2010
Fakatupu ʻo e ʻOtu Moʻungá
Sānuali 2010


Fakatupu ʻo e ʻOtu Moʻungá

Ko e Tala-fakatātā ʻo e Takimamata ʻo e Moʻungá pea mo e Moʻungá

ʻI he hoko ʻa Seni Iū Suani (Lisiate) ko ha taha takimamata fakatonulea ʻi he Paʻake Fakafonua Iusaní ʻi Taiuaní, ʻoku faʻa vaheʻi ai kiate ia ke ne fakafeʻao takai ki he kau ʻaʻahi mahuʻingá he paʻaké. ʻOku meimei ko e taimi ʻokú ne ʻeke ange ai ki heʻene kau ʻaʻahí pe ko e hā ʻoku nau fie mamata aí, ʻoku nau fie ō kinautolu ki he tumuʻaki ʻo Iusaní (Moʻunga ʻo e Maka Seití), ko e tumuʻaki māʻolunga taha ia ʻi he tokelau hahake ʻo ʻĒsiá ʻoku fute ʻe 12,966 (mita ʻe 3,952 hono māʻolungá).

ʻOku manako ʻa Lisiate ʻi he ngaahi meʻa ʻo natulá pea ʻoku saiʻia ʻi he fakaʻofoʻofa mo e fakaʻeiʻeiki ʻo Iusaní. Ka kuó ne ʻilo mei heʻene taukeí ha faʻahinga meʻa mahuʻinga ʻokú ne feinga ke vahevahe mo ʻene kau ʻaʻahí: ʻoku toki maʻu pē hono mahuʻinga moʻoni ʻo ʻete vakai hifo ki hono fakaʻofoʻofá, ʻi he hili ha aʻusia tonu ʻe ha taha e ngaahi meʻa ʻoku ʻi laló.

Ko ha meʻa maʻongoʻonga ia ke te aʻusia ʻa e ʻaʻahi ko ia ki he tumuʻakí, mo hono ngaahi halanga ne toki tofa ʻe he tangatá pea mo hono fakaʻofoʻofá, ka ʻoku feinga ʻa Lisiate ke ne fakamatalaʻi ʻoku kei toe lahi ʻa e meʻa ke akó mo lahi ʻa e ngaahi meʻa fakaʻofoʻofa ʻoku kei pulipulia ʻi he ngaahi vaitafe mo e ngaahi vahaʻa moʻunga ʻoku faingataʻa ke aʻu ki ai ʻi laló.

ʻOkú ne pehē, “Koeʻuhí ke ke fakahoungaʻi hono maʻolungá, kuo pau ke ke aʻusia ʻa e teleʻá. He ʻikai ke ke lava ʻo fakahoungaʻi ʻa e ikuʻangá kae ʻikai mahino ʻa e foungá.”

ʻOku fakalotoa ha niʻihi ʻo ʻene kau ʻaʻahí; neongo ia, ko e tokolahi ʻo kinautolu ko honau lotó pē ke nau aʻu ki ʻolunga—pea ʻoku nau fie maʻu ʻa e hala faingofua taha pē ki aí.

ʻOku fakatokangaʻi ʻe Lisiate ha ngaahi fakataipe fakalaumālie ʻi honau lotó. Hangē ko ʻene fakamatalaʻí, ko e tumutumu ʻo e ngaahi meʻa ʻokú te foua he moʻuí ʻa ʻete lava ko ia ʻo foki ki he ʻao ʻo e ʻOtuá (vakai, ʻAlamā 12:24). Neongo ʻoku fakatokangaʻi ʻe ha tokolahi hono mahuʻinga ʻo e taumuʻa ko iá, ka ʻoku ʻikai fakatokangaʻi ʻe ha niʻihi ia ko ʻete lava ʻo nofo mo Iá, kuo pau ke tau hoko ʻo tatau mo Ia (vakai, 1 Sione 3:2; 3 Nīfai 27:27; Molonai 7:48). Pea ʻoku ʻikai ke ʻi ai ha hala vave mo faingofua ia ki he tumuʻaki ko iá.

Ko e Taki Mamata Moʻoní

ʻOku ʻikai loto ʻa Lisiate ia ke ne ʻave ʻa e kau ʻaʻahí ke nau ʻeva noaʻia pē; ʻoku loto ia ke ʻoange ha faʻahinga meʻa ke nau aʻusia. Ka ʻoku fakangatangata pē ʻa e meʻa te ne lava ʻo akoʻi ange kiate kinautolú ʻo fakatatau mo ia ʻoku nau fakaʻamu ki aí.

ʻOkú ne pehē, “Te u lava ʻo ʻave ʻa kinautolu ʻoku nau fie maʻu ke feohi mo natulá, ki ha ngaahi potu ʻoku hāhāmolofia ke mamata ai ha taha. Mahalo ʻe faingataʻa ʻa e meʻa te nau fouá, ka ʻoku lahi ange hono leleí.”

ʻOku ongoʻi ʻe Lisiate ʻoku ʻikai toe kehe ʻa e moʻuí, pea ʻoku fotu mei heʻene taukei fakafoʻituituí ʻa e tefitoʻi moʻoni ko ʻení. Lolotonga e kei ako ʻa Lisiate he ʻunivēsití, naʻá ne kamata fekumi ai ki he taumuʻa moʻoni ʻo e moʻuí. Naʻe ʻaʻahi ki ha ngaahi siasi ka naʻe ʻikai ke ne maʻu ai ʻa e meʻa naʻe fekumi ki aí—ka ne taʻe ʻoua ʻene fetaulaki mo e ongo faifekaú.

Neongo ia, naʻe fakafepakiʻi lahi ʻe heʻene ongomātuʻá ʻene kau ki he Siasí. Naʻá na hohaʻa ki he mavahe hona foha pē tahá mei heʻenau tui fakalotú. Naʻá na toe hohaʻa foki pe ko e hā ʻe hoko kiate kinautolú. ʻOku tui ha tokolahi ʻi honau anga fakafonuá ko honau tuʻunga ʻi he ʻosi ʻa e moʻui ní, ʻe makatuʻunga kakato ia ʻi he fakaʻapaʻapa ʻoku fai maʻanautolu ʻe honau hako ʻoku kei moʻuí.

Neongo naʻe fāinga ʻa Lisiate mo e fakafepaki naʻe fai ʻe heʻene ongomātuʻá, ka naʻá ne maʻu ha fakamoʻoni ki he Fakamoʻuí peá ne fie muimui kiate Ia.

ʻOku pehē ʻe Lisiate, “Ko Sīsū Kalaisi ʻa e halá. Ko e Taki Hala Moʻoni ia ki he Tamaí” (vakai, Sione 14:6).

Naʻá ne fili ke muimui ʻi he Fakamoʻuí ʻo papitaiso, ʻo falala ʻe tataki ia ʻe he ʻEikí ʻi he hala totonú neongo kapau ʻe hā ngali faingataʻa ange.

Hili ha uike mei heʻene papitaisó, naʻe tāpuekina ʻaki ia ha ngāue lelei ko ha taha faiongoongo he letioó ki he kautaha fakamafola lahi taha ʻi Taiuani. Naʻe fakafiefia ki heʻene ongomātuʻá ʻene maʻu ʻa e ngāué, pea fakataha mo e liliu lelei naʻá na fakatokangaʻi ʻiate iá, naʻe tokoni ia ke fakatokaleleiʻi ʻa e ngaahi meʻa ne tokatāmakí. Naʻá ne toe fakamālohia foki ʻene tuí mo akoʻi ia ʻi ha meʻa mahuʻinga.

ʻOkú ne pehē, “Kapau he ʻikai ke tau muimui ʻia Sīsū Kalaisi, ʻe mole ʻiate kitautolu ha ngaahi meʻa mahuʻinga lahi ʻoku tau fie maʻu.” Mahalo ʻe faingataʻa lahi ange ʻa e ngaahi meʻa ko ʻení, ka ʻoku fie maʻu ia ke tau lelei ai (vakai, 2 Nīfai 2:2; T&F 122:7).

Founga ʻOku Fakatupu ai ʻa e Ngaahi Moʻungá

ʻOku ʻikai ha veiveiua ka ʻi ai ha taha ʻe muimui ʻia Lisiate ʻi heʻene ngaahi muitolotoló mo ʻene ngaahi teleʻá, te ne ʻiloʻi ko e ʻotu moʻunga ʻo Taiuaní mo hono matāfanga tokakovi fakahahaké naʻe faʻu ia ʻi ha fepaki ʻa ha ongo peleti kelekele ʻi lolofonua. Naʻe liliu ʻe he vela mo e mālohi ʻo e fuʻu ivi ko iá ʻa e ngaahi meʻa ne toka he funga kelekelé ʻo ʻuluaki hoko ko ha maka-lahe, pea toki hoko ko ha maka māpele, ʻa ia ʻoku ʻiloa ai ʻa e matāfanga fakahahaké. Naʻe luluʻi mo momosi pea mo kulukiʻi ʻe he mālohi taʻe-ʻiloa ko iá ʻa e kelekelé, ʻo aʻu ki haʻane tekeʻi hake ʻa e ʻotu moʻungá ke māʻolunga ʻi he ʻataá.

Tatau ai pē pe ko Iusani pe ko e Paʻake Fakafonua Talokó, ʻa ia naʻe ngāue ai ki muʻá, ʻoku kei manako pē ʻa Lisiate ke fakahinohino ʻa e fakamoʻoni ki he founga hono fakatupu ʻe he ngaahi mālohi ʻo natulá ʻa Taiuani mei lalo ki ʻolungá.

ʻOku pehē ʻe Lisiate, “ʻOku ʻi ai ha ngaahi fakaʻilonga nikonikoʻi ʻi he maka maʻolunga tahá, pea ʻoku ʻi ai ha ngaahi ʻīmisi ʻo tahi mo ha fakamoʻoni kehe he meʻa ʻoku ʻi ʻolungá naʻe ʻi ai ha taimi naʻe ʻi lalo ai. Kapau ʻokú ke loto ke mahino ʻa e tumutumú, kuo pau ke mahino ʻa lalofonua, koeʻuhí he ko ia naʻe kamata mei ai ʻa e tumuʻakí.”

ʻOku tui ʻa Lisiate ʻoku mahuʻinga ʻeni koeʻuhí he ʻoku tatau ia mo e taumuʻa ʻo e moʻuí. ʻE lava ke hangē ia ʻi he ngaahi taimi faingataʻá naʻe ʻikai ke tau ʻaʻahi pē ki he moʻungá ka te tau hangē ko e moʻungá tonu pē, ʻo ʻohake ʻe he ngaahi mālohi mo e ngaahi ivi ʻokú ne oʻi mo teke hake kitautolu ki he langí ʻo kapau te tau lava ʻo matuʻuaki kinautolu ʻi he faʻa kātaki mo e tui (vakai, Mōsaia 23:21–22; T&F 121:7–8).

Ngaohi Kitautolu ko ha Ngaahi Moʻungá

Ne ako ʻe Lisiate mei he ngaahi meʻa kuó ne aʻusiá he ʻikai ke tau lava ʻo mavahe mei māmani ke aʻusia ʻa hotau tuʻunga māʻolunga taha te tau lavá, taʻe te tau foua ha ngaahi meʻa ʻoku ʻikai fakafiemālie pea fakamamahi he taimi ʻe niʻihi.

ʻI he hoko ʻa Lisiate ko ha faiongoongo he leitoó, naʻá ne ngāue ai ʻi he mafasia lahi fau ke fakamatalaʻi ha ngaahi tefito kehekehe ʻi ha taimi nounou naʻe tuku ange ki ai. Naʻe ʻikai fuoloa kuó ne ʻilo ko e inu kava mālohí ko ha founga mahuʻinga ia ʻoku maʻu ai ʻe ha kau faiongoongo tokolahi ʻa e ngaahi fakamatalá. Naʻe fakaʻau ke fakautuutu ange e faingataʻa ʻa e ngāué koeʻuhí ko ʻene fakafisi ke inú.

Naʻe kiʻi fakafiemālieʻi hono konisēnisí ʻe he foʻi fakakaukau ke kumi haʻane ngāue foʻoú ka naʻe ʻikai fiemālie ai hono ngaahi faingataʻaʻiá. Naʻe tokoni foki ʻene ngāue he letioó ke kiʻi fakanonga ʻene ongomātuʻá hili ʻene kau ki he Siasí. Ko ia, ʻi he taimi naʻe mavahe ai mei he ngāue totongi lelei, ʻiloa mo taimi kakato ko ʻení ki he ngāue fakataimi pē ʻo e hoko ko ha taha takimamatá, naʻe taʻefiemālie ai ʻene ongomātuʻá ʻi ha vahaʻa taimi.

Ko ha toe hala faingataʻa ʻeni ke fili, ka ʻoku ʻikai ke ne fakameʻapangoʻia ʻi heʻene ngāue aí he ʻokú ne ʻiloʻi kapau ʻoku tau fie “hakeakiʻi ʻi ʻolunga” (vakai, T&F 121:7–8), kuo pau ke tau tomuʻa foua ʻa e ngaahi faingataʻá (vakai, T&F 122:5–7).

ʻOkú ne pehē, “ ʻI he taimi ʻe niʻihi ʻoku tau faʻa hanga ʻo fakangatangata ʻa e meʻa ʻoku lava ʻe he ʻOtuá ʻo liliu kitautolu ki aí he ʻoku ʻikai ke tau loto ke aʻusia ʻa e ngaahi faingataʻá fakataha pea mo e leleí.”

ʻI heʻene muimui ʻi he ʻEikí naʻá ne iku ai ki ha ngāue naʻe fiefia ai. Naʻe iku ai ʻo ne ngāue fakafaifekau. Naʻe fakafeʻiloaki ai ia ki hono uaifi ʻi he kahaʻú, pea ʻoku ʻi ai haʻana fānau fakaʻofoʻofa ʻe toko fā he taimí ni. Neongo ʻa e ngaahi faingataʻá, ka kuo teʻeki ke ʻi ai ha ngataʻanga ia ʻo e ngaahi tāpuakí.

Ko e taimi ʻoku foua ai ʻe he tuʻunga faka-ākongá ʻa e “hala ʻo e teleʻa māʻulaló” (2 Nīfai 4:32) pea naʻa mo e “teleʻa ʻo e malumalu ʻo e maté” (Saame 23:4) ʻi hono hala kiate “ia ʻoku ʻafio ʻi ʻolungá” (T&F 1:1), ʻoku maʻu ʻe Lisiate ha nonga ʻi he talaʻofa ko ia “ʻo e ngaahi folofola ʻa Kalaisí, kapau te tau muimui ki heʻene fakahinohinó, [te ne] ʻave ʻa kitautolu mei he teleʻá ni ʻo e mamahí, ki ha fonua ʻo e talaʻofá ʻoku fuʻu lelei ange ʻaupito” (ʻAlamā 37:45)—ko hano toe fakamahino ia kiate ia, ʻoku tau toki lava pē ʻi he hili ʻetau foua ʻa e ngaahi meʻa ʻo e moʻuí, ʻo mateuteu ai ke aʻusia ʻa e tumutumú.

Naʻe pehē ʻe Lisiate Seni, ke fakahoungaʻi ʻe ha taha ʻa e tumutumú, kuo pau ke ne foua ʻe ia ʻa e ngaahi teleʻá (toʻohemá, ʻi he Vaitō Peiengí ʻi he Paʻake Fakafonua Talokó). Ko Misa Seni ko ha tokotaha takimamata ia ʻi he Paʻake Fakafonua Iusaní, ʻa ia ʻoku tuʻu ai ʻa e Moʻunga Seití (ʻi ʻolungá).

Ko kinautolu ʻoku nau muimui ʻia Misa Seni he ngaahi teleʻá, ʻoku nau ʻilo hono mālohi ʻo e ngaahi ivi fakasioloki ʻokú ne ngaohi ʻa e ʻotu moʻungá—ko ha founga ia ʻoku tatau mo e faʻahinga siviʻi kuo pau ke kātekina ʻe ha taha kae toki foki ki he ʻao ʻo e ʻOtuá. ʻI ʻolungá: Ko e vakai atu ʻa Lisiate ki ha konga ʻo e Vaitafe Liú. Toʻomataʻú: ʻOku hāsino mei he holisi maka māpele ʻo e Teleʻa Misitelí, ʻa e fengāueʻaki e ngaahi mālohi fakasiolokí.

Taiuani

Taipei

Paʻake Fakafonua Iusaní

Ngaahi taá naʻe fai ʻe Adam C. Olson, tuku kehe ʻa ia ʻoku fakamahinoʻi atú; toʻomataʻú: tā ʻo e Moʻunga Seití © Fotosearch