Ko e Folofolá

Ko e efiafi kotoa pē, na‘e tā ai ‘e Palesiteni Pilikihami ‘Iongi ‘a e fafangú ki he lotú ‘o ne fakatahataha‘i mai ‘a hono fāmilí kiate ia ke nau hiva mo fanongo ki he ngaahi akonakí, lau mo ako ‘o e folofola ‘a e ‘Otuá, pea mo fakahoko ‘a ‘enau lotu fakafāmilí. Na‘á ne tui ki hono lau mo ako ‘a e folofolá pea na‘á ne fakatatau ‘a e folofolá ki ha papa fakahinohino ‘okú ne tuhu‘i mai ‘a e hala ‘oku totonu ke tau fononga aí. Ko e fē feitu‘u ‘oku nau tuhu ki aí? Ki he Fauniteni ‘o e māmá” (DBY, 127). Na‘á ne enginaki ki he Kāingalotú ‘o pehē: “Si‘i ngaahi tokoua mo e tuofāfine, ‘oku mou lau nai ‘a e Folofolá ‘o hangē na‘á ke hiki ia ‘i he ngaahi ta‘u ‘e tahaafe, uaafe, pe nima afe kuo hilí? ‘Oku mou lau nai ia ‘o hangē ko kimoutolu ‘a e kau tangata na‘a nau hiki iá? Kapau ‘oku ‘ikai ke mou ongo‘i pehē, ‘oku totonu ke mou ongo‘i pehē koe‘uhí ke mou maheni mo ‘ilo‘i ‘a e laumālié pea mo hono ‘uhinga ‘o e folofola ‘a e ‘Otuá kuo tohí, ‘o hangē pē ko ho‘o maheni mo ho‘o mo‘ui faka‘ahó, ho‘o talanoá, pe hangē pē ‘okú ke fakataha mo ho kaungā-ngāué, pe mo kinautolu ‘i homou ngaahi ‘apí (DBY, 128).

Ko e Ngaahi Akonaki ‘a Pilikihami ‘Iongí

‘Oku hanga ‘e he ako mo mo‘ui‘aki e ngaahi akonaki ‘o e folofolá ‘o ‘omi ‘a e ue‘i fakalaumālié pea mo e fakahinohinó ki he‘etau mo‘uí.

Ko ho faingamālie ia mo ho fatongia ke ke mo‘ui ‘i ha fa‘ahinga tō‘onga mo‘ui ‘a ia ‘e lava ke mahino ai kiate koe ‘a e ngaahi me‘a ‘a e ‘Otuá. ‘Oku ‘i ai ha Fuakava Motu‘a mo ha Fuakava Fo‘ou, ‘a e Tohi ‘a Molomoná pea mo e tohi Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá, ‘a ia kuo ‘omai ‘e Siosefa kiate kitautolu, pea ‘oku nau mātu‘aki mahu‘inga ‘aupito ki ha tangata ‘oku taufā holo he fakapo‘ulí. ‘Oku nau hangē kinautolu ko ha maamakamo ‘i he loto tahí, pe ko ha papa fakahinohino ‘okú ne tuhu‘i mai kiate kitautolu ‘a e hala ‘oku totonu ke tau fou aí. ‘Oku nau tuhu ki fē? Ki he Fauniteni ‘o e māmá (DBY, 127).

‘Oku ou tui ki he ngaahi lea ‘o e Tohi Tapú … ‘oku ou tui ‘oku mo‘oni ‘a e ngaahi akonaki fekau‘aki mo e fakamo‘uí ‘a ia ‘oku hā ‘i he tohi ko iá, pea kapau ‘e tauhi ki ai ha kakai, pe ha pule‘anga pe fāmili ‘oku ‘i he māmaní, ‘e hiki hake kinautolu. ‘E hiki‘i hake ‘e he ngaahi akonaki ‘oku ‘i he Tohi Tapú, ‘a kinautolu kotoa pē ‘oku nau tauhi ki aí ki ha tu‘unga ‘oku matu‘aki mā‘olunga; te nau foaki kiate kinautolu ‘a e ‘iló, potó, ‘ofá, pea fakafonu‘aki kinautolu ‘a e manava‘ofá mo ngaohi kinautolu ke nau ongo‘i ‘a e ngaahi fiema‘u ‘a e ni‘ihi ‘oku faingata‘a‘á, mamahí, pe li‘ekiná. Ko kinautolu ‘oku nau tauhi ki he ngaahi akonaki ‘oku ‘i he Folofolá, te nau faitotonu mo anga-tonu mo anga-lelei pea mo ‘ulungaanga melino ‘i ‘api pea ‘i ha feitu‘u pē te nau mavahe atu ki ai. Muimui ki he ngaahi akonaki ‘a e Tohi Tapú pea ‘e hoko ‘a e kakai tangatá ko ha ngaahi husepāniti lelei, hoko ‘a e kakai fefiné ko ha ngaahi uaifi fisifisimu‘a, pea ‘e talangofua ‘a e fānaú. Te nau ngaohi ‘a e ngaahi fāmilí ke fiefia pea mo e ngaahi pule‘angá ke tu‘umālie mo fiefia pea mā‘olunga hake ‘i he ngaahi me‘a kotoa ‘o e mo‘ui ní (DBY, 125).

‘Oku ou pehē ke tau ‘ai ‘a e tohí ni [‘a e Tohi Tapú] ke hono ia ko hotau fakahinohino, ko e lao ia ki he‘etau ngāue ‘oku faí; tau ‘ai ke hoko ia ko e makatu‘unga ‘o ‘etau tuí. ‘Okú ne tuhu‘i mai ‘a e hala ki he fakamo‘uí ‘o hangē ko ha papa fakahinohino ‘oku tuhu ki ha kolo, pe ko ha mape ‘okú ne fakahinohino‘i mai ‘a e tu‘u‘anga ‘o e ngaahi ‘otu mo‘ungá, ngaahi vaitafé, pe ko e tu‘u‘anga pē ‘o ha fa‘ahinga feitu‘u ‘i he māmaní ‘oku tau fie ‘ilo‘i, pea ‘oku ‘ikai ke toe ‘i ai ha‘atau lau ka ko ‘etau tui pē ki ai; ‘i he‘ene peheé, ‘oku ou pehē ai ‘oku ma‘u ‘e he Kāingalotu ‘o e Siasí ‘a e tui fakaenatula totonu taha ‘oku ma‘u ‘e ha fa‘ahinga kakai ‘i he funga ‘o e māmaní (DBY, 125).

‘Oku mau lau ‘a e Tohi Tapú … ko ha fakahinohino … ‘a ia ‘okú ne tuhu ki he feitu‘u pau ‘oku fai ki ai e fakataumu‘á. Ko ha tokāteline totonu ‘eni, ‘a ia ‘oku mau poupou mālohi ki ai. Kapau te mou muimui ‘i he ngaahi tokāteliné, pea tuku ke fakahinohino‘i ‘a kimoutolu ‘e he ngaahi akonaki ‘a e tohi ko iá, te ne tataki kimoutolu ki he feitu‘u te mou lava ‘o mamata ai hangē ko ho‘omou hā maí, ‘a e feitu‘u te mou fefolofolai ai mo Sīsū Kalaisí, pea ‘ahia ai kimoutolu ‘e he kau ‘āngeló, lava ke mou ma‘u ai ha ngaahi misi, ngaahi me‘a hā mai, ngaahi fakahā, pea mou ‘ilo‘i mo mahino ai kiate kimoutolu ‘a e ‘Otuá. ‘Ikai ‘oku hoko ia ko e poupou mo e tokotoko kiate kimoutolu? ‘Io; te ne fakamo‘oni‘i kiate kimoutolu ‘oku mou muimui ‘i he ‘alunga ‘o kinautolu ‘o e ngaahi ‘aho ki mu‘á. Te mou lava ke mamata ki he me‘a na‘a nau mamata ki aí, pea mahino kiate kimoutolu ‘a e ngaahi me‘a na‘a nau fiefia aí (DBY, 126).

‘Oku ‘ikai ke fepaki ‘a e ngaahi tefito‘i mo‘oni ia ‘oku fakahā mai ‘i he Tohi Tapú, Tohi ‘a Molomoná, pea mo e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá [na‘e te‘eki ke ‘i ai ‘a e Mata‘itofe Mahu‘ingá ia ‘i he taimi na‘e fai ai ‘a e lea ko ‘ení]; pea he ‘ikai pē ha fepakipaki ia ‘i ha taha ‘o e ngaahi tokāteline ko ia na‘e ako‘i ‘e Siosefa ko e Palōfitá ‘a ia ‘oku lolotonga akonaki ‘aki ‘e he kau takimu‘a he ‘aho ní, ‘o kapau ‘e mo‘ui ‘a e tokotaha kotoa pē ‘i ha founga ‘e pule‘i ai kinautolu ‘e he Laumālie ‘o e ‘Eikí. Ka ‘ikai ke mo‘ui taau ‘a e tokotaha kotoa pē ke nau ma‘u ‘a e Laumālie ‘o e ‘Eikí ‘i he taimi kotoa pē, ko e me‘a leva ‘oku iku ki aí ko e hē atu ha fa‘ahinga ia ‘e ni‘ihi mei he hala totonú(DBY, 126).

‘Oku mau tui ki he Tohi ‘a Molomoná, pea mo e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá ‘a ia na‘e foaki ange ‘e he ‘Eikí kia Siosefa Sāmitá, pea meiate ia ki he Siasí. ‘Oku mau tui foki kapau na‘e ‘ikai ke mau ma‘u ‘a e Laumālie ‘o e ‘Eikí, pea kuikui mo homau matá ‘o ‘ikai ke mau lava ke mamata mo mahino kiate kimautolu ‘a e ngaahi me‘á ‘i hono fakahā mai ‘e he laumālie ‘o e fakahaá, kuo ‘ikai ke mau toe ngāue‘aki ‘e kimautolu ‘a e ngaahi tohi ko ‘ení, neongo ‘ene lahí. Kapau na‘a mau ma‘u kotoa ‘a e ngaahi fakahā ko ia na‘e foaki mai ‘i he ngaahi ‘aho ‘o ‘Ātamá pea ‘ikai ma‘u ‘a e laumālie ‘o e fakahaá ‘i he lotolotonga ‘o e kakaí, ‘e faingata‘a ke fakamo‘ui ‘a kimautolu ‘i he pule‘anga fakasilesitiale ‘o e ‘Otuá (DBY, 128).

‘Oku foaki mai ‘a e tohi Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá ki he Kāingalotu ‘o e Siasí koe‘uhí ko ‘enau ngaahi ngāué mo ‘enau mo‘ui faka‘ahó (DBY, 128).

‘Oku ‘i he Tohi Tapú ‘a e ngaahi tokāteline ‘o e fakamo‘uí.

‘Oku malanga‘i ‘e he Tohi ko ‘ení, ‘a ia ko e Fuakava Motu‘á ia mo e Fuakava Fo‘oú, ‘a e akonaki pē ‘e taha meia Sēnesi kia Fakahā (DBY, 126).

Ko e tokāteline ‘oku mau malanga‘í ko e tokāteline ia ‘o e Tohi Tapú, ko e tokāteline ia kuo fakahā mai ‘e he ‘Eikí ma‘á e fakamo‘ui ‘o e fānau ‘a e ‘Otuá, pea ko e taimi ko ē ‘oku faka‘ikai‘i ai ia ‘e kinautolu na‘a nau talangofua ki ai ‘i mu‘á, ‘oku nau faka‘ikai‘i ia ‘i he ‘ilo‘ilo pau, pea ‘oku nau ‘ilo‘i pē ‘oku nau faka‘ikai‘i ‘a e mo‘oní, pea ‘oku nau fakata‘e‘aonga‘i ‘a e ngaahi akonaki ‘a e ‘Otua Māfimafí (DBY, 126).

‘Oku mo‘oni ‘a e Tohi Tapú. Neongo na‘e ‘ikai liliu totonu kotoa ia pea mahalo na‘e mole mo ha ngaahi me‘a mahu‘inga lahi mei ai ‘i he taimi na‘e fakatahataha‘i mo liliu aí [vakai, 1 Nīfai 13:24–27]; ka ‘oku mahino kiate kitautolu mei he ngaahi me‘a na‘e tohi ‘e he taha ‘o e kau ‘Aposetoló, kapau ‘oku mo‘oni kotoa ‘a e ngaahi me‘a kuo tohí, na‘e folofola‘aki mo fai ‘e he Fakamo‘uí, he ‘ikai ke fa‘a makupusi ia ‘i he māmaní [vakai, Sione 21:25]. Te u pehē pē he ‘ikai ke mahino ia ki māmani. He ‘ikai ke mahino kiate kinautolu ‘a e me‘a kuo tohi ‘a ia ‘oku tau ma‘ú, pe ko e ‘ulungaanga ‘o e Fakamo‘uí, ‘o hangē ko ia kuo faka‘ali‘ali mai ‘i he Folofolá; ka ko e taha ia ‘o e ngaahi me‘a faingofua taha ‘i he māmaní, pea ko e taimi ‘oku mahino ai kiate kitautolu ‘a e Tohi Tapú, ko e taha ia ‘o e ngaahi tohi faingofua taha ‘i he māmaní ‘i he ngaahi me‘a pē kuo liliu totonú [vakai, Tefito ‘o e Tui 8]

‘oku ‘ikai mo ha toe me‘a ka ko e mo‘oni pē, pea ‘oku ‘ikai ha me‘a ia ‘e fakamisiteli ‘i he mo‘oní tuku kehe pē kiate kinautolu ‘oku ta‘e ‘iló. ‘Oku fakafe‘unga‘i ‘a e ngaahi fakahā ko ia ‘a e ‘Eikí ki hono kakaí ke mahino ‘o a‘u ki he tokotaha ‘oku si‘i taha ‘ene ‘iló, pea ‘oku hanga ‘e he ngaahi fakahā ko ‘ení ‘o foaki ‘a e mo‘uí mo e fakamo‘uí kiate kinautolu kotoa ‘oku nau loto fiemālie ke tali kinautolú(DBY, 124).

‘Oku mau tui ki he Fuakava Fo‘oú, pea koe‘uhí ke tau ma‘u tatau, kuo pau ai ke mau tui ki he fakahā fo‘oú, ngaahi me‘a hā maí, kau ‘āngeló, pea ki hono kotoa ‘o e ngaahi me‘a-foaki ‘o e Laumālie Mā‘oni‘oní, pea mo hono kotoa ‘o e ngaahi tala‘ofa ko ia ‘oku ‘i he ngaahi tohí ni, pea ‘oku mau tui ki ai ‘o hangē ko ‘ene fakamatalá (DBY, 124).

‘Oku mau ma‘u ha ‘apasia mo‘oni pea mo ha tui ki he Tohi Tapú (DBY, 124).

‘Oku tau ‘ilo ‘i he‘etau lau ‘a e Tohi Tapú ‘oku ‘ikai ke ngata pē ‘i he Fuakava Fo‘oú ‘a e ongoongoleleí, ka ‘oku ‘i he Fuakava Motu‘á foki ia. Na‘e mamata mai mo kikite‘i ‘e Mōsese mo e Kau Palōfitá ‘a e hē mei he Siasí. Na‘a nau mamata mai ‘e feinga ‘a e ‘Eikí mo e fānau ‘a e tangatá ‘i he taimi kotoa pē, pea te ne ‘oange kiate kinautolu ‘a e mo‘oní pea mo e lakanga fakataula‘eikí. Na‘a nau toe mamata mai foki ‘e hanga ‘e he kakaí ‘i he‘enau faiangahalá ‘o liliu ‘a ‘ene ngaahi ouaú, maumau‘i e ngaahi fuakavá, pea maumau‘i mo ‘ene ngaahi fonó [vakai,‘Īsaia 24:5], kae ‘oua pē kuo ‘ave mei he māmaní ‘a e lakanga fakataula‘eikí, pea ‘e nofo ‘a hono kakaí ‘i he fakapo‘ulí pea hē mei he mo‘oní (DBY, 124–25).

Ko kimautolu, Kāingalotu ‘o e Siasí, kuo mau fakahā ki he langí, ‘i mu‘a ‘i he kau tau ‘o e langí, pea mo e kakai kotoa pē ‘i he funga ‘o māmaní, ‘oku mau tui mo‘oni ki he Folofolá ‘i he tu‘unga totonu pē kuo ‘omai ‘aki kiate kimautolú, ‘o fakatatau mo e lelei taha ‘o e mahino mo e ‘ilo ‘oku mau ma‘u ki hono liliú, pea mo e laumālie mo e ‘uhinga ‘o e Fuakava Motu‘á mo e Fuakava Fo‘oú (DBY, 125–26).

‘Oku fakahā ‘e he Tohi ‘a Molomoná … .‘oku mo‘oni ‘a e Tohi Tapú, pea ‘okú ne fakamo‘oni‘i ia; pea ‘oku fefakamo‘oni‘aki ‘a e ongo tohí ni ki he‘ena mo‘oní. Ko e Fuakava Motu‘á mo e Fuakava Fo‘oú ko e va‘a ia ‘o Siutá [vakai, ‘Isikeli 37:15–19]. ‘Oku mou manatu na‘e tatali ‘a e hako ‘o Siutá ‘i Selūsalema pea na‘e tāpuaki‘i ‘e he ‘Eikí ‘a Siuta, pea ko e me‘a na‘e hoko aí na‘e hiki ia ‘i he Fuakava Motu‘á mo e Fuakava Fo‘oú. Ka ko e fē ‘a e va‘a ‘o Siosefá? Te mou lava ‘o tala mai pe ‘oku ‘i fē? ‘Io. Ko e fānau ia ‘a Siosefa na‘a nau ha‘u ‘i he ngaahi vaí ‘o a‘u mai ki he fonua ni [‘a e ongo ‘Ameliká], pea na‘e fakafonu‘aki e fonuá ni ‘a e kakaí, pea ‘oku hā ‘i he Tohi ‘a Molomoná ko e va‘a ‘o Siosefá ‘a e ngaahi me‘a na‘a nau hikí, pea ‘oku nau ‘i he nima ‘o ‘Ifalemí. Ko fē ‘a e kakai ‘o ‘Ifalemí? ‘Oku nau fio kinautolu ‘i he ngaahi pule‘anga kotoa ‘o māmaní. ‘Oku ui ‘a e ‘Otuá kiate kinautolu ke nau fakatahataha mai, pea ‘okú ne fakataha‘i ‘a kinautolu, pea ‘oku nau ‘oatu ‘a e Ongoongoleleí ki he māmaní hono kotoa (DBY, 127).

‘Oku faingofua ke mahino ‘a e ngaahi pōpoaki ‘o e folofolá kiate kinautolu ‘oku nau fekumi ke ma‘u ‘a e Laumālie ‘o e ‘Eikí.

‘Oku ‘ikai ke tau hangē kitautolu ko e kakai na‘a nau mo‘ui ‘i he ngaahi ta‘u ‘e lauafe kuo hilí–he na‘a nau fakafalala kinautolu ki he Palōfitá pe kau Palōfitá, pe ki ha fakahā te nau ma‘u he taimi pē ko iá ke nau ‘ilo‘i ai ‘a e finangalo ‘o e ‘Eikí, ‘o ‘ikai ke nau ma‘u ha ngaahi lekooti ‘o ‘enau ngaahi kuí, lolotonga ko iá, ‘oku tau ma‘u ‘e kitautolu ‘a e ngaahi tohi fakamatala ‘a kinautolu na‘a nau mo‘ui ki mu‘a ‘iate kitautolú, pea pehē ki he fakamo‘oni ‘a e Laumālie Mā‘oni‘oní; pea ‘e fiemālie ‘a e loto ‘o kinautolu kotoa pē ‘oku nau fie ma‘u ha‘anau fakamo‘oní, he te tau lava ‘o to‘o mai ‘a e tohí ni ‘o lau ‘a e me‘a ‘oku tau tui ki aí, pea tau ako ‘a e taumu‘a ‘oku tau muimui aí, pea mo e iku‘anga ko ia ‘oku tau ‘amanaki atu ke a‘usiá–‘a e iku‘anga ‘o e fa‘ahinga ‘o e tangatá ‘i he māmaní–pea mo e kakato ‘o e nāunau ko ia ‘oku hanga mai mei mu‘a hili ‘a e tele‘a ko ‘eni ‘o e lo‘imatá; ‘oku tau monū‘ia ange kitautolu ‘iate kinautolu na‘a nau mo‘ui ‘i mu‘a ‘iate kitautolú(DBY, 128).

‘Oku fakafehu‘i ha kakai ‘i he tafa‘aki kotoa pē ‘o nau pehē, “ ‘Oku ‘uhinga ki he hā ‘a e potu folofola ko ‘ení, pea ‘e mahino fēfē kiate kimautolu ‘a e potu folofola ko ‘ení pe ko ‘ena?” Ko ia ‘oku ou faka‘amu ange ‘e au hoku ngaahi tokoua mo e tuofāfine, ke mahino kiate kitautolu ‘a e ngaahi me‘á ‘i honau tu‘unga totonú, kae ‘ikai ‘i he fakakaukau ‘a e tangatá ‘a ia ‘oku fa‘a fetongitongi pea ‘e kehekehe ‘i he ngaahi taimi ‘e ni‘ihi (DBY, 128).

‘Oku ou fehu‘i atu kiate koe ‘e P, pe ‘e anga fēfē ‘eku tui ki he Tohi Tapú, pea ‘e anga fēfē leva ho‘o tui ‘a‘au mo hono toenga ‘o e kau muimui ‘o e ‘Eiki ko Sīsū Kalaisí ki he Tohi Tapú? … ‘Oku ou tui ki ai ‘i he tu‘unga pē ‘oku ‘i aí. ‘Oku ‘ikai ke u tui au ki hano faka‘uhinga ia ‘e ha tangata, tuku kehe pē kapau ko e fakahinohino‘i ia ‘e he ‘Eikí ke ne fai pehē. ‘Oku ‘ikai te u tui au ‘oku fie ma‘u ha kau faka‘uhinga pe ha ni‘ihi ke nau fakamatala‘i ‘a e Folofolá, ‘o nau hanga ‘e kinautolu ‘o to‘o mei ai ‘a honau ‘uhinga totonu mo mahinongofua mo faingofuá (DBY, 126).

‘Oku mahinongofua mo faingofua tatau pē ‘a e Tohi Tapú pea mo e fakahā ko ia na‘á ku toki lau atu kiate kimoutolú [vakai, T&F 58], ‘o kapau ‘oku mahino kiate kimoutolu ‘a e Laumālie ‘o e ‘Otuá–‘a e Laumālie ‘o e Fakahaá, pea mou ‘ilo‘i ‘a e founga ‘oku fakafe‘unga‘i ‘aki ‘a e Ongoongolelei ‘o e fakamo‘uí ke fe‘unga mo e me‘a ‘oku lava‘i ‘e he tokotaha vaivaí (DBY, 128).

Ko e anga ko ia hono hiki mo hono fakalea ‘o e Tohi Tapú, ‘oku ‘i he founga pē ia na‘e fai‘aki ‘i he ngaahi senituli lahi kuo hilí; ka ‘oku tatau ai pē pe ko e hā e lea ‘oku ngāue‘akí, ko e me‘a pē ia ‘oku tau anga maheni ki aí. Ka te u fakahā atu ‘eni, ko e ngaahi tokāteline ko ia ‘oku ako‘i mai ‘i he Fuakava Motu‘á mo e Fuakava Fo‘oú fekau‘aki mo e finangalo ‘o e ‘Otuá ki he‘ene fānau ‘i he māmaní, ko e hisitōlia ia ‘o e me‘a kuó ne fakahoko ma‘a honau fakamo‘uí; ko e ngaahi ouau ia na‘á ne fokotu‘u ke fakahoko ‘aki honau huhu‘í; ko e me‘a-foaki ‘a hono ‘Aló pea mo ‘ene fakaleleí–‘oku mo‘oni kotoa ‘a e ngaahi me‘á ni, pea ‘oku mau tui ki ai ‘a kimautolu ko e kakai Siasí (DBY, 129).

‘Oku totonu ke tau mo‘ui‘aki kotoa ha founga mo‘ui ‘e lava ke fakahā mai ai ‘e he Laumālie ‘o e fakahaá peá ne tohi ki hotau lotó ‘a e me‘a ‘oku totonu ke tau faí … Ka kuo pau ke tau hoko kitautolu ‘o hangē ko e fānau īkí kae toki lava ‘eni; pea ‘oku folofola ‘a Sīsū ‘o pehē, kapau he ‘ikai, he ‘ikai ke tau lava ‘o hū ki he pule‘anga ‘o e langí. Me‘a faingofua mo‘oni! Faka‘ata‘atā ho‘omou mo‘uí mei he loto-koví, mei he fakafāsifasí, ‘itá, feke‘ike‘í, ngaahi ongo‘i ta‘e ‘ofá, pea mo e lea kovi ‘i hotau ngaahi fāmilí, lea kovi ki hotau ngaahi kaungā-‘apí mo hotau ngaahi kaungā-me‘á pea ki he kakai kotoa pē ‘o e māmaní, pe ko e fē pē ha feitu‘u te tau fetaulaki ai mo kinautolu. Mo‘ui ‘aki ‘a e tō‘onga mo‘ui ‘e tau‘atāina, ma‘a mo haohaoa ai ‘a hotau konisēnisí(DBY, 36).

Ngaahi Fokotu‘u ki hono Akó

‘Oku hanga ‘e he ako mo mo‘ui ‘aki e ngaahi akonaki ‘a e folofolá ‘o ‘omi e ue‘i fakalaumālié pea mo e fakahinohino ki he‘etau mo‘uí.

Fakatatau mo e lau ‘a Palesiteni ‘Iongí, ko e hā hono ‘uhinga ‘oku tau ako ai ‘a e ngaahi akonaki [tokāteline] ‘a e ‘Eikí ‘o hangē ko ia ‘oku hā ‘i he folofolá? Ko e hā e ngaahi tala‘ofa ‘oku fai ‘e Palesiteni ‘Iongi kiate kinautolu te nau tauhi ki he ngaahi akonaki ‘o e Tohi Tapú pea mo e ngaahi folofola kehé?
Ko e hā e founga ‘oku lava ke fakahinohino‘i ai ‘etau ngaahi mo‘ui he ‘ahó ni ‘e he ngaahi lekooti pe tohi fakamatala kuo ta‘u ‘e lau ngeau mo lauafe honau motu‘á? Kuo hanga fēfē ‘e he ngaahi folofolá ‘o tataki ho‘o mo‘uí?
Fakatatau mo Palesiteni ‘Iongi, ko e hā hono ‘uhinga na‘e foaki mai ai ‘a e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá”? ‘Oku tokoni‘i fēfē koe ‘e he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá ‘i ho‘o “ngaahi ngāué mo ho‘o mo‘ui faka‘ahó”? ( Vakai foki,T&F 4:3–4; 84:43–44; 86:11; 121:41–42, 45.)

‘Oku ‘i he Tohi Tapú ‘a e ngaahi tokāteline ‘o e fakamo‘uí.

Na‘e akonaki ‘a Palesiteni ‘Iongi ‘o pehē “ ‘oku malanga‘i ‘e he Tohi Tapú ‘a e akonaki pē ‘e taha meia Sēnesi kia Fakahā.” Ko e hā ‘a e akonaki ko iá?
Kuo tokoni‘i fēfē nai koe ‘e he folofolá ke mahino kiate koe ‘a e “ ‘ulungāanga ‘o e Fakamo‘uí”?
Ko e hā ‘a e ongo va‘akau ‘o Siuta mo Siosefá? Ko e hā ‘a e fekau‘aki ‘a e Tohi Tapú mo e Tohi ‘a Molomoná? Fakatatau mo Palesiteni ‘Iongi, ko e hā e taumu‘a ‘o hono tuku ‘o e va‘a ‘o Siosefá ‘i he “nima ‘o ‘Ifalemí”?

‘Oku faingofua ke mahino ‘a e ngaahi pōpoaki ‘a e folofolá kiate kinautolu ‘oku nau fekumi ke ma‘u ‘a e Laumālie ‘o e ‘Eikí.

Ko e hā koā ‘a e fale‘i ‘a Palesiteni ‘Iongi kiate kinautolu ‘oku nau fekumi ma‘u pē ki hono faka‘uhinga‘i ‘e he tangatá ‘a e folofolá?
Ko e hā ‘a e ngaahi lelei ‘oku tau ma‘u tupu mei he‘etau ma‘u ko ia ‘a e ngaahi lekooti pe tohi fakamatala ‘a e kau palōfita ‘i he folofolá?
Na‘e fakaafe‘i kitautolu ‘e Palesiteni ‘Iongi ke tau sio fakalaka atu kitautolu ‘i he ngaahi lea faingata‘a ‘oku fa‘a ngāue‘aki ‘i he folofolá ka tau ma‘u ‘a e ngaahi tefito‘i mo‘oni mahu‘ingá pea mo e ngaahi tokāteline ke tataki ‘aki ‘etau mo‘uí. Ko e hā e ngaahi tokāteline ‘okú ne fakahā mahino mai hení? Ko e hā nai hono ‘uhinga ‘oku fu‘u mahu‘inga ai ‘a e ngaahi tokāteline ko ‘ení kiate kitautolu he ‘aho ní?
Fakatatau mo e lau ‘a Palesiteni ‘Iongí, ko hai ‘oku faingofua ke mahino ki ai ‘a e folofolá?
Na‘e akonaki ‘a Palesiteni ‘Iongi ‘o pehē ‘oku totonu ke tau “mo‘ui‘aki ‘a e founga mo‘ui ‘e lava ke fakahā mai ai ‘e he Laumālie ‘o e fakahaá peá ne tohi ki hotau lotó ‘a e me‘a ‘oku totonu ke tau faí.” Te tau lava fēfē ke fakatupu ‘i he‘etau mo‘uí ‘a e laumālie ‘o e fakahaá koe‘uhí ke toe mahino lelei ange kiate kitautolu ‘a e pōpoaki ‘o e folofolá?