2010–2019
Ko e Ongoongolelei Moʻoni, Haohaoa, mo Mahinongofua ʻo Sīsū Kalaisí
Konifelenisi Lahi ʻo ʻEpeleli 2019


Ko e Ongoongolelei Moʻoni, Haohaoa, mo Mahinongofua ʻo Sīsū Kalaisí

Ko e ʻofa ki he ʻOtuá mo e ʻofa ki hotau kaungāʻapí ko e fakavaʻe fakatokāteline ia ʻo e ngāue fakaetauhí; ako ʻoku fakatefito ʻi ʻapi mo poupouʻi ʻe he Siasí; moihū fakalaumālie he ʻaho Sāpaté; mo e ngāue ʻo e fakamoʻuí.

Siʻoku kāinga ʻofeina, ʻoku faingataʻa ke u tui ko e taʻu ʻe 71 ko ia kuohilí, ʻi he 1948, ne u hoko ai ko ha faifekau ʻi ʻIngilani pea ʻi he taʻu ʻe 44 kuo hilí ne ma ʻave ai mo Papulā homa fāmilí ki Kānata ʻi heʻeku hoko ko e palesiteni ʻo e Misiona Canada Toronto. Lolotonga ʻeku ngāue ai ʻi ʻEpeleli 1976, naʻe ui au ki he Kōlomu ʻUluaki ʻo e Kau Fitungofulú, pea naʻe taʻe-ʻamanekina hono ui au ʻi he 1985 ki he Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá. Makehe mei hoku ngaahi uiuiʻi kimuʻa ʻa ia ne kau ai hano tukuange he kahaʻú, ʻoku ʻikai ko e fili lelei taha he taimi ní hono tukuange au mei hoku uiuiʻi ki he Toko Hongofulu Mā Uá; ka ʻoku ou lotua ke toki hoko mai pē ia ʻi he ʻaho hili ʻeku fakaʻosi kotoa ʻe meʻa kuo ui au ʻe he ʻEikí ke u faí.

ʻI heʻeku fakakaukau ki he taʻu ʻe 43 kimui mai ʻo ʻeku hoko ko e Taki Māʻolungá pea mo e faingamālie kuó u maʻu ke tokoni ai ki he fānau ʻa e Tamai Hēvaní, kuó u ʻilo kānokato ange ai ʻokú Ne finangalo ke maʻu ʻe Heʻene fānaú kotoa, ha nonga, nēkeneka, mo ha fiefia ʻi heʻenau moʻuí.

Naʻe akoʻi ʻe he palōfita ko Līhaí, “ʻOku ʻi ai ʻa e … tangatá [mo e fefiné] koeʻuhi ke nau maʻu ʻa e fiefiá.”1 ʻOku lahi ha ngaahi ʻuhinga he ʻikai lava ke tau maʻu ai ʻa e nongá, nēkeneká, mo e fiefiá ʻi he moʻuí ni, kau ai ʻa e masivesivá, taú, ngaahi fakatamaki fakaenatulá, pea mo ha ngaahi palopalema taʻeʻamanekina ʻi he ngāué, tuʻunga moʻui leleí, mo e ngaahi vā fetuʻutaki fakafāmilí.

Ka neongo ʻoku ʻikai ke tau lava ʻo puleʻi e ngaahi mālohi ko ia mei tuʻa ʻokú ne uesia ʻetau moʻui ʻi he māmaní, te tau lava ʻo maʻu ha nonga, nēkeneka, mo ha fiefia ʻi heʻetau fāifeinga ke hoko ko ha kau ākonga faivelenga ʻo e ʻEiki ko Sīsū Kalaisí, neongo e ngaahi palopalema fakamāmani ʻokú ne ʻākilotoa kitautolú.

Naʻe pehē ʻe ha taha ʻo ʻeku fānaú, “Teti, ʻoku ou fifili pe ʻe faifaiangé peá u lava ʻo aʻusia ia.” Ne u tali ange, “Ko e meʻa pē ʻoku kole mai ʻe he Tamai Hēvaní kiate kitautolú ke fai hotau lelei tahá ʻi he ʻaho kotoa pē.” Kāinga, fai pē hoʻo lelei taha ʻe lavá ʻi he ʻaho takitaha, pea he ʻikai fuoloa, kuó ke fakatokangaʻi ʻoku ʻafioʻi koe ʻe hoʻo Tamai Hēvaní pea ʻokú Ne ʻofa ʻiate koe. Pea ʻi hoʻo ʻiloʻi iá—ʻo ʻiloʻi moʻoni iá—ʻe ʻi ai ha taumuʻa moʻoni ki hoʻo moʻuí, pea ʻe fakafonu ʻaki koe ʻa e fiefiá mo e nongá.

Naʻe folofola ʻa e Fakamoʻuí, ʻi Heʻene hoko ko e Maama ʻo e Māmaní, “Ko ia ʻe tui kiate aú ke ʻoua naʻa nofo ia ʻi he poʻulí.”2

“Ko Sīsū Kalaisi ʻa e huafa kuo tuku mai ʻe he Tamaí, pea ʻoku ʻikai toe ʻi ai mo ha hingoa kehe kuo tuku mai ʻa ia ʻe lava ʻo fakamoʻui ai [kitautolu];

“Ko ia kuo pau ke toʻo ʻe he [tangata mo e fefine] kotoa pē kiate kinautolu ʻa e hingoa kuo tuku mai ʻe he Tamaí.”3

ʻOku akoʻi mai ʻe he folofolá kiate kitautolu ʻoku holi ʻa Sētane ke taki ʻa e kakaí ki he fakapoʻulí. Ko ʻene ngāué kotoa ke tāmateʻi ʻa e maama mo e moʻoni ʻo Sīsū Kalaisí mo ʻEne ongoongoleleí. Hangē ko ia ne akoʻi ʻe Līhai ki heʻene fānaú, ʻoku “feinga [ʻa e tēvoló] ke mamahi ʻa e tangata kotoa pē ʻo hangē pē ko iá.”4 Kapau ko e “ngāue mo [e] nāunau” ʻo e Tamai Hēvaní “ke fakahoko ʻa e moʻui taʻe-faʻa-mate mo e moʻui taʻengata ʻa e [tangatá mo e fefiné],”5 ta ko e “ngāue” ʻa Lusefaá ke fakahoko e mamahi taʻengata ki he fānau ʻa e ʻOtuá. ʻOku fakasiʻisiʻi ʻe he angahalá mo e maumaufonó e ivi takiekina ʻo e Maama ʻa Kalaisí ʻi heʻetau moʻuí. Ko hono ʻuhinga ia ʻo ʻetau fakataumuʻa ke fiefia ʻi he Maama ʻa Kalaisí, he ʻokú ne ʻomi ʻa e nongá, nēkeneká, mo e fiefiá.

ʻI he māhina ʻe 18 kuo maliu atú, kuo ueʻi ai ʻe he ʻEikí ʻEne palōfitá mo e Kau ʻAposetoló ke nau fai ha ngaahi liliu fakaʻofoʻofa. Ka neongo ia, ʻoku ou manavasiʻi naʻa mole e ngaahi taumuʻa fakalaumālie ʻo e ngaahi liliu ko ʻení ʻi he vēkeveke ki he ngaahi liliú.

Naʻe pehē ʻe Siosefa F. Sāmita ʻi he ngaahi taʻu lahi kuohilí: “Kuo fakafoki mai e ongoongolelei moʻoni, haohaoa mo mahinongofua ʻo Sīsū Kalaisí. Ko hotau fatongia ke tauhi ia ʻi he funga ʻo māmaní.”6 Naʻá ne toe pehē ko e ongoongolelei moʻoni, haohaoa mo mahinongofuá ʻa e “tokāteline fakamoʻui ko ia ʻa Kalaisí.”7

ʻI he Ngaahi Tefito ʻo e Tuí, naʻe akoʻi ʻe he Palōfita ko Siosefa Sāmitá “ʻe lava ʻo fakamoʻui ʻa e faʻahinga ʻo e tangatá kotoa pē ʻi he Fakalelei ʻa Kalaisí, tuʻunga ʻi he talangofua ki he ngaahi fono mo e ngaahi ouau ʻo e Ongoongoleleí.”8

Ko e ngaahi ʻuluaki tefitoʻi moʻoni ʻo e ongoongoleleí ʻa ia ko e tui ki he ʻEiki ko Sīsū Kalaisí, fakatomala, papitaiso, meʻafoaki ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní, mo e kātaki ki he ngataʻangá. Ne toutou malangaʻi kinautolu ʻe hono tokoua ko Hailamé ʻo pehē: “Toutou malangaʻi kinautolu: te ke ʻiloʻi ai ʻe fakahā kiate koe ha ngaahi fakakaukau foʻou mo ha toe mahino lahi ange ʻi he ʻaho taki taha. Te ke lava ʻo fakatupulaki [kinautolu] … pea toe mahino lelei ange ia kiate koe. Hili iá te ke lava leva ʻo ʻai ke toe mahino-ngofua ange kinautolu ki he kakai ʻokú [ke] akoʻí.”9

Ko e founga lelei taha ke tau ʻilo ai e ngaahi taumuʻa fakalaumālie ʻo e Siasí ko haʻatau moʻui ʻaki e ngaahi akonaki moʻoni, haohaoa, mo mahinongofua ʻa Kalaisí mo fakaʻaongaʻi e ongo fekau lahi ʻa e Fakamoʻuí: “Ke ke ʻofa [ki he ʻEiki] ko ho ʻOtuá ʻaki ho [lotó] kotoa. … Ke ke ʻofa ki ho kaungāʻapí ʻo hangē pē ko koé.”10

ʻOku ʻomi ʻe he talangofua ki he ongo fekau ko iá ha founga ke tau aʻusia ai ha nonga mo ha fiefia lahi ange. ʻI he taimi ʻoku tau ʻofa mo tokoni ai ki he ʻEikí pea ʻofa mo tokoni ki hotau kaungāʻapí, ʻe fakanatula pē ʻetau ongoʻi fiefia angé, ʻa ia he ʻikai ke tau toe maʻu ʻi ha founga lelei ange.

Ko e ʻofa ki he ʻOtuá mo e ʻofa ki hotau kaungāʻapí ko e fakavaʻe fakatokāteline ia ʻo e ngāue fakaetauhí; ako ʻoku fakatefito ʻi ʻapí mo poupouʻi ʻe he Siasí; moihū fakalaumālie he ʻaho Sāpaté; mo e ngāue ʻo e fakamoʻuí ʻi he ongo tafaʻaki ʻo e veilí ʻoku poupouʻi ʻi he Fineʻofá mo e ngaahi kōlomu kaumātuʻá. ʻOku makatuʻunga kotoa ʻa e ngaahi meʻá ni ʻi he ongo fekau fakalangi ko ia ke ʻofa ki he ʻOtuá pea ʻofa ki hotau kaungāʻapí. ʻE lava ʻapē ke toe ʻi ai ha faʻahinga meʻa ʻe faingofua, mahuʻinga, mo mahinongofua ange ai?

ʻE hanga ʻe hono moʻui ʻaki e palani moʻoni, haohaoa, mo mahinongofua ʻo e ongoongoleleí ʻo ʻomi ha taimi lahi ange ke tau ʻaʻahi ai ki he kau uitoú, kau tangata kuo mate honau malí, tamai maté, tuenoá, fokoutuá, mo e paeá. Te tau maʻu ha nonga, nēkeneka, mo e fiefia ʻi he moʻuí ʻi heʻetau tokoni ki he ʻEikí mo hotau kaungāʻapí.

Ko e ngaahi liliu ki he ʻaho Sāpaté ʻoku fakamamafaʻi ai hono ako ʻo e ongoongoleleí ʻoku fakatefito ʻi ʻapi mo poupouʻi ʻe he Siasí, ko ha faingamālie ia ke fakafoʻou ai hotau laumālié mo ʻetau līʻoa ki he ʻOtuá ʻi loto he ngaahi fakangatangata hotau ʻapí. Ko e hā mo ha toe meʻa ʻe toe faingofua, mahinongofua, pea mo loloto ange ai? Kāinga, te mou lava ʻapē ʻo vakai ko hono ako mo akoʻi e ongoongoleleí ʻi hotau fāmilí ko ha founga mahuʻinga ia ke maʻu ai e nēkeneká mo e fiefiá ʻi heʻetau moʻuí?

Naʻe folofola ʻa e Fakamoʻuí fekauʻaki mo e Sāpaté, “He ko e moʻoni ko e ʻaho ʻeni kuo tuʻutuʻuni kiate koe ke ke mālōlō ai mei hoʻo ngaahi ngāué, pea fai hoʻo ngaahi huú ki he Fungani Māʻolungá.”11 Naʻá Ne toe pehē, “Koeʻuhí ke kakato ʻa hoʻo fiefiá … [ʻi he] fiefia mo e lotu … [ʻoku totonu ke] fai ʻa e ngaahi meʻá ni ʻi he fakafetaʻi, ʻi he loto fiefia mo e ngaahi fofonga malimali … [pea] ʻi he loto fiefia mo e fofonga malimali.”12

Kātaki ʻo fakakaukau ki ha niʻihi ʻo e ngaahi foʻi lea mahuʻinga ʻi he fakahā ko ʻení: [nēkeneka], fiefia, fakafetaʻi, loto fiefia, loto vekeveke , mo e fofonga malimali. Hangē kiate au ʻoku totonu ke ʻomi ʻe he tauhi ʻo e ʻaho Sāpaté ha fiefia kiate kitautolu.

ʻĪmisi
talitali lelei ʻi he falelotú

ʻI heʻetau tokoni ko ia ʻi ha founga māʻolunga mo māʻoniʻoni angé, kātaki ʻo fakakaukau ki hono mahuʻinga ke tau fakafeʻiloaki ki he taha kotoa ʻoku haʻu ki heʻetau ngaahi fakataha ʻi he Siasí, tautautefito ki he kau mēmipa foʻoú mo e kau ʻaʻahí. ʻOku totonu ke tau fiefia kotoa ʻi hono hivaʻi ʻo e ngaahi himí mo fakafanongo tokanga ki he fakalea ʻo e lotu tāpuaki ʻo e sākalamēnití ʻi he loto mo e ʻatamai tauʻatāina.

ʻOku tataki e ngaahi fakamoʻoni ʻo e tuí ʻi heʻetau ngaahi houalotu ʻaukai mo e fakamoʻoní ʻe ha mēmipa ʻo e kau pīsopelikí, ʻo ne fai ha fakamoʻoni nounou ʻoku nofotaha ʻi he palani ʻo e fiefiá pea mo e ongoongolelei moʻoni, haohaoa, mo mahinongofua ʻo Kalaisí. ʻOku totonu ke muimui kotoa ʻa e toengá ʻi he sīpinga ko iá. ʻOku fie maʻu ke tau manatuʻi ʻoku ʻi ai ha ngaahi feituʻu totonu ke fai ai e ngaahi talanoá pe vahevahe ai e ngaahi talanoa ʻo ha folau. ʻI heʻetau tauhi ʻetau fakamoʻoní ke mahino-ngofua mo nofotaha ʻi he ongoongolelei ʻo Kalaisí, te Ne ʻomi leva ha fakafoʻou fakalaumālie ʻi heʻetau fevahevaheʻaki ʻetau fakamoʻoní.

ʻOku mahino lelei taha ʻa e ngāue fakaetauhi leleí ʻi he nofotaha ʻa e fakakaukaú ʻi he ʻofa ki he ʻOtuá mo e ʻofa ki hotau kaungāʻapí. ʻO pehē pē, ʻoku tau ngāue fakaetauhí he ʻoku tau ʻofa ʻi heʻetau Tamai Hēvaní mo ʻEne fānaú. ʻE ola lelei ange ʻetau ngāue fakaetauhí kapau te tau ʻai ʻetau ngāue fakaetauhí ke faingofua. ʻOku maʻu e fiefia lahi tahá mei he ngaahi meʻa faingofua ʻo e moʻuí, ko ia ʻoku fie maʻu ke tau tokanga ke ʻoua ʻe fakakaukau ʻoku fie maʻu ha meʻa lahi ange ke tānaki atu ki he ngaahi liliu kuo tau maʻú, ke langaki e tui mo e fakamoʻoni mālohí ʻi he loto ʻo e fānau ʻa e ʻOtuá.

ʻOua te tau ʻai ke faingataʻa ha meʻá ʻaki hano tānaki atu ha ngaahi fakataha, ʻamanaki, pe fiemaʻu lahi ange. ʻAi pē ke faingofua. Te ke maʻu ʻi he faingofua ko iá ʻa e nonga, nēkeneka, mo e fiefia kuó u lau ki aí.

Hangē ko hono fakamatalaʻi ʻi he Tohi Tuʻutuʻuni Fika 2, kuo taʻu lahi e hoko ʻa e ngaahi taumuʻa fakatakimuʻa ʻo e Siasí ko ha ngaahi ola ʻoku mahino mo faingofua ʻa ia te u lau mei aí:

ʻĪmisi
fāmilí ʻi heʻenau totongi vahehongofulú

“[ʻOku] poupouʻi ʻe he kau takí ʻa e mēmipa kotoa pē ke ne maʻu kotoa ʻa e ngaahi ouau ʻo e lakanga fakataulaʻeikí ʻoku fie maʻú, tauhi e ngaahi fuakava ʻoku fekauʻaki mo iá, pea mo taau ke maʻu ʻa e hakeakiʻí mo e moʻui taʻengatá. …

ʻĪmisi
ongomeʻa mali ʻi he temipalé

Kakai lalahí: Poupouʻi ʻa e tokotaha lahi kotoa pē ke moʻui taau ke ne maʻu ʻa e ngaahi ouau ʻo e temipalé. Akoʻi ʻa e kakai lalahi kotoa pē ke nau kumi ʻenau ngaahi kuí mo fakahoko e ngaahi ouau fakafofonga ʻo e temipalé maʻanautolu.

ʻĪmisi
fakanofo ki he lakanga fakataulaʻeiki
ʻĪmisi
kau finemui mo e ngaahi kaati ouau faka-temipalé

Toʻu Tupú: Tokoni ʻo teuteuʻi ʻa e talavou kotoa pē ke ne maʻu ʻa e Lakanga Taulaʻeiki Faka-Melekisētekí, ke ne maʻu ʻa e ngaahi ouau ʻo e temipalé, pea moʻui taau ke ngāue fakafaifekau taimi kakato. Tokoni ʻo teuteuʻi ʻa e finemui kotoa pē ke moʻui taau ke ne fakahoko mo tauhi ʻa e ngaahi fuakava toputapú pea maʻu ʻa e ngaahi ouau ʻo e temipalé. Fakamālohia ʻa e toʻu tupú ʻi hono fakahoko ʻo e ngaahi ʻekitivitī ʻoku ʻaongá.

ʻĪmisi
fakataha alēlea fakauooti

Kāingalotú Kātoa: Tokoni ki he kau taki ʻo e lakanga fakataulaʻeikí mo e houalotú, ngaahi fakataha alēlea ʻo e uōtí, kau faifekau fakauōtí mo e kau faifekau taimi kakató, pea mo e kāingalotú ke nau fetokoniʻaki ʻo ngāue fekoekoeʻi ke fakahaofi ʻa e fakafoʻituituí, fakamālohia ʻa e ngaahi fāmilí mo e ngaahi ʻiuniti ʻo e Siasí, hiki hake ʻa e tuʻunga mālohí ʻi he lakanga fakataulaʻeikí, mo tānaki ʻa ʻIsileli ʻi he fakauluí, pukepuke ʻo e kau ului foʻoú pea mo hono fakamālohia mai ʻo e māmālohí. Akoʻi ʻa e kāingalotú ke nau tokonaki maʻanautolu pea mo honau ngaahi fāmilí pea tokoniʻi ʻa e paeá mo e masivá ʻi he founga ʻa e ʻEikí.”13

Kuo tāpuekina au ʻe heʻeku ngāue ʻi he Siasí ʻaki ha ngaahi aʻusia kāfakafa mo fakalaumālie makehe. ʻOku ou hoko ko ha fakamoʻoni, ʻoku tataki ʻe he ʻEikí Hono Siasí ke fakahoko ʻEne ngaahi taumuʻá. Kuó u maʻu ha fakahinohino fakalangi ʻoku mahulu atu ʻi he meʻa ʻoku ou malavá. Ko e fiefia ʻi hono moʻui ʻaki e ongoongoleleí kiate au, ne fakatefito ia ʻi he tokāteline mo e ongoongolelei moʻoni, haohaoa, mo mahinongofua ʻo Sīsū Kalaisí.

Kuó u ngāue ʻi he malumalu ʻo e ngaahi kī mo e tataki ʻa ha kau palōfita mo e Kau Palesiteni ʻe toko ono ʻo e Siasí, meia Sipenisā W. Kimipolo ʻo aʻu kia Lāsolo M. Nalesoni. ʻOku ou fakamoʻoni ko kinautolú takitaha naʻe hoko pea ʻoku hoko ko e kau palōfita fili kinautolu ʻa e ʻOtuá. Kuo nau akoʻi mai e ngaahi tefitoʻi moʻoni mahuʻinga fekauʻaki mo e Siasí pea mo e ongoongoleleí mo e tokāteline ʻa Kalaisí. ʻOku ʻunuaki kimuʻa ʻe Palesiteni Nalesoni e ngāue ʻa e ʻEikí ʻi ha tuʻunga fakaofo moʻoni. ʻOku ou pehē ʻoku “fakaofó” he ko ia tokotaha pē ʻi he Kau ʻAposetoló ʻoku motuʻa ange ʻiate au, pea ʻoku faingataʻa ke u tulituli hake ki ai! ʻOku ou hoko ko ha fakamoʻoni, ʻoku ʻiate ia ʻa e ngaahi kī mo e pulupulu ʻo e palōfita ʻa e ʻOtuá. ʻOku akoʻi ʻe Palesiteni Nalesoni ʻa e ongoongolelei moʻoni, haohaoa, mo mahinongofua ʻo Sīsū Kalaisí. ʻOku ou fakamoʻoni ko Sīsū ʻa e Kalaisí, pea ko Hono Siasí ʻeni—ʻa ia ʻoku ou fakamoʻoni ki ai ʻi he huafa ʻo Sīsū Kalaisí, ʻēmeni.