2010–2019
Mohu Tāpuekina
Konifelenisi Lahi ʻo ʻEpeleli 2019


Mohu Tāpuekina

Ko e ngaahi tāpuaki lahi taha ʻoku finangalo e ʻOtuá ke ʻomi maʻatautolú ʻe fiemaʻu ke tau fai ha ngāue—ngāue ʻoku fakatefito ʻi heʻetau tui kia Sīsū Kalaisí.

ʻE kāinga ʻofeina, ʻoku finangalo e Tamai Hēvaní mo Sīsū Kalaisi ke tāpuakiʻi kotoa kitautolu.1 Ko e fehuʻi ki he founga e lava ke maʻu e ngaahi tāpuaki ko iá ko ha kaveinga ia kuo tālangaʻi mo aleaʻi ʻe he kau ako folofolá he ngaahi senituli lahi.2 ʻOku pehē ʻe he niʻihi ʻoku pau ke ngāueʻi kakato e ngaahi tāpuakí; ʻoku maʻu pē ia ʻo fakafou ʻi heʻetau ngaahi ngāué. Ka ʻoku fakafekiki e niʻihi ʻo pehē kuo ʻosi fili ʻe he ʻOtuá ia e niʻihi te Ne tāpuakiʻí mo hono foungá—pea ko e ngaah tuʻuituʻuni ko iá ʻoku ʻikai ke toe liliu. ʻOku ʻikai kakato lōua e ongo fakakaukau ko ʻení. ʻOku ʻikai ke maʻu e ngaahi tāpuaki ʻo e langí ʻi hano tānaki pē ʻo ha “ngaahi ngāue lelei,” pe ko e fakaongoongo pe te tau maʻu e lulu monūʻia ki he ngaahi tāpuakí. ʻIkai, ʻoku mahulu ange e ʻuhinga kehe e moʻoní ʻo lahi ange ki he vā fetuʻutaki lelei ʻa ha Tamai Hēvani ʻofa mo kinautolu ʻoku malava ke hoko ko Hono kau ʻea hokó—ʻa kitautolu. ʻOku fakahā mai ʻe he ngaahi moʻoni kuo toe fakafoki maí ʻoku ʻikai ke ngāueʻi e ngaahi tāpuakí, ka ʻoku mahuʻinga ʻetau ngaahi ngāue ʻoku kamataʻi mo hokohoko atu hono tataki ʻe he tuí.3

ʻĪmisi
Tuʻunga fefie

ʻI heʻetau fakakaukau ki he founga ʻo ʻetau maʻu e ngaahi tāpuaki mei he ʻOtuá, tau fakatātaaʻi e ngaahi tāpuakí ki ha fuʻu fokotuʻunga fefie lahi. Fakakaukau ko lotomālié ʻoku ʻi ai ha fanga kiʻi fefie iiki ke fakamoʻui ʻaki e afí, pea ʻi ʻolunga haké ko ha ʻakau ʻoku kiʻi lalahi ange. ʻOku hoko ai ha fanga kiʻi vaʻakau, pea mo ha ʻakau iiki pea toki fakaʻosi ʻaki e ngaahi fuʻu ʻakau lalahi. ʻOku fonu he fuʻu tuʻunga fefie ko ʻení ʻi ha mālohi lahi te ne lava ke tutu ha afi ʻo ulo ʻi he ngaahi ʻaho lahi. Fakakaukau pē ʻoku ʻi ai ha foʻi masi ʻoku tuku ʻo ofi atu ki he fokotuʻunga fefié, ko e kalasi masi ʻoku ʻai ha ʻone he tafaʻaki ʻe tahá.4

ʻĪmisi
Tuʻunga fefie mo ha masi

Ke lava ʻo tukuange mai e fuʻu ivi ʻi he fokotuʻunga fefié, ʻe fie maʻu ke kohiʻi e foʻi masí pea tutu e fanga kiʻi ʻakau īkí kae toki lava ke ulo e fokotuʻunga fefié. ʻE vave pē ha ulo ʻa e afí pea tupu ai ha vela ʻa e ngaahi fuʻu ʻakau lalahí. Ko ʻene kamata pē ko ia e ulo ʻa e afí te ne hokohoko atu kae ʻoua kuo vela kotoa e fefié ʻo ʻosiʻosi pe ko e ʻikai ke toe maʻu ʻe he afí ha ʻea ʻosikena.

ʻĪmisi
Tuʻunga fefie ʻoku vela

Ko hono kohiʻi ʻo e masí mo tafu e afí ko ha foʻi ngāue siʻisiʻi ka ʻokú ne malava ʻo ʻai ke tukuange mai e fuʻu ivi ʻo e fefié.5 Kapau he ʻikai ke kohiʻi e foʻi masí, he ʻikai ke hoko ha meʻa ia, ʻo tatau ai pē ko e hā e lahi ʻo e fokotuʻunga fefié. Kapau ʻe kohiʻi pē e foʻi masí kae ʻikai ke ʻai ki he fokotuʻunga fefié, ko e lahi ko ia ʻo e maama mo e vela ʻoku maʻu mei he foʻi masí ʻoku fuʻu siʻisiʻi ia pea he ʻikai ke maʻu ko e fuʻu ivi kakaha ko ia mei he fefié. Kapau ʻe ʻi ai ha taimi he ʻikai ke maʻu ai ha ʻosikena, ʻe ngata leva e velá.

ʻOku faitatau ia mo e ngaahi tāpuaki lahi taha ʻoku finangalo e ʻOtuá ke ʻomi maʻatautolu e fie maʻu ke tau fai ha ngāue—ngāue ʻoku fakatefito ʻi heʻetau tui kia Sīsū Kalaisí. Ko e tui ki he Fakamoʻuí ko ha tefitoʻi moʻoni ia ʻo e ngāue mo e mālohi.6 Te tau ʻuluaki ngāue ʻi he tui, pea toki maʻu e mālohí—ʻo fakatatau ki he finangalo mo e taimi ʻa e ʻOtuá. ʻOku mahuʻinga e fakahokohokó.7 ʻOku siʻisiʻi maʻu pē e ngāue ʻoku fie maʻú ʻi hono fakahoa ki he ngaahi tāpuaki ʻoku tau maʻú.8

Fakakaukau ki he meʻa ne hoko ʻi he haʻu ʻa e fanga ngatá ki he kau ʻIsileli ʻo e kuonga muʻá ʻi heʻenau fononga ki he fonua ʻo e talaʻofá. Ne fuʻu fakatuʻutāmaki e huhu ʻa e fanga ngata koná. Ka naʻe lava ke moʻui ha taha naʻe huhu ʻe he tangatá ʻi haʻane sio ki ha ngata palasa ne ngaohi ʻe Mōsese ʻo ʻai ki ha ʻakau.9 Ko e hā e lahi ʻo e ivi ʻe fiemaʻu ke sio ki ha meʻa? Ko kinautolu kotoa pē ne sió ne nau maʻu e mālohi ʻo langí pea fakamoʻui kinautolu. Ne ʻi ai mo e kau ʻIsileli kehe ne huhu ka naʻe ʻikai ke nau sio ki he ngata palasá pea nau mate. Mahalo ne ʻikai ke nau maʻu ha tui feʻunga ke mamata.10 Mahalo ne ʻikai ke nau tui ʻe lava ʻe ha kiʻi ngāue faingofua pehē ʻo fakahoko ha fakamoʻui. Pe mahalo naʻa nau loto pē ke fakafefeka honau lotó pea fakafisingaʻi e akonaki e palōfita ʻa e ʻOtuá.11

ʻOku taʻengata e tefitoʻi moʻoni ko ia ki hono fakatafea mai e ngaahi tāpuaki mei he ʻOtuá. Pea hangē pē ko e kau ʻIsileli ʻo e kuonga muʻá, kuo pau ke tau ngāueʻi ʻi heʻetau tui kia Sīsū Kalaisí kae toki maʻu e tāpuakí. Kuo fakahā mai ʻe he ʻOtuá “ʻoku ʻi ai ha fono naʻe tuʻutuʻuni pau ʻi he langí ki muʻa ʻi he teʻeki ai ke ʻai ʻa e ngaahi tuʻunga ʻo e māmaní, ʻa ia ʻoku makatuʻunga ki ai ʻa e ngaahi tāpuaki kotoa pē—pea ʻo ka tau ka maʻu ha tāpuaki mei he ʻOtuá, ʻoku tupunga ia ʻi he talangofua ki he fono ʻa ia ʻoku makatuʻunga ia ki aí.”12 ʻI heʻeku lea ʻaki iá, ʻoku ʻikai ke tau ngāueʻi ha tāpuaki—ʻoku ʻikai moʻoni e fakakaukau ko iá—ka kuo pau ke ke taau mo feʻunga mo ia. Ko hotau fakamoʻuí ʻoku toki maʻu pē ia ʻi he anga lelei mo e ʻaloʻofa ʻa Sīsū Kalaisí.13 ʻOku fakamahino mei he lahi ko ia ʻEne feilaulau fakaleleí ʻa e ʻikai ha ngataʻanga ʻo e ngaahi tāpuakí; pea ko ʻetau fanga kiʻi ngāué ʻoku ʻikai hano vāvātatau mo ʻEne fuʻu feilaulau maʻongoʻongá. Ka ʻoku ʻikai ke nau taʻeʻaonga, pea ʻikai ke nau taʻemahuʻinga, ka ulo ha kiʻi masi he fakapoʻulí, ʻe lava ke tau sio ki ai mei ha lau maile. Ko hono moʻoní, ʻe lava ke mamata ki ai ʻa langi he koe fanga kiʻi ngāue iiki ʻo e tuí ʻoku fie maʻu ke tafunaki ʻa e ngaahi talaʻofa ʻa e ʻOtuá.14

Ke maʻu e tāpuaki ʻoku fie maʻu mei he ʻOtuá, ngāue ʻi he tuí, ʻo fakamoʻui mai e ivi fakalangi ʻoku makatuʻunga mei ai e tāpuakí. Hangē ko ʻení, ko e taha e taumuʻa ʻo e lotú ke maʻu e ngaahi tāpuaki ʻoku finangalo e ʻOtuá ke foakí ka ʻe toki maʻu pē ia ʻo kapau te tau kole e ngaahi tāpuaki ko iá.15 Naʻe kolea ʻe ʻAlamā ha ʻaloʻofa pea ngata leva ʻena mamahí; pea ʻikai ke toe tauteaʻi heʻene manatu ki heʻene ngaahi angahalá. Ne lahi ange ʻene fiefiá ʻi heʻena loto-mamahí—koeʻuhí pē he naʻá ne tangi kia Sīsū Kalaisi ʻi he tui.16 Ko e ivi fakatupu ʻoku fie maʻu kiate kitautolú ko hono maʻu ha tui feʻunga kia Kalaisi ke kole fakamaatoato ki he ʻOtua ʻi he lotu pea tali Hono finangaló mo ʻEne taimi ki hono tali mai ʻo e lotú.

ʻOku faʻa fie maʻu e ivi mālohi ko ia ki hono maʻu ʻo e ngaahi tāpuakí ha meʻa lahi ange ʻi he mamata pe kolé; ka ʻoku fie maʻu ha ngāue ʻoku hokohoko, mo toutou fakahoko ia ʻi he tui. ʻI he kongaloto ʻo e senituli 19, ne fakahinohinoʻi ai ʻe Pilikihami ʻIongi ha kulupu ʻo e Kāingalotú ke vakaiʻi mo nofoʻi ʻa ʻAlesona, ko ha fonua toafa ʻi ʻAmelika Tokelau. Hili ʻenau aʻu ki ʻAlesoná, ne maha kotoa e vaí ʻa e kulupú pea ʻi ai e manavasiʻi te nau mate. Ne nau tautapa ki he ʻOtuá ki ha tokoni. Ne vave e tō mai ʻa e ʻuhá mo e sinoú, ʻo fakafonu vai ʻenau ngaahi talamú ʻo nau inu ai pea pehē ki heʻenau fanga monumanú. Ne nau houngaʻia mo maʻu ha ivi foʻou ʻo foki ki Sōleki Siti kuo nau fiefia he angaʻofa ʻa e ʻOtuá. ʻI heʻenau fokí ne nau lipooti e fakaikiiki ʻo ʻenau fonongá kia Pilikihami ʻIongí pea ko ʻenau aofangatukú ʻoku ʻikai feʻunga ke nofoʻi ʻa ʻAlesona.

ʻĪmisi
Pilikihami ʻIongi

Hili e fanongo ʻa Pilikihami ʻIongi ki he lipōtí naʻá ne ʻeke ki ha tangata he lokí pe ko e hā ʻene fakakaukau ki he fonongá mo e mana ne hokó. Ne tali hangatonu mai ʻe he tangata ko iá, ko Taniela W. Sōnasi ʻo pehē, “Te u fakafonu ʻeku vaí, hoko atu e fonongá, pea toe fai ha lotu.” Ne puke mai ʻe Misa Pilikihami ʻa Sōnasi ʻo pehē ange, “Ko e tangata ʻeni te ne taki e fononga hoko ki ʻAlesoná.”17

ʻĪmisi
Daniel W. Jones

ʻOku tau manatuʻi kotoa ki ha taimi ne hoko atu ʻetau ngāué neongo e faingataʻá mo toe fai ha lotu—pea toki maʻu leva e tāpuakí. ʻOku fakamahino mai ʻe he meʻa ne aʻusia ʻe Maikolo mo Maliana Holomesí e ngaahi tefitoʻi moʻoni ko ʻení. Naʻá ku ngāue fakataha mo Maikolo ko ha Fitungofulu Faka-ʻĒlia. Ne u fiefia maʻu pē he taimi ne kole ki ai ke ne fai ha lotu ʻi heʻemau ngaahi fakatahaʻangá koeʻuhi he naʻe fuʻu mahino e lahi hono tuʻunga fakalaumālié; he naʻá ne ʻiloʻi e founga ke talanoa ai mo e ʻOtuá. Ne u saiʻia ke fanongo ki heʻene lotú. ʻI he kamata mai e nofo mali ʻa Maikolo mo Malianá, ne ʻikai ke na lotu pe maʻulotu. Naʻá na femoʻuekina ʻi heʻena fānau ʻe toko tolú mo ha kautaha langa ne ola lelei ʻaupito. Ne ʻikai ke ongoʻi ʻe Maikolo ko ha tangata lotu ia. ʻI ha efiafi ʻe taha, ne haʻu ʻena pīsopé ki hona ʻapí ʻo poupouʻi kinaua ke nau kamata ke lotu.

Hili e mavahe ʻa e pīsopé ne fakakaukau ʻa Maikolo mo Maliana ke fai ha lotu. Kimuʻa peá na mohé, naʻá na tūʻulutui he veʻe mohengá pea feinga lahi ʻa Maikolo ke lotu. Hili ha ngaahi lea siʻi ne longo leva ʻa Maikolo ʻo pehē ange, “Maliana, he ʻikai ke u lava au ʻo lotu.” ʻI heʻene tuʻu ʻo kamata ke lué, ne puke mai ia ʻe Maliana hono nimá, ʻo toe fusi mai ia ke tūʻulutui mo pehē ange, “Maika, te ke lava pē ʻo lotu. Toe feinga!” Ne lava ʻe Maikolo ʻo fai ha kiʻi lotu nounou hili e fakalotolahi ko ʻení.

Ne kamata ke hokohoko atu e lotu ʻa e fāmili Holomesí. Naʻá na tali e fakaafe ʻa e kaungāʻapí ke nau ō ki he lotú. ʻI heʻena hū ki he falelotú ʻo fanongo ki he fua himí ne fanafana ange e laumālié kiate kinaua, “ʻOku moʻoni ʻeni.” Kimui ange, ne tokoni ʻa Maikolo ke fetuku e vevé mei he ʻapisiasí ʻo ʻikai ʻilo ki ai ha taha pea naʻe ʻikai kole ki ai ke ne fai ia. ʻI heʻene fai iá, naʻá ne ongoʻi mālohi ha leʻo ʻoku pehē, “Ko hoku falé ʻeni.”

ʻĪmisi
Maikolo mo Maliana Holomesi ʻi Heʻena kei Talavoú

Ne tali ʻe Maikolo mo Maliana ha ngaahi fatongia faka-Siasi pea ngāue he uōtí mo e siteikí. Naʻe silaʻi kinaua mo ʻena fānau ʻe toko 3. Ne toe fanauʻi mai mo ha fānau ʻo aʻu ki he fānau ʻe toko 12 Ne tuʻo ua ha hoko ʻa e fāmili Holomesi ko ha palesiteni fakamisiona—ʻo ngāue fakafaifekau ko ha hoa mali.

ʻĪmisi
Ko Maikolo mo Maliana ʻi he ʻaho ní

Ko e fua lotú ne faingataʻa mo nounoú ka naʻe hanga ʻe he ngāue ʻi he tuí ʻo ʻomi e ngaahi tāpuaki ʻo e langí. Ne tafunaki ʻe he fāmili Holomesí ʻena tuí ʻi heʻenau maʻulotú mo e ngāué. Ne hoko ʻena ngāue fakaākonga mateaki he lau taʻú ko ha fuʻu mālohi lahi mo ha tataki fakalangi ʻo aʻu ki he ʻahó ni.

ʻĪmisi
Kāinga ofi ʻo e fāmili Holomesí

Ka kuo pau ke maʻu hokohoko ʻe he afí ha ʻea ʻokisena kae lava ke tukuange kakato mai ʻe he fefié hono mālohí. ʻOku hā mahino ia mei he moʻui ʻa Maikolo mo Maliana, ʻa e fie maʻu ke hokohoko atu e ngāue ʻi he tui kia Kalaisí ke ʻoua naʻa toe holo ʻa e fakamoʻoní. ʻOku tafunaki ʻe he ngāue īkí ʻetau malava ke fononga he hala ʻo e fuakavá ʻo aʻusia ai e ngaahi tāpuaki maʻongoʻonga taha ʻe lava ke ʻomi ʻe he ʻOtuá. ʻE hokohoko atu e moʻuí mo e tupulakí ʻa e tuí kapau te tau feinga ke fakalakalaka. Ko e taimi ʻe niʻihi ʻe fie maʻu ke tau ngaohi ai ha kaufana mo ha ngahau kimuʻa pea toki maʻu e fakahā ki he feituʻu ʻoku totonu ke tau fekumi ai ki he meʻakaí.18 Ko e taimi ʻe niʻihi ʻe fie maʻu ke tau tomuʻa ngaohi e meʻangāué pea toki maʻu e fakahā ki he anga hono foʻu ha vaká.19 Ko e taimi ʻe niʻihi ʻi he fakahinohino ʻa e palōfita ʻa e ʻOtuá, ʻe fie maʻu ke tau ngaohi ha foʻi keke mei ha kiʻi meʻi lolo mo ha mahoaʻa siʻisiʻi ka tau toki maʻu ha ipu lolo mo ha puha mahoaʻa he ʻikai ke toe ʻosi.20 Ko e taimi ʻe niʻihi ʻe fie maʻu ke tau “fakalongolongo mo ‘iloʻi ko e ‘Otuá [ko e ʻOtuá ia],” pea falala ki Heʻene taimí.21

ʻI haʻo maʻu ha faʻahinga tāpuaki mei he ʻOtuá, te ke lava ʻo pehē naʻá ke talangofua ki ha fono taʻengata ʻoku makatuʻunga mei ai e tāpuaki ko iá.22 Kae manatuʻi ko e fono “naʻe tuʻutuʻuni paú” ʻoku ʻikai ke fakatatau ia ki heʻetau taimí ka ki he taimi pē ʻa e ʻOtuá. Naʻa mo e kau palōfita ʻi he kuonga muʻá ʻi heʻenau fekumi ki honau ʻapi fakalangí23 ʻo mate ʻa kinautolú ni kotoa pē ʻi he tuí, ʻo ʻikai ke nau lavaʻi ʻa e ngaahi talaʻofá, ka naʻa nau mamata mamaʻo atu … [mo] ʻilo pau ki ai … ʻo fāʻofua ia.”24 Kapau ʻoku teʻeki ke maʻu ha tāpuaki ne fie maʻu mei he ʻOtuá—ka—he ʻikai fie maʻu ke ke ke hohaʻa, mo fakakaukau pe ko e hā mo ha toe meʻa ʻoku fie maʻu ke ke fai. Ka naʻá ne tui tala ki he faleʻi ʻa Siosefa Sāmitá ke “fai ʻi he loto fiefia ʻa e ngaahi meʻa kotoa pē ʻokú [ke] maʻu ʻa e mālohi ke faí; pea toki … tuʻu maʻu, ʻi he loto fakapapau, ke mamata ki he … fakahā mai e toʻukupu [ʻo e ʻOtuá] … .”25 ʻOku ʻi ai ha ngaahi tāpuaki ʻoku fakatatali ki ha taimi ʻamui ange, ʻo aʻu ki he fānau faivelenga taha ʻa e ʻOtuá.26

ʻI he māhina ʻe ono kuohilí ne fakafeʻiloaki mai ai ha palani ki hono ako e tokāteliné ʻo fakatefito ʻi ʻapi pea poupouʻi ʻe he Siasí ke fakamālohia e tuí, fakamālohia e ngaahi fāmilí mo e niʻhi fakafoʻituituí. Ne palōmesi mai ʻa Palesiteni Lāsolo M. Nalesoni ʻe lava ke tokoni e ngaahi liliú ke tau hao fakalaumālie, fakalahi ʻetau fiefia ʻi he ongoongoleleʻi, mo fakaloloto ʻetau ului ki he Tamai Hēvaní mo Sīsū Kalaisi.27 ʻOku makatuʻunga pē meiate kitautolu hono maʻu ʻo e ngaahi tāpuaki ko ʻení. ʻOku tau takitaha fatongiaʻaki hono fakaava mo ako e Haʻu ʻo Muimui ʻIate Au—Maʻá e Fakafoʻituituí mo e Ngaahi Fāmilí, fakataha mo e folofolá mo e ngaahi naunau kehe ʻo e Haʻu ʻo Muimui ʻIate Aú.28 ʻOku fie maʻu ke tau aleaʻi kinautolu mo hotau fāmilí mo e kaungāmeʻá pea fokotuʻutuʻu hotau ʻaho Sāpaté ke fakamālohia e tuí mo e fakamoʻoní. Pe ko ʻetau tukunoaʻi e maʻuʻanga tokoni ʻi hotau ʻapí ʻo tanu pē ai hono mālohí.

ʻOku ou fakaafeʻi atu kimoutolu ke mou fakaʻaongaʻi faivelenga e mālohi fakalangí ke maʻu e ngaahi tāpuaki pau mei he ʻOtuá. Fakaʻaongaʻi e tuí ke fakahoko e ngāue ʻoku fie maʻú. Hokohoko atu ia ʻi he tuí lolotonga hoʻo tatali ʻi he faʻa kātaki ki he ʻEikí. ʻOku ou lotua fakataha mo e ngaahi fakaafe ko ʻení ke tataki mo fakahinohinoʻi kimoutolu ʻe he Laumālie Māʻoniʻoní, koeʻuhi ke mou hangē ko e “tangata angatonu” ʻoku fakamatalaʻi ʻi he Lea Fakatātaá, ʻe “lahi ʻaupito ʻa e tāpuakí.”29 ʻOku ou fakamoʻoni ʻoku moʻui ʻetau Tamai Hēvaní mo Hono ʻAlo ʻOfaʻanga ko Sīsū Kalaisí, pea ʻokú na tokanga mai ki ha meʻa ʻe lelei kiate kitautolu, mo fiefia ke tāpue kitautolu, ʻi he huafa ʻo Sīsū Kalaisí, ʻēmeni.