2010–2019
Fanongo ki Hono Leʻó
Konifelenisi Lahi ʻo ʻEpeleli 2019


Fanongo ki Hono Leʻó

ʻOku malava ʻe heʻetau Tamai Hēvaní ʻo ʻai ke tau fanongo mo muimui kiate Ia, ʻi ha māmani ʻoku lahi ai e ngaahi leʻo ʻoku nau feʻauʻauhi ke maʻu ʻetau tokangá.

Naʻe pongipongia he ʻahó ni, ʻa hono ʻoange ʻe he tuongaʻane hoku hoá ha tohi naʻá ne tohi nima ki heʻene faʻeé ʻi he ngaahi taʻu lahi kuohilí. Ne kei siʻi pē ʻa Sisitā Homer ʻi he taimi ko iá. Ne pehē ʻi ha konga ʻo e tohí, “Siʻeku Faʻē, Kuó u kole fakamolemole atu ʻi he ʻikai ke u vahevahe ʻeku fakamoʻoni ʻi he ʻaho ní—ka ʻoku ou ʻofa atu.” ʻI he taimi ne ma ō atu ai ke kai hoʻataá, Naʻá ku pehē ko ha meʻa fakafiefia ia. Ko ia naʻá ku taʻutu hifo, peá u hiki ha tohi ʻo pehē, “Siʻi Palesiteni Nalesoni, Kuó u kole fakamolemole atu he ʻikai ke u vahevahe ʻeku leá ʻi he ʻaho ní—ka ʻoku ou ʻofa atu.” Hangē ne ʻikai ke ongo tonu ʻení. Ko ia ʻoku tau ʻi heni, pea kuó u fiefia ke tānaki atu ʻeku leá kia kinautolu ne nau ʻosi lea ʻi he sēsini ʻo e ʻaho ní.

ʻI he ngaahi taʻu lahi kuohilí, ne u puna ai ʻi ha kiʻi vakapuna siʻisiʻi mo ha pailate foʻou ne toki maʻu pē ʻene tohi fakamoʻoní. ʻI he fakaʻosinga ʻemau puná, ne fakaʻatā mai ke mau tūʻuta. Ka ʻi heʻemau fakatōtō hifó, ne ʻi ai e fakatokanga ki he pailaté ke toe “foki ki ʻolunga.” Ne sio e pailaté ki he tokoni pailate taukeí, ʻoku tuhu ia ki lalo ki ha feituʻu kehe mei he halanga vakapuná, ʻo pehē ange, “Taimí ni!”

Ne fakatovave e afe homau vaká ki hema pea ki lalo, pea puna ʻo maʻolunga feʻunga, pea toe foki ʻo fakatōtō hifo ʻomau tūʻuta lelei ki homau tauʻangá. Ne mau toki ʻiloʻi kimui ne ʻi ai ha vaka ʻe taha ne fakaʻatā ke puna. Kapau ne mau muimui ki he fakatokangá, ne mau mei hangatonu atu pē ʻo fepaki mo e vaka ko iá. Ne u ako ha ongo lēsoni mahuʻinga mei he meʻá ni: ʻUluakí, te tau fanongo ki ha ngaahi leʻo keheheke te ne tohoakiʻi ʻetau tokangá, ʻi he ngaahi taimi mahuʻinga ʻetau moʻuí. Ko hono uá, ʻoku matuʻaki mahuʻinga ke tau fakafanongo ki he leʻo totonú.

Ngaahi Leʻo Feʻauʻauhí

ʻOku tau moʻui ʻi ha māmani ʻoku tokolahi ai ha kakai ʻoku nau feinga ke maʻu ʻetau tokangá. ʻOku faingataʻa ke ʻiloʻi e leʻo ke falala ki aí, koeʻuhí ko e lahi ʻa e ongoongó, tweets, blogs, podcasts, mo e faleʻi meia Alexa, Siri, mo ha ngaahi leʻo kehe. Ko e taimi ʻe niʻihi ʻoku tataki ʻe he ʻinitanetí ʻetau moʻuí, ʻo tau fakakaukau ʻe ʻomi ʻe he tokolahi e maʻuʻanga tokoni lelei taha ʻo e moʻoní. ʻI he taimi ʻe niʻihi ʻoku tau “faʻa … lotolotoua,”1 ʻo fili ke “ʻikai momoko pe vela.”2 Ka ʻoku kei ʻi ai e taimi ʻoku tau muimui pē he meʻa ʻoku ala faingamālié, pea tukutaha e tokangá ʻi ha leʻo pe meʻa ʻe taha ke ne tataki kitautolu, pe fakafalala kakato pē ki heʻetau fakakaukaú.

Neongo ʻe ala tokoni e ngaahi foungá ni, ka ʻoku mahino mei he ngaahi meʻa kuo aʻusiá ʻoku ʻikai ke nau falalalaʻanga maʻu pē. ʻOku ʻikai ko e lelei tahá maʻu pē ʻa e meʻa ʻoku manakoá. He ʻikai ke maʻu ha lelei ia mei he lotolotouá. ʻOku ʻikai faʻa maʻu ha meʻa mahuʻinga ia ʻi he tali faingamālié pē. He ʻikai ke lahi e mahinó ʻi hono tukutaha e tokangá ʻi ha leʻo pe meʻa pē ʻe taha. Pea ʻe hoko ʻetau fuʻu fakafalala ki hotau potó ke ne taki hotau ʻatamaí ki ha fakakaukau fiemohea. Kapau he ʻikai ke tau tokanga, ʻe lava ʻe he ngaahi leʻo halá ʻo tohoakiʻi kitautolu mei he ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻo e ongoongoleleí pea faingataʻa ke tauhi e tuí, ʻo tau lotomamahi, ʻiteʻita; mo taʻefiemālie.

Fakafanongo ki he Leʻo Halá

Te u ʻoatu ha fakatātā ʻi hano fai atu ha fakafehoanaki mo ʻoatu ha sīpinga mei he folofolá. ʻOku ui ʻe he kau kaka moʻungá e māʻolunga mita ʻe 8,000 ko e “feituʻu ʻo e maté” koeʻuhí he ʻoku siʻisiʻi e ʻea ʻosikena he māʻolunga ko iá ke moʻui ai ha taha. ʻOku ʻi ai pē e meʻa tatau fakalaumālie ʻoku tatau mo e feituʻu ʻo e maté. Kapau te tau nofo fuoloa ʻi he ngaahi feituʻu ʻoku ʻikai ke ʻi ai e tuí, ʻe toʻo ʻe he ngaahi leʻo fakaʻalinga leleí e ʻea ʻosikena fakalaumālie ʻoku tau fie maʻú.

ʻOku tau lau ʻi he Tohi ʻa Molomoná ʻo kau kia Kolihola ʻa ia naʻá ne foua ha meʻa pehē. Naʻá ne fuʻu manakoa koeʻuhi he ko ʻene akonakí ne “mālie ia ki he ʻatamai fakakakanó.”3 Naʻá ne pehē ʻoku akoʻi ʻe he mātuʻá mo e kau palōfitá ha ngaahi tukufakaholo ngalivale ʻo fakataumuʻa ke ne fakangatangata e tauʻatāiná mo paotoloaki e taʻeʻiló.4 Naʻá ne fakakikihi ʻoku totonu ke tauʻatāina e kakaí ke fai ha meʻa pē ʻoku nau loto ki ai koeʻuhi ʻoku ngaahi fekaú ko ha ngaahi fakakaukau pē ia ke fakangatangata ʻenau tuʻumālié.5 Naʻá ne fakakaukau ko e tui ko ia ki he Fakalelei ʻa Sīsū Kalaisí “ko e fua ia ʻo ha fakakaukau vale,” ne fakatupu mei ha tui ki ha taha ʻoku ʻikai ke ne ʻi ai he ʻoku ʻikai mamata ha taha kiate Ia.6

Ne fakatupu ʻe Kolihola ha moveuveu pea ʻomi ia ki he tuʻi fakamaau lahí mo e taulaʻeki lahí. Pea naʻá ne tuʻu “ʻo fai ʻa e ngaahi lea fielahi,” ʻo lauʻikoviʻi ʻa e kau takí mo fie maʻu ha fakaʻilonga. Naʻe tuku atu ha fakaʻilonga. Naʻe taaʻi ia ʻo noa. Ne fakatokangaʻi leva ʻe Kolihola kuo kākaaʻi ia, ʻo fakakaukau ki he ngaahi moʻoni mahuʻinga kuó ne liʻakí, ʻo ne tangi laulau, “Naʻá ku ʻiloʻi maʻu pē.”7

Ne kolekole meʻakai ʻa Kolihola kae ʻoua kuo tāmoloki ia ʻe he kau Sōlamí.8 Oku ʻi he veesi fakaʻosi ʻo hono talanoá ʻa e fakatokanga mālohi ko ʻení: “Pea ko ia ʻoku hā mai kiate kitautolu ʻe ʻikai ke maluʻi ʻe he tēvoló ʻa ʻene fānaú ʻi he ʻaho fakaʻosí, ka ʻokú ne toho fakavavevave hifo ʻa kinautolu ki heli.”9

Ko e Leʻo Totonú

Koeʻuhí ʻoku finangalo ʻetau Tamai Hēvaní ke tau ʻi ha tuʻunga lelei ange, ʻokú Ne ʻai ke tau malava ʻo fanongo ki Hono leʻó. ʻOku tau faʻa fanongo kiate Ia ʻi he ngaahi ueʻi mei he Laumālie Māʻoniʻoní. Ko e Laumālie Māʻoniʻoní ʻa e mēmipa hono tolu ʻo e Toluʻi ʻOtuá. Ko e fakamoʻoni Ia ki he Tamaí pea mo e ʻAló,10 ne fekauʻi mai ke ne “akoʻi ʻa [kitautolu] ʻi he meʻa kotoa pē,”11 pea te ne “fakahā kiate [kitautolu] ʻa e meʻa kotoa pē ʻoku totonu ke [tau] faí.”12

ʻOku lea e Laumālié ki he kakai kehekehe ʻi ha founga kehekehe, pea te Ne lava ʻo lea ki he tokotaha tatau ʻi ha ngaahi founga kehekehe ʻi ha taimi kehekehe. Ko ia ai, ko hono ako ko ia e ngaahi founga ʻokú Ne lea ai kiate kitautolú ko ha meʻa ia ke fai ʻi hono kotoa ʻo e moʻuí. ʻOku ʻi ai e taimi ʻokú Ne lea mai ai ki hotau “ʻatamaí pea ʻi [hotau] lotó”13 ʻi ha kihiʻi leʻo siʻi, ka ʻoku mālohi, ʻo mahuhuhuhu ai “ʻa kinautolu ʻoku … fanongó pea ongo moʻoni ki he lotó.”14 Ko e taimi ʻe niʻihi, ko ʻEne ueʻí ʻoku “moʻua ai [ʻetau ngaahi] fakakaukaú” pe “ueʻi ʻe ia … ʻa [hotau] lotó.”15 ʻE ʻi ai e taimi ʻe “māfana ʻa [hotau] lotó.”16 Ko e taimi ʻe niʻihi, ʻokú Ne fakafonu hotau laumālié ʻaki e fiefia, fakamaama ʻa hotau ʻatamaí,17 pe ʻomi e nongá ki hotau loto fonu he mamahí.18

Ko e ʻIloʻi Hono Leʻó

Te tau ʻilo e leʻo ʻo ʻetau Tamaí ʻi ha ngaahi feituʻu lahi. Te tau ʻilo ia ʻi heʻetau lotú, ako e folofolá, maʻulotú, kau ʻi ha fealeaʻaki ʻo e ongoongoleleí, pe ʻalu ki he temipalé. Ko e moʻoni te tau maʻu ia ʻi he konifelenisí he fakaʻosinga ʻo e uike ní.

ʻOku tau hikinimaʻi he ʻahó ni ha kau tangata ʻe toko 15 ko e kau palōfita, kau tangata kikite, mo e kau tangata maʻu fakahā. ʻOku nau maʻu ha fakakaukau makehe ʻoku tau fuʻu fie maʻu koeʻuhi ko honau tuʻunga fakalaumālié mo e taukeí. ʻOku maʻungofua ʻenau pōpōakí he ʻoku nau lea mahinongofua ʻaupito. ʻOku nau talamai e meʻa ʻoku finangalo e ʻOtuá ke tau ʻiló, tatau ai pē pe ʻoku manakoa pe ʻikai.19

ʻOku lelei ke fekumi ki Hono leʻó ʻi ha taha ʻo e ngaahi feituʻú ni, ka ʻoku toe lelei ange e fekumi ki aí ʻi ha feituʻu pē ʻe taha. Pea ʻi heʻetau fanongo ki aí, ʻoku totonu ke tau muimui he fakahinohino ʻoku ʻomaí. Naʻe pehē ʻe he ʻAposetolo ko Sēmisí, ‘Ka ke fai ʻe kimoutolu ki he folofolá, pea ʻoua naʻa ngata ʻi he fanongó.”20 Kuo akoʻi mai ʻe Palesiteni Tōmasi S. Monisoni: “Tau sio. Tau tatali. Tau fakafanongo ki he kihiʻi leʻo siʻí. Pea ʻi he taimi ʻe lea mai aí, ʻoku talangofua ki ai ʻa e tangata mo e fefine potó.21

Ko e Taimi ʻoku Tuai hono Maʻu e Fakahinohinó

ʻI he kamata ʻeku ngāue fakapalofesinalé, ne kole mai kiate au mo Sisitā Houma ke ma tali ha liliu ki heʻema ngāué. ʻI he taimi ko iá, ne hangē ia kiate kimaua ha fuʻu meʻa lahí. Ne ma ako, ʻaukai, mo lotua ia ka naʻe tuai hono maʻu mai e talí. Ne faifai peá ma pehē ke fakahoko ā ʻema filí pea ma vilitaki atu ki muʻa. Naʻá ma ongoʻi fiemālie heʻema fai iá ʻo vave ʻema ʻiloʻi ko e taha ia ʻo e fili lelei taha kuó ma fakahokó.

Naʻá ma ʻiloʻi heni ʻoku ʻi ai e taimi ʻe tuai hono maʻu ʻo e talí. ʻOku lava ke hoko ʻeni koeʻuhí ʻoku ʻikai ko e taimi totonú ia, koeʻuhí ʻoku ʻikai fie maʻu ha tali, pe koeʻuhí ʻoku falala mai ʻa e ʻOtuá ke tau fai pē ʻe kitautolu ʻa e filí. Ne akoʻi mai ʻe ʻEletā Lisiate G. Sikoti ʻoku totonu ke tau houngaʻia ʻi ha ngaahi taimi pehē peá ne fai e talaʻofa ko ʻení: “ʻI he taimi ʻokú ke moʻui taau ai pea ʻoku tatau maʻu pē hoʻo filí mo e akonaki ʻa e Fakamoʻuí pea fie maʻu ke ke fai ha ngāué, fakahoko ia ʻi he loto falala. … He ʻikai ke tuku ʻe he ʻOtuá ke ke tō kituʻa taʻefai atu ha fakatokanga kapau ʻokú ke fai ha fili ʻoku hala.”22

Kuo Pau Ke Tau Fili

Pea ko ia ai, ʻoku fie maʻu ke tau fakapapauʻi pe ko e fē ʻi he ngaahi leʻo kehekehe ko ʻení te tau talangofua ki aí. Te tau muimui nai he ngaahi leʻo taʻefalalaʻanga ʻoku taukapoʻi ʻe he māmaní, pe te tau fai e ngāue ʻoku fie maʻu ke fakahinohino ai kitautolu ʻe he leʻo ʻo e Tamaí ʻi heʻetau ngaahi filí mo maluʻi kitautolu mei he fakatuʻutāmakí? Ko e fakamātoato ange ko ia ʻetau fekumi ki Hono leʻó, ko ʻene faingofua ange ia ʻetau fanongo ki aí. ʻOku ʻikai ʻuhinga ia ʻoku leʻolahi ange Hono leʻó ka ʻoku lahi ange ʻetau malava ke fanongó. Naʻe talaʻofa mai e Fakamoʻuí kapau te tau “tokanga ki [Heʻene] ngaahi akonakí, pea fanongo ki [Heʻene] enginakí,” te Ne “foaki ʻo lahi ange kiate [kitautolu].”23 ʻOku ou fakamoʻoni ki hono moʻoni ʻo e talaʻofa ko ʻení—maʻatautolu kotoa.

ʻI he meimei taʻu ʻe taha kuohilí, ne mālōlō hoku taʻoketé ʻi ha fakatuʻutāmaki ʻi ha meʻalele. Ne lahi ha ngaahi lavameʻa mo e faingamālie he kamata e moʻui ʻa Sioné. Ka ʻi heʻene matuʻotuʻá, ne faingataʻaʻia ʻene moʻuí ʻi he mahamahakí mo e veiveiuá. Neongo ʻene fakaʻamu ke saí, ka naʻe pikitai pē ʻa Sione ki heʻene tuí, ʻo tuiaki ke kātaki ki he ngataʻangá ʻi he lelei taha te ne lavá.

ʻOku ou ʻilo ʻi he taimí ni ne ʻikai ke haohaoa ʻa Sione, ka ne u faʻa fifili pe ko e hā e meʻa naʻá ne ʻai ia ke ne kātaki peheé. Ne lahi ha ngaahi leʻo ne nau fakalotoʻi ia ke ne kau mo e kau fakaangá, ka naʻá ne fili ke ʻoua ʻe kau ki ai. Naʻá ne fai hono lelei tahá ke moʻui pē ʻo fakatatau ki he ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻo e ongoongoleleí. Naʻá ne moʻui ʻi ai koeʻuhí he naʻá ne ʻiloʻi te ne fanongo ai ki he leʻo ʻo hono ʻEikí; naʻá ne moʻui ʻi ai koeʻuhí naʻá ne ʻiloʻi ko e feituʻu pē ia ʻe akoʻi ai iá.

Aofangatuku

Kāinga, ʻoku ou fakamoʻoni ʻoku malava heʻetau Tamai Hēvaní ʻo ʻai ke tau fanongo mo muimui kiate Ia, ʻi ha māmani ʻoku lahi ai e ngaahi leʻo ʻoku nau feʻauʻauhi ke maʻu ʻetau tokangá. Kapau te tau faivelenga, te Ne ʻomi mo Hono ʻAló e fakahinohino ʻoku tau kumí, mālohi ʻoku tau fie maʻú, mo e fiefia ʻoku tau fie maʻu kotoá. ʻI he huafa ʻo Sīsū Kalaisí, ʻēmeni.