2015
Ko Hono Liliu ʻe he Hisitōlia Fakafāmilí Hotau Lotó mo e ʻAtamaí
Fēpueli 2015


Ko Hono Liliu ʻe he Hisitōlia Fakafāmilí Hotau Lotó mo e ʻAtamaí

ʻOku tokoni ʻa e fekumi ki hotau hisitōlia fakafāmilí mo e fakahoko ʻa e ngaahi ouau fakatemipale maʻa hotau fanga kuí ke tau mamata ki he mahulu hake, ka ko e feohi fafale ʻo e palani ʻa e ʻOtuá.

ʻĪmisi
Family members looking at family photographs.

ʻI ha ngaahi taʻu lahi, ko e taimi kotoa pē naʻá ku ʻalu ai ki he temipalé, ne u fakakaukau ki heʻeku kui fefiné ko ʻAna Malia ʻĪkale Hālisi (1817–88), ka naʻe ʻikai ʻuhinga ia koeʻuhí ko e fie maʻu ke u fakahoko ʻa e ngāue fakatemipalé ʻo fakafofongaʻi ia.

Ko Malia (ʻa ia naʻe saiʻia ke ui ʻaki iá) ʻa e taha ʻo e ngaahi ʻuhinga ʻoku kau ai hoku fāmilí ki he Siasí. Naʻe papitaiso ia ʻi he 1840 ʻi ʻIngilani, maʻu hono ʻenitaumení ʻi Nāvū, ʻIlinoisi, sila ki hono husepānití ʻi Unitā Kuata, Nepulasikā, pea pekia ʻi ʻIutā. Lolotonga ʻeku ʻi he temipalé naʻe ʻikai fekauʻaki ʻeku ngaahi fakakaukau kiate iá pea mo e fie maʻu ke fakahoko e ngaahi ouau kiate iá ka naʻe fekauʻaki ia mo e founga hono haʻi fakataha kimuʻa ʻi he ngaahi ouau ko iá.

ʻI heʻeku kei siʻí naʻá ku tupu hake pē ʻi he kolo tatau ʻi ʻIutaá naʻe tupu hake aí, pea faifai ʻou ʻaʻahi ki Uinitā Kuatá, Nāvū, pea mo e kiʻi kolo siʻisiʻi ʻi ʻIngilani ne fāʻeleʻi aí. Ne u ofo ʻi he mamaʻo e fononga naʻá ne faí mo e faikehekehe lahi ʻi he vahaʻa ʻo ʻema ongo moʻuí.

Neongo ʻa e vahaʻataimí, vā mamaʻó, mo e tūkunga ne fakamavahevaheʻi kimauá, ka naʻá ku ongoʻi ha fehokotaki ki heʻeku kui fefiné ʻo fakafou ʻi he fuakava ʻo e silá mo e ʻilo fekauʻaki mo ʻene moʻuí. ʻOku fakamaama ʻe he fehokotaki ko ʻení ʻa e ngaahi ʻuhinga ki he ngāue hisitōlia fakafāmilí mo e lotu ʻi he temipalé fakalūkufua.

ʻOku akoʻi kitautolu ʻi he fekumi hisitōlia fakafāmilí ʻa e lahi mo e natula taʻengata ʻo e fakatupu ʻa e ʻOtuá pea fakamamafaʻi ai e toʻukupu ʻaloʻofa ʻo e Fakalelei ʻa Kalaisí.

Hulu ʻa e ʻOfá ʻo fakafou ʻi he Hisitōlia Fakafāmilí.

Kuo akonaki ʻa e ʻEikí neongo ko e ngaahi māmani kuó Ne fakatupu ki Heʻene fānaú ʻoku “taʻefaʻalaua … ki he faʻahinga ʻo e tangatá; … ka ʻoku malaua ʻa e ngaahi meʻa kotoa pē kiate au, he ʻoku ʻaʻaku ʻa kinautolu peá u ʻiloʻi ʻa kinautolu” (Mōsese 1:35). ʻOku foaki mai ʻe he hisitōlia fakafāmilí mo e ngāue fakatemipalé ha faingamālie ke tau kau ai ʻi he ngāue fakamoʻui ʻa Sīsū Kalaisí.1 ʻI heʻetau fai iá ʻe tokoni ia ke tau ako ʻa e founga ke ʻofa mo manavaʻofa ai ki hotau ngaahi fāmilí, ki hotau kaungāʻapí, ki he tokotaha kotoa pē ʻoku tau fetaulakí, he ko kinautolu kotoa pē ko hotau ngaahi tokoua mo e tuofāfine.2

ʻI heʻetau manatu ki heʻetau fanga kuí, ʻoku tau ʻiloʻi ai e lahi ʻo e palani mo e fakatupu ʻa e Tamai Hēvaní. Naʻe fakatupu ʻe he ʻEikí ha feituʻu ke siviʻi ai kitautolu pea ke maʻu ʻa e tuí, ka koeʻuhí ʻoku tokosiʻi ʻaupito e kakai ʻoku nau maʻu e faingmālie ke maʻu kakato e ngaahi fuakava ʻa e ʻOtuá lolotonga ʻenau ʻi he matelié, ʻoku fakamanatu mai ai kiate kitautolu ʻe he ngāue fakafofongá maʻá e pekiá ʻoku ʻofa e ʻEikí ʻi he kotoa ʻo ʻEne fānaú pea kuo ʻomi ha founga ʻe lava kotoa ai ʻo fili ke tali ʻa e ngaahi tāpuaki kakato ʻo e ongoongoleleí ʻo tatau ai pē pe ko e hā honau ngaahi tūkunga ʻi he moʻui fakamatelié (vakai, 2 Nīfai 26:20–28, 32–33).

ʻIkai ngata aí, ʻe lava ke fakamanatu mai kiate kitautolu ʻe he ako kau ki he moʻui ʻa ʻetau ngaahi kuí heʻikai ke faingofua e meʻa kotoa pē ʻi he moʻuí, ʻe ʻi ai e loto-mamahí mo e faikehekehé ʻi he māmani hinga ko ʻení. Ka ʻe lava foki ke fakamanatu mai kiate kitautolu ʻi he ako ʻo kau ki heʻenau moʻuí mo e fakahoko e ngaahi ouaú maʻanautolú ʻoku ʻikai ha taha ʻoku ʻikai aʻu ki ai e ʻofa ʻa e ʻOtuá (vakai, Loma 8:38–39).

Naʻe fakamālohia ʻe he foʻi moʻoni ko ʻení ʻeku kui fefine ko Maliá ʻi heʻene fuofua fanongo ki hono malangaʻí. ʻI he 1840–41, lolotonga e fuofua papitaiso maʻá e pekiá ne fakahoko ʻi he Vaitafe Misisipí mo e Temipale Nāvú naʻe teʻeki ʻosi hono langá, naʻá ne fakaʻaongaʻi e faingamālie ke papitaiso ai maʻa hono tokoua kuo pekiá, ʻa ia ne mālōlō kimuʻa pea tūʻuta e kau faifekaú ʻi ʻIngilaní.3 Neongo kuo teʻeki ke u fetaulaki mo Malia, ka naʻá ku vahevahe mo ia ʻokú ma fai tatau ʻi he ʻofa ki heʻema ngaahi tokouá mo e ʻilo ko e ʻofa ko ʻení ʻe lava ke hoko atu hili e maté koeʻuhí ko e ngaahi ouau fakatemipalé. ʻOku ake ha ʻofa kiate ia foki ʻi hono vahevahe ʻo e ʻilo ko ʻení.

ʻĪmisi
Joseph Smith looking out a window.

ʻOku ʻikai ha ofo ʻi hono meimei ʻakilotoa ʻe he fakaʻofoʻofa mo e ʻaloʻofa ʻo e tokāteline ʻo e fakamoʻui ʻo e kau pekiá ʻa e Palōfita ko Siosefa Sāmitá, ʻa ia naʻá ne fakamatala ko e “tefito fakaʻofoʻofa tahá ni ʻo e ngaahi tefito kotoa pē ʻa ia ʻoku kau ki he ongoongolelei taʻengatá” (T&F 128:17): “Tuku ke kalanga ʻa e ngaahi moʻungá ʻi he fiefia, pea mo kimoutolu ʻa e ngaahi teleʻa kotoa pē ke mou kalanga ʻi he leʻo-lahi; pea mo kimoutolu kotoa pē ʻa e ngaahi tahí mo e ngaahi fonua mōmoá, fakahā ʻa e ngaahi meʻa fakaofo ʻo homou Tuʻi Taʻengatá! Pea mo kimoutolu ʻa e ngaahi vaitafe lalahí, mo e ngaahi vaitafe īkí, mo e fanga kiʻi vai īkí, ke mou tafe atu ʻi he fiefia. Tuku ʻa e ngaahi vaó mo e ngaahi ʻakau kotoa pē ʻo e vaó ke nau fakafetaʻi ki he ʻEikí; pea ko kimoutolu ʻa e ngaahi maka fefeká ke mou tangi ʻi he fiefia! Pea tuku ke hiva fakataha ʻa e laʻaá, māhiná, pea mo e ngaahi fetuʻu ʻo e pongipongí, pea tuku ke kalanga ʻi he fiefia ʻa e ngaahi foha kotoa pē ʻo e ʻOtuá! Pea tuku ke fakahā ʻa hono huafá ʻo taʻengata pea taʻengata ʻe he ngaahi fakatupu taʻengatá!” (T&F 128:23).4

Naʻe fiefia tatau pē ʻa e Kāingalotu kehe ʻi he ngaahi ʻaho kimuʻá, hangē ko Maliá, ʻa ia naʻe ʻalu loto vēkeveke ke papitaiso maʻa hono tokouá. Naʻe tohi ʻe ha taha ʻo e fuofua Kāingalotu ko iá, ko Seli Kalisolo ʻo pehē: “Ko ha meʻa nāunauʻia moʻoni ia ʻoku tau tui ki aí pea … lava he taimí ni ke papitaiso maʻa hotau ngaahi kaungāmeʻa kuo pekiá mo fakamoʻui kinautolu ʻo makatuʻunga ʻi ha faʻahinga ʻilo pē te tau maʻu ʻo kau kiate kinautolu.”5

Maʻá e Kakai Kotoa pē — pea maʻá e Tokotahá

Hangē ko ia ʻoku fakahā ʻe he ngaahi fakakaukau ko ʻení, ʻoku makatuʻunga e lahi ʻo e ngāue hisitōlia fakafāmilí ʻi he tokotaha fakatāutahá. ʻOku ʻikai ngata pē ʻi heʻetau ako ki he mamafa ʻo e ʻofa ʻa e ʻEikí, ka ki hono lolotó foki, he ʻokú Ne tokanga ki he fakafoʻituituí. Ko e ʻEiki ko ia ʻokú Ne ʻafioʻi e tō ʻa e kiʻi manupuná pea fekumi ki he lami ʻe taha naʻe mole mei he toko teaú (vakai, Mātiu 10:29; Luke 15:4) ʻoku ʻikai ke Ne huhuʻi fakataha kitautolu, kae fakatāutaha, ʻo hangē pē ko ʻEne malanga ki he kakaí lolotonga ʻEne ngāue ʻi he māmaní pea hangē pē ko ʻEne tāpuekina e kakai ne fakatahataha ki he temipale ʻi Mahú (vakai, 3 Nīfai 17).

ʻI he sīpinga tatau pē, naʻe akoʻi ʻe he ʻEikí e fuofua Kāingalotú ki ha founga totonu ʻo e tauhi lekooti ki he ngāue fakafofonga maʻá e pekiá ʻoku fai ki he tokotaha kotoa pē (vakai, T&F 128:1–5, 24). Ko ia ai, ʻoku tau ngāue tōnunga ke ʻiloʻi fakafoʻituitui ʻetau fanga kuí, kae ʻikai ko ha ngaahi lekooti pē ʻo ha lisi hingoa. ʻOku tau mamata ʻi he ngāué ni ki he ʻaloʻofa ʻa e ʻOtuá, ʻEne angaʻofá, mo e mahuʻinga ʻo e laumālie ʻe tahá.

ʻIkai ngata aí, ka ʻoku tokoni hono ako e ngaahi talanoa ki he moʻui ʻetau fanga kuí ke tau ʻofa ʻiate kinautolu, neongo ʻenau ngaahi fehalākí mo e tōnounoú. ʻI heʻetau ako e founga ne fakaleleiʻi ai ʻe he ngaahi tuʻunga feliliuaki ʻo e moʻui fakamatelié ʻa e fili ʻetau fanga kuí, ʻoku tau ongoʻi ha manavaʻofa kiate kinautolu. ʻOku totonu ke fakaleleiʻi ʻe he founga ko ʻení ʻetau malava ko ia ke fakatupulaki ʻa e ʻofa tatau maʻá e kakai moʻuí, ʻi hotau fāmilí mo e fānau kotoa pē ʻa e ʻOtuá fakatouʻosi. ʻOku tokoni lahi ʻetau ongoʻi ʻa e kakai kotoa pē mo ʻetau hoko ko e fānau ʻo ha ongomātuʻa fakalangi, neongo ne omi ha niʻihi ki he māmaní taʻe ʻi ai ha faingamālie ke maʻu ʻa e ngaahi fuakavá mo e ngaahi ouaú, ʻo ʻilo ko e moʻuí ko ha ʻahiʻahiʻi ʻoʻetau tuí mo e loto maʻa ki he tokotaha kotoa pē kuo moʻuí, “ʻo fakatatau ki heʻenau fakaʻaongaʻi ʻa e maama ʻa ia ʻoku foaki ʻe he [ʻOtuá] kiate kinautolú.”6

ʻE lava ke fakatupulaki ʻe he ivi tākiekina ʻo e hisitōlia fakafāmilí ʻetau malava ko ia ke ʻofá. Kapau ʻe fakaʻau ke tau ʻofa ki he kakai ne fuoloa ʻenau maté, ʻa ia ne nau moʻui kehe ʻaupito meiate kitautolú, ʻe ʻikai nai ke tau ʻiloʻi ʻa e ʻofa mo e ʻaloʻofa ʻa e ʻOtuá kiate kitautolú? Pea ʻe ʻikai lava nai ke tau ʻofa ki hotau ngaahi fāmilí mo e kaungāʻapí pea manavaʻofa ʻi heʻenau ngaahi tōnounoú?

ʻĪmisi
An old photograph of Mariah Eagles Harris (1817-88).

ʻI he vakai ko ia e niʻihi kehé ki he laʻitā pē ʻe taha ʻo ʻeku kui fefine ko Maliá, ʻoku nau faʻa pehē ʻoku feifeiʻavale pe ʻikai lelei hono fōtungá kiate kinautolu. ʻOku ou taukapoʻi ia he vave tahá koeʻuhí ʻoku ou ʻiloʻi ia. ʻOku ou ʻilo ʻa e kiʻi taʻahine naʻe luelue ʻi he veʻe Vaitafe ko Sevaní ʻi heʻene kei siʻí pea ʻi heʻene hoko ko ha faʻē ʻoku ʻi ai ʻene kiʻi longaʻi fānau. ʻOku ou ʻilo ʻa e tokotaha naʻe folau ʻi he vahanoá, pea fāʻeleʻi ʻene tama fika faá lolotonga e fonongá. ʻOku ou ʻilo ʻa e tokotaha naʻe tuku hono husepānití ke ʻalu ki he taú pea mole ha pēpē valevale lolotonga ʻene mavahé. ʻOku ou ʻilo ʻa e tokotaha naʻe lue ʻi ha maile ʻe 1,000 (kilomita ʻe 1,609) ki ha ʻapi foʻou ʻi he tafaʻaki fakahihifo ʻo e toafa ʻo ʻAmeliká. ʻOku ou ʻilo ʻa e tokotaha naʻe ngāue mo fai ha fuakava mo ngoue pea mo ʻofá. Pea ʻi heʻeku ʻiloʻi iá, naʻá ku ongoʻi e ʻofa ʻetau mātuʻa fakalangí kiate iá pea ki he kotoa ʻo ʻena fānaú.

Hisitōlia Fakafāmilí—ko e Taumuʻa Molumalu mo ʻAloʻofá

ʻOku ʻikai ko e uho ʻo e hisitōlia fakafāmilí ʻa e fakaʻaongaʻi ʻo ha komipiutá; ʻoku ʻikai fekauʻaki ia mo hono lau e ngaahi tohinima motuʻá pe hiki ha ngaahi fakamatala falalaʻanga. Ko e ngaahi meʻangāue ia pe fatongia ʻo e hisitōlia fakafāmilí, ka ʻoku ʻikai ko e uho ia ʻo e hisitōlia fakafāmilí, pea ʻikai ke nau puke ʻa hono mahuʻinga ʻo e ʻuhinga ʻoku fekumi ai e kāingalotú ki heʻenau ngaahi kuí. ʻOku akoʻi kitautolu ʻe he hisitōlia fakafāmilí ki he natula fakalangi ʻo e fakatupú mo e huhuí pea fakamanatu mai kiate kitautolu ʻi he taimi tatau ʻa e toʻukupu ʻaloʻofa ʻo e Fakalelei ʻa Kalaisí.

ʻE lava ke ʻi ai ha ola tatau ʻo e fekumi ki heʻetau fanga kuí ʻi hotau ngaahi lotó mo e ʻatamaí ʻi he taimi ʻoku tau ʻiloʻi ko e tokolahi ʻo e kakai kotoa ko iá—“ʻoku taʻefaʻalaua ʻo hangē ko e ʻoneʻone ʻi he matātahí” (Mōsese 1:28)—pea ko e fānau ʻo ha ongo mātuʻa fakalangi pea ʻokú Na ʻofaʻi mo ʻafioʻi kinautolu. Tāneʻineʻi ke fakamatala ʻe Siosefa ʻa e hūʻanga ki he puleʻanga fakasilesitialé ʻoku fou atu ʻi ha matapā “fakaʻofoʻofa taʻe-hano-tatau” (T&F 137:2), he ko e hā ha meʻa ʻe toe fakaʻofoʻofa ange ʻi hono fakamoʻui fakataha kitautolu mo kinautolu ʻoku tau ʻilo mo ʻofa aí, ʻa ia kuo tau aʻusia ʻa e huhuʻi ʻofa taʻefakangatangata mo fakatāutaha ʻa e ʻOtuá? ʻOku ou ʻamanaki lelei atu ki hama feʻiloaki mo ʻeku kui fefine ko Maliá ʻi he matapā ko iá.

Maʻuʻanga Fakamatalá

  1. Vakai, Ngaahi Akonaki ʻa e Kau Palesiteni ʻo e Siasí: Siosefa Sāmita (2007), 548.

  2. Ne akonaki ʻa ʻEletā Lāsolo M. Nalesoni ko e taha ʻo e fatongia ʻo e laumālie ʻo ʻIlaisiaá—ko ha fakahā makehe ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní—ke “fakamoʻoni ki he natula fakalangi ʻo e fāmilí.” ʻE lava ke fakatou ʻuhinga ʻeni ki he natula fakalangi ʻo hotau ngaahi vā fetuʻutaki fakafāmili fakamatelié pehē foki ki he fakalangi mo e ivi ʻo e fānau kotoa pē ʻa e ʻOtuá. Vakai, Russell M. Nelson, “A New Harvest Time,” Ensign, May 1998, 34. Vakai foki, Richard G. Scott, “Ko e Fiefia ʻi Hono Huhuʻi ʻo e Kau Pekiá,” Liahona, Nōvema 2012, 93.

  3. Papitaiso ʻa Malia Hālisi ʻo fakafofonga ʻa ʻEti ʻIkale ko hoko tokoua, 1841, The Church of Jesus Christ of Latter-day Saints, Nauvoo Proxy Baptism Records, 1840-1845, Family History Library US/Canada film 485753, item 2, volume A, page 42.

  4. Ki ha fealēleaʻaki fakaʻauliliki ki he founga ne takiekina ai ʻe he ngaahi pekia ʻi he fāmili Sāmitá ʻa Siosefa Sāmita ke fekumi ki he ngaahi tali fekauʻaki mo e fakamoʻui ʻo e kau pekiá, vakai, Richard E. Turley Jr., “The Latter-day Saint Doctrine of Baptism for the Dead” (faeasaiti hisitōlia fakafāmili ʻi BYU, ʻi he ʻaho 9 ʻo Nōvema, 2001), familyhistory.byu.edu.

  5. Sally Carlisle, ʻi he Steven Harper, Makinga Sense of the Doctrine and Covenants: A Guided Tour throu Modern Revelations (2008), 470–71.

  6. Ngaahi Akonaki: Siosefa Sāmita, 405; vakai foki, Teutalōnome 8:2; Molonai 7:16; Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 76:41-42; 127; 137:7–9; ʻĒpalahame 3.