oní ‘i he māmaní, koe‘uhí ke tau lava ‘o mamata mo ma‘u ‘a e ngaahi tāpuaki ‘o e Saione ‘o e ‘Otuá ‘oku ‘i he funga māmaní (DBY, 307).

Kapau ‘oku mou ma‘u ha lauafe pe lauimiliona ‘i ha ngaahi ngāue ‘osi‘osi ivi pe fa‘ahinga ngāue faka‘ei‘eiki, ko homou fatongia leva ke ngāue‘aki kotoa ‘a e me‘a kuo foaki ke ke ma‘ú, ‘i he fakapotopoto he ‘oku mou ma‘u ‘a e ‘iló, ke langa ‘aki e pule‘anga ‘o e ‘Otuá he māmaní (DBY, 313–14).

Kapau ‘oku tau ma‘u ha ngaahi fo‘i pa‘anga ‘e lauimiliona pea tau foaki ia ki hono langa hake ‘o e pule‘anga ‘o e ‘Otuá mo fai lelei ki hono kakaí kotoa, ‘aki ha mata ‘oku sio fakatāfataha pē ke fakalāngilangi‘i ia, ‘e tāpuekina mo tau ma‘u ‘a e totonu tatau pē ki he fakamo‘uí mo e toko taha kolekole holo ‘i he ngaahi tukui‘apí; he ‘oku ma‘u ‘e he tangata ma‘ume‘a mo faivelengá ‘a e totonu tatau pē mo e tangata masiva faivelengá ki he ngaahi fakahā ‘a Sīsū Kalaisí (DBY, 314).

Kuo pau ke tau le‘o mo lotu, mo vakai‘i lelei hotau ‘alungá mo ‘etau leá, pea nofo ofi ki hotau ‘Otuá, koe‘uhí ke ‘oua na‘a kāsia ‘e he ‘ofa ki māmaní ‘a e tenga mo‘ui mahu‘inga ‘o e mo‘oní, pea mo mateuteu, ‘o kapau ‘e ‘aonga, ke foaki ‘a e me‘a kotoa pē, ‘o a‘u pē ki he mo‘uí, koe‘uhí ko e Pule‘anga ‘o e Langí(DBY, 314).

Vakai atu, ‘e kau tangata ‘o ‘Isileli, pea mou tokanga ke ‘oua na‘a mou ‘ofa ki māmani pe ko e ngaahi me‘a ‘o e māmaní ‘i honau tu‘unga lolotongá, pea tu‘unga ai ha‘amou fakangalo‘i ‘a e ‘Eiki ko homou ‘Otuá ‘i ho‘omou ‘ulumā ‘olunga mo hikisiá. ‘Oku totonu ke ‘oua na‘a tau tokanga ki he silivá mo e koulá, pea mo e ngaahi koloa ‘oku kumia lahi fau ‘e he maama faiangahalá ni, ‘o laka ange ‘i he kelekele mo e makamaka ‘oku tau tāmolokí (DBY, 314).

Neongo kapau kuó u ma‘u ha pa‘anga ‘e lauimiliona pea mo ha ngaahi konga fonua, ‘oku ‘ikai ko ha ‘uhinga lelei ia ke u ta‘e fakahoko ai ‘a e ngāue ‘oku ‘i hoku uiui‘í ke u fakahokó, lolotonga iá ‘oku ou ma‘u ha mālohi mo ha ivi, ‘oku ‘ikai toe laka hake ia ‘i he tangata masiva taha ‘i he koló. Ko e lahi ange ko ia hono tāpuaki‘i ‘aki kitautolu ha fa‘ahinga koloá, ko e lahi ange ia hono tāpuaki‘i ‘aki kitautolu e fatongia ke faí; pea ko e lahi ange ai pē ia hono tāpuaki‘i ‘aki kitautolu ‘a e potó mo e iví, ‘oku lahi ange ai pē hono fakafatongia‘aki kitautolu hono ngāue‘aki ‘a e poto mo e ivi ko iá ke fakamafola ‘a e anga-tonú, ke ikuna‘i ‘a e angahalá mo e mamahí, pea fakalelei‘i mo e tū kunga ‘o e fa‘ahinga ‘o e tangatá. ‘Oku lahi tatau pē ‘a e fatongia ‘o e tangata ‘okú ne ma‘u ‘a e talēniti ‘e tahá mo e tangata ‘okú ne ma‘u ‘a e talēniti ‘e nimá[vakai, Mātiu 25:14–30]. Kapau ‘oku tau ma‘u ha maama koloa‘ia, ‘oku tau toe ma‘u pē ai ha maama ‘o ha ngaahi fatongia ke fai (DBY, 315).

Ko e Ngaahi Fokotu‘u ki hono Akó

‘Oku totonu ke tuku hotau lotó ‘i he ngaahi me‘a ‘a e ‘Otuá kae ‘ikai ko e ngaahi me‘a fakamāmaní.

Ko e hā ‘oku fakavalevale ai ke tuku hotau lotó ‘i he ngaahi me‘a ‘o e māmaní? ‘E anga fēfē ha‘atau tuku hotau lotó ‘i he ngaahi me‘a ‘a e ‘Otuá?
Fakatatau mo Palesiteni ‘Iongi, ko e hā ‘oku tāpuaki‘i ai ha ni‘ihi ia ‘aki ‘a e koloá? Ko e hā ha fa‘ahinga faingata‘a ‘oku toka mei mu‘a kia kinautolu koē ‘oku ‘ikai ke nau “fai ‘a e finangalo ‘o e ‘Eikí ‘aki ‘a e ngaahi me‘a kuo foaki kiate kinautolú”? ‘E anga fēfē ha‘o ‘ilo‘i ‘oku ‘ikai ke ke muimui ‘i ha fa‘ahinga “founga pisinisi ta‘e totonu”? Ko e hā ha fa‘ahinga me‘a kuo hoko kiate koe ‘i ha‘o vahevahe ho‘o ngaahi koloa fakatu‘asinó ‘i ho‘o feinga ko ia ke ke mo‘ui‘aki ‘a e ongoongoleleí?

Ko e ‘ofa he pa‘angá ‘oku fakatau ia ki he loto mamahí mo e mole ‘a e Laumālié.

‘Oku fakaiku fēfē ‘a e falala ki he koloa fakamāmaní ki he loto mamahí? Koe hā ha fa‘ahinga fakamo‘oni ‘okú ke mamata ki ai ‘oku totonu ai ke tau talanoa ki he hoha‘a ko ‘eni ‘a Palesiteni ‘Iongi fekau‘aki mo e mānumanu ‘i he loto ‘o e kakaí? ‘E anga fēfē ha‘atau faka‘ehi‘ehi mei he ngaahi palōpalema peheé?
Ko e hā e me‘a ‘oku hoko kiate kinautolu ‘oku “tafoki ‘enau tokangá ki he tānaki pa‘angá”? ‘Oku anga fēfē hono mo‘ui hala ‘aki e pa‘angá ‘o fakatafoki e kakaí mei he temipalé, lotú, mo e vahehongofulú?

‘Oku ‘omi ‘e he ngāue ‘i he fa‘a-kātakí ha ngaahi me‘a fakatu‘asino mo ha ngaahi koloa fakalaumālie.

Ko e hā ‘a e “koloa‘ia mo‘oní”? (Vakai foki, T&F 6:7.)
Ko e hā e fale‘i ‘a Palesiteni ‘Iongi kia kinautolu ‘oku fakamoleki lahi honau taimí ‘i he feinga ke ma‘u ‘a e koloa fakamāmaní?
Ko e hā kuo pau ke tau fai ke tau ma‘u ai ‘a e “ngaahi koloa ta‘engata ‘i he nāunau fakasilesitiale ‘o e ‘Otuá”?
Na‘e pehē ‘e Palesiteni ‘Iongi: “ ‘Oua te mou fakatovave… . He ‘oku ‘ikai ko e founga ia ke mou ma‘ume‘a aí.” ‘Oku mou pehē ko e hā ‘ene ‘uhingá? Te mou faka‘aonga‘i fēfē ‘a e fale‘i ko ‘ení ‘i ho‘omou mo‘uí?

‘Oku totonu ke tau mo‘ui fakafalala pē kiate kitautolu mo vahevahe ‘etau koloá mo e kau masivá.

Ko e hā ‘a e fa‘ahinga loto ‘oku totonu ke tau ma‘u fekau‘aki mo e tokoni ki he masivá? Ko e hā ‘oku fiema‘u ‘e he ‘Eikí mei he masivá? Mei he ma‘ume‘á?(Vakai foki, Mōsaia 4:16–28.)
Ko e hā ‘oku mahu‘inga ange ai ‘a e ongoongó ‘i he koloa fakatu‘asinó?
Ko e hā hotau fatongia ki he kau mēmipa ‘o e fāmilí ‘oku fiema‘u tokoní?

‘Oku totonu ke tau tukupaa‘i ‘etau koloa fakatu‘asinó ki hono langa hake ‘o e pule‘anga ‘o e ‘Otuá.

Ko e hā ‘a e ngaahi fatongia ‘o kinautolu koē ‘oku nau ma‘u ‘a e koloa fakatu‘asinó?
‘E anga fēfē ha fakatou tokoni lahi fakatou‘osi ‘a e ma‘ume‘á mo e masivá ki hono langa hake e pule‘anga ‘o e ‘Otuá? Ko e hā ha fa‘ahinga tāpuaki kuo tokonaki ma‘anautolu ‘oku fai peheé?