2010–2019
Teuteu ki he Toe Hāʻele Mai ʻa e ʻEikí.
Konifelenisi Lahi ʻo ʻEpeleli 2019


Teuteu ki he Toe Hāʻele Mai ʻa e ʻEikí.

Kuo fakaivia makehe mo tuʻutuʻuniʻi ʻa e Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní ke fakahoko ʻa e ngaahi teuteu ʻoku fie maʻu ki he Hāʻele ʻAngaua Mai ʻa e ʻEikí.

Te tau fakamanatua ʻa e Toetuʻú ʻi ha uike ʻe ua mei heni. ʻOku fakapapauʻi mai ʻe he Toetuʻú a hono fakalangi ʻo Sīsū Kalaisí mo e moʻoni ʻo e ʻOtua ko e Tamaí. ʻOku fakatafoki ʻetau ngaahi fakakaukaú ki he Fakamoʻuí, mo tau fakalaulauloto, “[Ki Heʻene] moʻui taʻe-mafakatatauá, pea mo e haohaoa ʻo ʻEne feilaulau fakalelei maʻongoʻongá.”1 ʻOku ou ʻamanaki te tau fakakaukau foki ki Heʻene toe hāʻele maí “Te ne pule ia ko e Tuʻi ʻo e Ngaahi Tuʻí mo e … ʻEiki ʻo e Ngaahi ʻEikí.”2

ʻI he ngaahi taʻu kuo hilí ʻi Puenosi Aialisi, ʻAsenitina, ne u kau atu ki ha konifelenisi mo ha kau taki tokolahi mei ha ngaahi tui fakalotu kehekehe. Naʻe mahino ʻaupito ʻenau ʻofa ki he kaungā fonongá. Naʻa nau tukupā ke fakafiemālieʻi ʻa e faingataʻaʻiá mo tokoniʻi e kakaí ke nau mavahe mei he pōpulá mo e masivá. Ne u fakakaukau ki he ngaahi ngāue tokoni ʻofa fakaetangata lahi kuo fakahoko ʻe he Siasí ni, kau ai e ngaahi ngāue naʻe kau mai ki ai e ngaahi kulupu fakalotu naʻa nau fakafofonga ʻi he konifelenisí. Naʻá ku ongoʻi houngaʻia moʻoni ʻi he foaki lahi ʻa e kāingalotu ʻo e Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní ʻo malava ai ha faʻahinga ngāue tokoni ʻofa faka-Kalaisi pehē.

ʻI he momeniti ko iá, ne fakapapauʻi mai ʻe he Laumālie Māʻoniʻoní ha meʻa ʻe ua kiate au. ʻUluakí, ko e ngāue fakaetauhi ki he ngaahi fiemaʻu fakatuʻasinó ʻoku mahuʻinga pea kuo pau ke hokohoko atu. Ko hono uá naʻe taʻe-ʻamanekina, ka naʻe mālohi mo mahino. Ko ʻeni ia: ʻoku ope atu ia ʻi he ngāue tokoni taʻe-siokitá, ʻoku fuʻu mahuʻinga ʻaupito ke teuteuʻi ʻa e māmaní ki he Hāʻele ʻAngaua Mai ʻa e ʻEiki ko Sīsū Kalaisí.

ʻI he taimi te Ne hāʻele mai aí he ʻikai ngata pē ʻi he siʻisiʻi ʻa e taʻe-faitotonú; ka ʻe fakangata kinautolu:

Pea ʻe toki nofo fakataha ʻa e ulofí mo e lamí; pea ʻe tokoto fakataha ʻa e lēpatí mo e ʻuhikiʻi kosí, pea ko e ʻuhikiʻi pulú, mo e laione muí, mo e pulu sisinó, fakataha; pea ʻe tataki ʻa kinautolu ʻe ha tamasiʻi siʻi. …

“ʻE ʻikai te nau fakamamahiʻi pe fakaʻauha ʻi hono kotoa ʻo hoku moʻunga toputapú; he ʻe fonu ʻa māmani ʻi he ʻilo ʻo e ʻEikí ʻo hangē ko hono fakafonu ʻe he ngaahi vaí ʻa e tahí.”3

ʻE ʻikai ngata ʻi he hōloa pe fakasiʻisiʻi ʻa e masivá mo e faingataʻaʻiá; ka ʻe fakangata kinaua.

“ʻE ʻikai te nau toe fiekaia, pe toe fieinua; pea ʻe ʻikai te nau laʻāina, pe puhengia.

He ko e Lami ʻoku ʻi he haʻohaʻonga ʻo e nofoʻa fakaʻeiʻeikí, te Ne fafangaʻi ʻa kinautolu, pea tataki ʻa kinautolu ki he ngaahi matavai moʻuí: pea ʻe holoholo ʻe he ʻOtuá ʻa e loʻimata kotoa pē mei honau matá.”4

Naʻa mo e mamahí mo e tengihia ʻo e maté he ʻikai toe hoko ia:

ʻI he ʻaho ko iá ʻe ʻikai mate ha tamasiʻi valevale kae ʻoua ke ne motuʻa; pea ko ʻene moʻuí ʻe tatau mo e taʻu ʻo ha fuʻu ʻakau;

“Pea ʻo ka ne ka mate ʻe ʻikai te ne mohe, ʻa ia ko e pehē ko e mohe ʻi he kelekelé, ka ʻe liliu ia ʻi he kemo ʻo e matá, pea ʻe toʻo hake ia, pea ʻe nāunauʻia ʻa ʻene mālōloó.”5

Ko ia ai, ʻio, tau fai muʻa e meʻa kotoa te tau lavá ke fakafiemālieʻi ʻa e faingataʻaʻiá mo e mamahí he taimí ni, mo tau līʻoa ange ʻi hono fakatukupaaʻi kitautolu ki he ngaahi teuteu ʻoku fie maʻu ki he ʻaho ʻe fakangata fakaʻaufuli ai ʻa e mamahí mo e koví, he “ko Kalaisi pē ʻe pule ʻi he māmaní; pea … ʻe fakafoʻou ʻa e māmaní ʻo maʻu ʻe ia ʻa hono nāunau fakapalataisí.”6 Ko e ʻaho ia ʻo e huhuʻí mo e fakamāú. Kuo fakamatalaʻi feʻunga ʻe he Pīsope Faka-ʻIngilani ʻo Tūhamí ko Toketā N. T. Ulaiti, ʻa e mahuʻinga ʻo e Fakalelei ʻa Kalaisí, Toetuʻú, mo e Fakamāú ʻi hono ikunaʻi e taʻe-faitotonú mo hono fakaleleiʻi e ngaahi meʻa kotoa pē.

“Kuo fokotuʻu ʻe he ʻOtuá ha ʻaho ʻa ia ʻe fakamāuʻi totonu ai ʻa e māmaní ʻe ha tangata kuó Ne ʻosi fili—kuó Ne ʻosi fakapapauʻi ʻeni ki he taha kotoa pē ʻaki hono fokotuʻu hake ʻo e tangatá ni mei he maté. Ko e ngaahi moʻoniʻi meʻa fekauʻaki mo Sīsū ʻo Nasaletí, pea tautautefito ki Heʻene toetuʻu mei he maté, ko e fakavaʻe ia ʻo e fakapapau ʻoku ʻikai ke hoko noa pē ʻa e māmaní. Ko hono fakaʻosí, ʻoku ʻikai ko ha moveuveu ʻeni; he ko e taimi ʻoku tau faitotonu ai ʻi he lolotonga ní ʻoku ʻikai ke tau fakamoleki noa hotau taimí mo ʻetau ngāué, ke poupouʻi ha langa ʻe iku ʻo holo, pe ngaohi ha kā ʻe vavé ni haʻane taʻe-ʻaonga kotoa pea ʻikai toe lava ʻo ngaohi. ʻI he taimi naʻe fokotuʻu ai ʻe he ʻOtuá ʻa Sīsū mei he maté, ko ha konga siʻi pē ia ʻo e ngāue lahi fakaʻosi ʻo e fakamāu ʻo e ngaahi meʻa kuo fakatahatahaʻí, pea ko e … ʻamanaki lelei taupotu tahá ia. Naʻe folofola ʻa e ʻOtuá, ʻi he founga mālohi taha te tau lava ʻo fakakaukau ki aí, ko Sīsū ʻo Nasaletí ko e Misaia moʻoní Ia. … Ko e meʻa mālie ʻi he talanoa tuʻu fehangahangai ko ia ʻo e hisitōliá, naʻe foua ʻe [Sīsū] Tonu ha fakamaau fakamamahi mo taʻe-totonu, ʻo ne iku ai ki he feituʻu ʻa ia naʻá ne fakataipe mo, fakatahaʻi ʻa e ngaahi fakamamahi mo e fakamaau taʻe-totonu kotoa ʻo e hisitōliá, ke kātakiʻi ʻa e moveuveu ko iá, ʻa e fakapoʻuli ko iá, ʻa e fakamamahi ko iá, ʻa e fakamaau taʻe-faitotonu ko iá, ʻiate Ia, pea ke fakaʻauha hono mālohí.”7

Lolotonga ʻeku ʻi he konifelenisi ʻi Puenosi ʻAialisí ʻa ia ne u lave ki ai kimuʻa angé, naʻe fakamahino mai ʻe he Laumālié kiate au kuo fakaivia makehe mo tuʻutuʻuniʻi ʻa e Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní ke fakahoko ʻa e ngaahi teuteu naʻe fie maʻu ki he Hāʻele ʻAngaua Mai ʻa e ʻEikí; ko e moʻoni, naʻe fakatatali pē ia ki he taumuʻa ko iá. Te ke lava nai ʻo maʻu ʻi ha toe feituʻu ange ha kakai ʻoku nau pehē ko e kuonga lolotongá naʻe kikiteʻi ia ko e “kuonga fakakosipeli ʻo e kakato ʻo e ngaahi kuongá” ʻa ia kuo fakataumuʻa ʻe he ʻOtuá ke “fakakātoa fakataha ʻa e meʻa kotoa pē ʻia Kalaisí”?8Kapau ʻoku ʻikai te ke maʻu heni ha komiunitī ʻoku vilitaki ke aʻusia e ngaahi fiemaʻu ke fakahoko ʻaki e teuteu ʻo e kakai moʻuí mo e kau pekiá fakatouʻosi ki he ʻaho ko iá, kapau he ʻikai te ke maʻu heni ha komiunitī ʻoku nau loto fiemālie ke foaki lahi honau taimí mo ha paʻanga ki hono tānaki mo teuteuʻi ʻo ha kakai ʻo e fuakavá ke nau mateuteu ke tali ʻa e ʻEikí, he ʻikai pē te ke maʻu ia ʻi ha toe feituʻu.

Naʻe folofola ʻa e ʻEikí ki Hono Siasí ʻi he 1831 ʻo pehē:

“Kuo tuku mai ʻa e ngaahi kī ʻo e puleʻanga ʻo e ʻOtuá ki he tangatá ʻi he māmaní, pea ʻe teka atu mei ai ʻa e ongoongoleleí ʻo aʻu ki he ngaahi ngataʻanga ʻo e māmaní. …

Ui ki he ʻEikí, koeʻuhí ke ʻalu atu ʻa hono puleʻangá ʻi he funga ʻo e māmaní, koeʻuhí ke tali ia ʻe hono kakaí pea mateuteu ki he ngaahi ʻaho ʻe hoko maí, ʻa ia ʻe hāʻele hifo ai ʻa e Foha ʻo e Tangatá ʻi he langí, kuo kofu ia ʻaki ʻa e ngingila ʻo hono nāunaú, ke fetaulaki mo e puleʻanga ʻo e ʻOtuá ʻa ia kuo fokotuʻu ʻi he māmaní.”9

Ko e hā te nau lava ʻo fai he taimí ni ke teuteu ki he ʻaho ko iá? Te tau lava ʻo teuteu ʻo hoko ko ha kakai mateuteu; te tau lava ʻo tānaki ʻa e kakai ʻo e fuakava ʻa e ʻEikí; pea te tau lava ʻo tokoni ke huhuʻi ʻa e talaʻofa ʻo e fakamoʻuí “naʻe fai ki he ngaahi tamai,” ko ʻetau ngaahi kuí.10 Kuo pau ke hoko kotoa ʻeni ʻi ha founga lahi kimuʻa pea toe hāʻele mai ʻa e ʻEikí.

ʻUluakí, pea ʻoku mahuʻinga ki he toe hāʻele mai ʻa e ʻEikí, ʻa e ʻi ai ʻi he māmaní ha kakai naʻa nau teuteu ke talitali Ia ʻi Heʻene hāʻele maí. Kuó Ne ʻosi folofola ko kinautolu te nau kei toe ʻi he māmaní ʻi he ʻaho ko iá “mei he siʻi tahá ʻo aʻu ki he lahi tahá, … pea ʻe fakafonu ʻa kinautolu ʻaki ʻa e ʻilo ki he ʻEikí, pea te nau mamata ko e mata ki he mata, pea ʻe hiki hake honau leʻó, pea nau hiva fakataha ʻi he leʻo pē taha ʻaki ʻa e hiva foʻoú ni, ʻo pehē: Kuo toe ʻomi ʻe he ʻEikí ʻa Saione. … Kuo tānaki ʻe he ʻEikí ʻa e ngaahi meʻa kotoa pē ke taha. Kuo ʻohifo ʻe he ʻEikí ʻa Saione mei ʻolunga. Kuo ʻohake ʻe he ʻEikí ʻa Saione mei lalo.11

ʻI he kuongamuʻá, naʻe ʻave ʻe he ʻOtuá ʻa e kolo angatonu ko Saioné kiate Ia.12 ʻI hono fehangahangaí, ʻi he ngaahi ʻaho fakaʻosí ʻe talitali ʻe ha Saione foʻou ʻa e ʻEikí ʻi Heʻene toe hāʻele maí.13 Ko Saioné ko e loto maʻa, ko ha kakai ʻoku loto taha mo fakakaukau taha, pea nau nofo ʻi he māʻoniʻoni pea naʻe ʻikai ha kakai masiva ʻiate kinautolu.14 Naʻe pehē ʻe he Palōfita ko Siosefa Sāmitá, “ʻOku totonu ke hoko hono langa hake ʻo Saioné ko ʻetau kaveinga maʻongoʻonga tahá ia.”15 ʻOku tau langa hake ʻa Saione ʻi hotau ngaahi ʻapí, uōtí, kolo ʻo e Siasí, mo e ngaahi siteikí ʻi he uouangataha, anga faka-ʻOtua, mo e ʻofa faka-Kalaisí.16

Kuo pau ke tau ʻiloʻi ko hono langa hake ko ia ʻo Saioné ʻoku hoko ia ʻi he ngaahi taimi faingataʻá—“ko ha ʻaho ʻo e houhau, ko ha ʻaho ʻo e tutu, ko ha ʻaho ʻo e fakaʻauha, ʻo e tangi, mo e tengihia, pea mo e tangi lāulau; pea ʻe hoko mai ia ʻo hangē ko ha ʻahiohio ki he funga hono kotoa ʻo e māmaní, ʻoku folofola ʻe he ʻEikí.”17 Ko ia, ʻoku hoko e tānaki ki he ngaahi siteikí “ko ha maluʻanga, pea ko ha ungaʻanga mei he afaá, pea mei he houhaú ʻo ka lilingi kakato atu ia ki he māmaní hono kotoa.”18

Hangē ko ia ʻi he ngaahi kuonga kimuʻá, ʻoku [tau] “faʻa fakataha, ke ʻaukai mo lotu, pea ke fetalanoaʻaki ʻiate [kitautolu] ʻo kau ki he lelei ʻo [hotau] laumālié. Pea … ke maʻu ʻa e maá mo e [vaí], ko e fakamanatu ki he ʻEiki ko Sīsuú.”19 Hangē ko ia naʻe fakamatalaʻi ʻe Palesiteni Lāsolo M. Nalesoni ʻi he konifelenisi lahi ʻo ʻOkatopa ʻo e taʻu kuo ʻosí, “Kuo hoko ko ha kaveinga tuʻuloa ʻo e Siasí, ʻa hono tokoniʻi ʻo e kāingalotu kotoa pē ke fakatupulaki ʻenau tui ki hotau ʻEiki ko Sīsū Kalaisí mo ʻEne Fakaleleí, tokoniʻi kinautolu ʻi hono fakahoko mo tauhi ʻenau ngaahi fuakava mo e ʻOtuá, pea fakamālohia mo silaʻi honau ngaahi fāmilí.”20 Pea ko ia ai, ʻokú ne fakamamafaʻi ʻa e mahuʻinga ʻo e ngaahi fuakava ʻo e temipalé, fakatoputapuʻi e Sāpaté, pea mo keinanga fakaʻaho ʻi he ongoongoleleí, ʻa ia ʻoku fakatefito ʻi he ʻapí mo poupouʻi hono ako fakataha ʻo e naunau faka-lēsoní ʻi he siasí. ʻOku tau fie ʻilo fekauʻaki mo e ʻEikí, pea ʻoku tau fie ʻilo ki he ʻEikí.21

Ko ha taumuʻa tefito ʻo hono langa ʻo Saioné ko hono tānaki ʻa e kakai ʻo e fuakava ʻa e ʻEikí kuo fuoloa hono fakamoveteveteʻí.22 “ʻOku mau tui ki hono tānaki fakataha moʻoni ʻo ʻIsilelí pea ki hono fakafoki mai ʻo e Faʻahinga ʻe Hongofulú.”23 Ko kinautolu kotoa ʻe fakatomalá, tui kia Kalaisi, pea papitaisó ʻoku nau hoko ko ʻEne kakai ʻo e fuakavá.24 Naʻe kikiteʻi ʻe he ʻEikí Tonu ʻe malangaʻi ʻa e ongoongolelei ʻi he māmaní kotoa, kimuʻa ʻi Heʻene toe hāʻele maí25 “ke toe fakafoki mai ʻa [Hono] kakaí, ʻa ia ʻoku ʻo e fale ʻo ʻIsilelí,”26 “pea ʻe toki hoko mai ʻa e ngataʻangá.”27 ʻOku lolotonga fakahoko e kikite ʻa Selemaiá:

“Vakai, ʻoku haʻu ʻa e ngaahi ʻahó, ʻa ia ʻe ʻikai toe pehē ai, ʻOku moʻui ʻa e ʻEikí, ʻa ia naʻe ʻomi ʻa e fānau ʻa ʻIsilelí mei he fonua ko ʻIsipité;

“Ka,ʻoku moʻui ʻa e [ʻEikí] ʻa ia naʻe ʻomi ʻa e fānau ʻa ʻIsilelí meí he fonua tokelaú, pea meí he ngaahi fonua kotoa pē peá Ne kapusi ʻa kinautolu ki aí; pea te u toe ʻomi ʻa kinautolu ki honau fonua ʻa ia naʻá ku foaki ki heʻenau ngaahi tamaí.”28

Kuo toutou fakamamafaʻi ʻe Palesiteni Nalesoni ko e tānaki ko ia [ʻo ʻIsilelí] ʻa e meʻa mahiʻinga taha ʻoku fakahoko ʻi he māmaní ʻi he ʻahó ni. ʻOku ʻikai ha toe meʻa te ne fakatataua ʻa hono lahí, ʻikai ke toe ʻi ai ha meʻa te ne fakatataua hono mahuʻingá, pea ʻikai ha meʻa te ne fakatataua ʻa hono fakaʻeiʻeikí. Pea kapau te ke fili ki ai, … te ke lava ʻo hoko ko ha konga mahuʻinga ʻo e ngāue ko iá.”29 Kuo hoko maʻu pē ʻa e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní ko ha kakai ngāue fakafaifekau. Kuo lau kilu ha niʻihi kuo nau tali e ui ke ngāue fakafaifekaú talu meí he kamata hono Fakafoki mai ʻo e Ongoongoleleí; ʻoku lolotonga ngāue ha kau faifekau ʻe lau mano. Pea hangē ko ia kuo akoʻi ʻe ʻEletā Kuenitini L. Kukí, te tau lava kotoa ʻo kau atu ʻi ha ngaahi founga faingofua mo fakanatula, ʻi he ʻofa, ʻo fakaafeʻi e niʻihi kehé ke tau maʻu lotu fakataha, ʻeva mai ki hotau ngaahi ʻapí pea hoko ko e konga hotau fāmilí. Ne hoko hono pulusi ʻo e Tohi ʻa Molomoná ko e fakaʻilonga kuo kamata ʻa e tānakí.30 ʻOku hoko ʻa e Tohi ʻa Molomoná ʻiate ia pē ko e meʻangāue ia ʻo e tānakí mo e fakauluí.

ʻOku mahuʻinga foki ki he teuteu ko ia ki he Hāʻele ʻAngaua Maí ʻa e ngāue maʻongoʻonga ʻo e huhuʻi ʻo ʻetau ngaahi kuí. Naʻe talaʻofa mai ʻa e ʻEikí ke ʻomi ʻa ʻIlaisiā ko e palōfitá kimuʻa ʻi he Hāʻele ʻAngaua Maí, “ʻa e ʻaho lahi mo fakamanavahē ʻo [e ʻEikí],”31ke “fakahā … ʻa e Lakanga Fakataulaʻeikí” pea “tō ʻi he loto ʻo e fānaú ʻa e ngaahi talaʻofa naʻe fai ki he ngaahi tamaí.”32 Naʻe haʻu ʻa ʻIlaisiā ʻo hangē ko ia naʻe talaʻofa maí. Ko e ʻahó ko hono 3 ʻo ʻEpeleli 1836; ko e feituʻú ko e Temipale Ketilaní. ʻI he feituʻu pea mo e taimi ko iá, ko e moʻoni naʻá ne foaki ai ʻa e lakanga fakataulaʻeiki naʻe talaʻofa maí, ʻa e ngaahi kī ki hono huhuʻi ʻo e kau pekiá mo hono fakatahaʻi ʻo e ngaahi husepānití, uaifí, mo e ngaahi fāmilí ʻi he ngaahi toʻu tangata kotoa pē ʻi he kotoa ʻo e taʻengatá.33 Ka ʻikai ʻeni, he ʻikai fakahoko ʻa e taumuʻa ʻo e fakatupú, pea ʻi he ʻuhinga ko iá, ʻe fakamalaʻiaʻi pe “fakaʻauha ʻo ʻosiʻosingamālie” ʻa e māmaní.”34

ʻI he fakataha lotu ʻa e toʻu tupú kimuʻa pea fakatapui ʻa e Temipale Loma ʻĪtalí, ne fakaʻaliʻali ʻe he kau talavou mo e kau finemui ʻe laungeau naʻa nau ʻi aí kia Palesiteni Nalesoni ha ngaahi kaati kuo nau hiki ai e ngaahi hingoa ʻo ʻenau ngaahi kuí. Naʻa nau mateuteu ai ke hū ki he temipalé ʻo fakahoko ʻa e ngaahi ouau fakafofonga ʻo e papitaisó maʻa ʻenau ngaahi kuí hili pē hono fakatapuí. Ko ha momeniti matuʻaki fakafiefia moʻoni, ka ko ha toe sīpinga pē ia ʻo hono fakavaveʻi e ngāue ke fokotuʻu ʻa Saioné maʻá e ngaahi toʻu tangata ne muʻomuʻa atú.

Lolotonga ʻetau feinga ke faivelenga ʻi hono langa hake ʻo Saioné, kau ai ʻetau konga ʻi hono tānaki ʻo e kakai fili ʻa e ʻEikí pea mo e huhuʻi ʻo e kau pekiá, ʻoku totonu ke tau mālōlō ʻo fakamanatuʻi ko e ngāue ia ʻa e ʻEikí pea ʻokú Ne fakahoko ia. Ko Ia ʻa e ʻEiki ʻo e ngoue vainé, pea ko ʻEne kau tamaioʻeiki kitautolu. ʻOkú Ne kole mai ke tau ngāue “fakaʻosi” ʻi Heʻene ngoue vainé aki hotau tūkuingatá, pea ʻokú Ne ngāue fakataha mo kitautolu.35 Mahalo ʻe tonu ange ke tau pehē ʻokú Ne fakangofua kitautolu ke ngāue mo Ia. Hangē ko e lea ʻa Paulá, “Naʻá ku tō ʻe au, pea fakaviviku ʻe ʻApolosi; ka ko e ʻOtuá naʻá Ne foaki hono tupú.”36 Ko Ia ʻokú Ne fakavaveʻi ʻEne ngāué ʻi hono taimí.37 ʻI hono fakaʻaongaʻi ʻetau ngaahi ngāue taʻe-haohaoá—ʻi heʻetau “ngaahi founga īkí”—ʻoku fakahoko ai ʻe he ʻEikí ha ngaahi fuʻu meʻa lalahi.38

ʻOku tupu māmālie ʻa e kuonga fakakosipeli fakaʻosi mo maʻongoʻonga ko ʻení ke aʻusia ʻa e taupotu tahá—Saione ʻi he māmaní, pea fakatahaʻi mo e Saione mei ʻolungá ʻi he toe hāʻele nāunauʻia mai ʻa e Fakamoʻuí. Kuo tuʻutuʻuni ʻa e Siasi ʻo Sīsū Kalaisí ke teuteu—pea ʻoku nau lolotonga teuteu—ʻa e māmaní ki heʻ aho ko iá. Ko ia ʻi he Toetuʻu ko ʻení, tuku ke tau fakamanatu moʻoni ʻa e Toetuʻu ʻa Sīsū Kalaisí mo ia kotoa ʻe fakahoko ʻi he kahaʻú: Ko ʻEne toe hāʻele mai ke pule ʻi he melino ʻi ha taʻu ʻe tahaafe, ko e fakamaau totonu haohaoa maʻá e taha kotoa, maʻanautolu kotoa pē kuo moʻui ʻi he māmaní, pea mo e talaʻofa ʻo e moʻui taʻengatá. Ko e Toetuʻu ʻa Kalaisí ko e fakapapau taupotu taha ia ʻe fakatonutonu ʻa e meʻa kotoa pē. Tuku ke tau ngāue ki hono langa hake ʻo Saioné ke fakavaveʻi e hoko mai e ʻaho ko iá. ʻI he huafa ʻo Sīsū Kalaisí, ʻēmeni.