Akonaki ʻa e Kau Palesitení
Vahe 23: Ko Hono Fakatupulaki ha Anga Faka-Kalaisí


Vahe 23

Ko Hono Fakatupulaki ha Anga Faka-Kalaisí

ʻOku ʻikai totonu ke hoko ʻa e maʻu ʻo e koulá pe ko e ʻiloá, pe ko e ngaahi koloa fakamāmaní, ko e meʻa ia ke tokanga taha ki ai ʻa e tangatá ʻi he moʻuí. ʻOku ʻikai totonu ko e fakatupulaki ʻo e ivi fakatuʻasinó, pe poto fakaʻatamaí, ka ʻoku totonu ko ʻene kaveingá, ʻa ia ko e māʻolunga taha ia he moʻuí, ke fakatupulaki ʻa e ʻulungāanga faka-Kalaisí.1

Talateú

Naʻe mahino kia Palesiteni Tēvita O. Makei hono mahuʻinga ke fakatupulaki ha ʻulungāanga māʻoniʻoni ʻo fakatatau mo e sīpinga ʻa e Fakamoʻuí. Naʻe hā mahino ʻeni ʻi heʻene moʻui feohi mo e kakaí pea mo ʻene moʻui fakafoʻituituí fakatouʻosi. Naʻe fakamatalaʻi ia ʻe hono foha ko Lōpetí ʻo pehē, “ ʻI he ngaahi taʻu kotoa ʻo ʻeku feohi vāofi mo ia ʻi ʻapí, ʻi he fāmá, pisinisí, mo e Siasí, kuo teʻeki ke ʻasi mai tuʻo taha kiate au ʻi ha tōʻonga pe foʻi lea, pea naʻa mo hano akoʻi ʻo ha hoosi ʻoku paongataʻa, ʻe tupu ai haʻaku tālaʻa ʻi heʻeku fakakaukaú ʻa e tuʻunga ne fāifai pea hoko ai ko ha fakafofonga mo e palōfita ʻa ʻetau Tamai Hēvaní.”2

Naʻe akoʻi ʻe Palesiteni Makei ko hono fakatupulaki ko ia ʻo e ʻulungāanga faka-Kalaisí ko ha meʻa ia ʻoku fakahoko fakaʻaho maʻu pē ʻa ia kuo pau ke tau taki taha fatongia ʻaki. Koeʻuhí ke fakamahino ʻeni ki he toʻu tupú, naʻá ne fakamatalaʻi ai ʻi haʻane ʻaʻahi ki ha ngāueʻanga ʻo ha tangata tā tongitongi ʻi Folōleni ʻi ʻĪtali: “Naʻe movete takai ha ngaahi kongokonga maka kalānite naʻe ʻikai mafahifahi, ʻa ia naʻe teuteu ʻe he tangata tā tongitongí ke ne tā ai ʻa e vīsone naʻe ʻi heʻene fakakaukaú. …

“Kapau naʻá ke ʻi he feituʻu ko ʻení, pea ʻoatu ʻe ha tangata kiate koe ha tutuʻu mo ha hāmala, te ke loto lahi nai ke toʻo ha taha ʻo e ngaahi konga maká pea tongitongi mei ai ha ʻīmisi ʻo ha tangata? He ʻikai te ke malava. Pea kapau ʻe ʻoatu ʻe ha taha ha lā faiʻanga tā fakatātā pea ʻoatu mo ha vali pea mo ha polosi, te ke tā valivaliʻi nai ʻi he lā ko iá ha fakatātā ʻo ha taha lelei? Mahalo te ke tali ki he ʻuluaki fehuʻí, ‘ʻOku ʻikai ko ha taha tā-tongitongi au, ’ pea ki hono uá, ‘ʻOku ʻikai ko ha taha tā valivali au. He ʻikai ke u lava ʻe au ʻo tā.’

“Neongo ia, ʻoku tau taki taha tā tongitongi ha taha ʻi he momeniti ko ʻení—ko kitautolu pē. ʻE fehālaaki nai, pe ʻe hoko ia ko ha ʻīmisi lelei mo fakaʻofoʻofa?

“Ko ho fatongia ia ʻo ʻou. He ʻikai lava ʻe ha taha kehe ʻo tā tongitongi ia maʻau. ʻE lava pē ʻa e mātuʻá ke nau fakahinohino, pea ʻe lava mo e kau faiakó ke nau tokoni ʻi haʻanau ngaahi fokotuʻu, ka ko e fatongia ʻo e talavou mo e finemui takitaha ke ne tā hono ʻulungāangá.”

Ne hoko atu ʻa Palesiteni Makei ʻo ne fakamatalaʻi ʻa e ola ʻo hono tā ʻo e ʻulungāanga ʻoku totonú: “Kapau te ke tauhi ho ʻulungāanga ke lelei ʻaupito ʻo ʻikai lava hano fakaangaʻi, ʻo tatau ai pē pe ko e hā e fakakaukau ʻa e kakai kehé pe ko e hā ha faʻahinga tukuakiʻi te nau fai atu, te ke lava pē ke laka fie laka, tauʻatāina mo ho lotó, ʻo fehangahangai mo māmani ʻi he loto toʻa koeʻuhí, he ʻokú ke ʻiloʻi naʻá ke tauhi hoʻo moʻuí ʻo taʻe hano mele.”3

Ngaahi Akonaki ʻa Tēvita O. Makeí.

ʻOku totonu ke tau feinga ke muimui ki he sīpinga taumamaʻo ʻa e Fakamoʻuí.

ʻOku taha pē ʻa e ʻulungāanga haohaoa ʻi he māmaní—ko e ʻulungāanga taʻe mafakatataua ʻo Sīsū ʻo Nasaletí, ko e ʻAlo ʻo e ʻOtuá, ko e Huhuʻi ʻo māmaní. He ʻikai ke lava ʻe ha tangata ʻo fai ha meʻa ʻe toe lelei ange ka ko haʻane tali ʻa Kalaisi ko e Faʻifaʻitakiʻanga maʻongoʻonga mo e Fai Fakahinohino paú.4

Kapau ʻoku tau fie ʻilo ʻa e tōʻonga moʻui lelei taha ke fakahoko ʻi he lotolotonga ʻo hotau kāingá, te tau lava ʻo maʻu ʻa e sīpinga haohaoá ʻi he moʻui ʻa Sīsuú. Tatau ai pē pe ko e hā ʻa ʻetau ngaahi fakaʻānaua lelei, pe ko ʻetau ngaahi holi taukakapa, pe ko ʻetau ngaahi fakaʻamu ʻi ha faʻahinga tuʻunga pē ʻo e moʻuí, te tau lava ke hanga kia Kalaisi ʻo ʻilo ai ʻa e haohaoá. …

Ko e ngaahi ʻulungāanga lelei ʻoku huluni fakataha ke maʻu ai ʻa e ʻulungāanga haohaoa ko ʻení ko e moʻoní, fakamaau totonú, fakapotopotó, loto ʻofá, pea mo e mapuleʻi kitá. Ko ʻene fakakaukau, lea, pea mo ʻene tōʻonga kotoa pē naʻe fenāpasi ia mo e fono fakalangí, pea ʻoku moʻoni ia. Ko e laine fetuʻutaki ʻiate ia mo e Tamaí naʻe ʻatā maʻu pē, koeʻuhí ke ne ʻilo maʻu pē ʻa e moʻoni ko ia naʻe fakafalala ki he fakahaá.

ʻOku fakamatalaʻi ʻa ʻene fakakaukau ki he fakamaau totonú ʻi he akonaki: “Ko e meʻa kotoa pē ʻoku mou loto ke fai ʻe he kakaí kiate kimoutolú, ke mou fai ia kiate kinautolu.” (Vakai, Mātiu 7:12.) Naʻe tāumamaʻo ʻa hono potó mo loloto ʻo tokaimaʻananga ai ʻa e ngaahi founga ʻa e tangatá pea mo e ngaahi taumuʻa ʻa e ʻOtuá. … Ko e tōʻonga kotoa pē ʻoku lekooti ʻi hono hisitōlia nounoú, neongo hono mahuʻingá, ne hoko ʻene moʻuí ko ha meʻa ia ke hā ai ʻa e ʻofa faka-Kalaisí mo e loto ʻofá. Ko ʻene mapuleʻi iá, ʻo tatau ai pē pe naʻe hāsino ia ʻi hono mālohi ke mapuleʻi hono uʻá pe ngaahi holi fakaekakanó pe ko hono lāngilangi mo hono ngeia ʻi he ʻao ʻo hono kau talatalaakí, naʻe haohaoa—naʻe fakalangi.5

ʻOku ʻi ai ha ngaahi fakatātā [pau] ʻoku ou manako maʻu pē ke u mamata ai. Ko e ʻuluakí ko e fakatātā ʻo Kalaisi ʻi he ʻao ʻo Pailató ʻi he taimi ne lea ai ʻa e pule Loma ko ʻení ki he kau fakatanga ne ʻitá, “Vakai ki he tangatá!” (Sione 19:5.) ʻI he taimi naʻá ne lea ʻaki ai ʻení, naʻe tuhu kia Sīsū, kuo fakakalauni ʻaki ʻa e ʻakau talatalá, pea kuo ʻi hono umá ʻa e pulupulu lanu kulokula fakapoʻupoʻulí. Naʻe tuhu ki ha taha ʻa ia naʻe manukiʻi ʻe ha kakaí mo lumaʻi, kuo nau tukuakiʻi ko ha hia matea pea mo halaia, ka ʻi he taimi naʻá ne pehē ai, “Vakai ki he tangatá!” naʻá ne fakamatalaʻi heni ha taha ʻoku haohaoa hono ʻulungāangá, ko ha taha kuó ne ikuna ʻa e ngaahi vaivaí mo e ngaahi fakatauelé, ʻa ia naʻe lava ke ne lea, ʻo hangē ko ia naʻá ne fai ki hono kaungā ngāué, “Kuó u tala ʻa e ngaahi meʻá ni kiate kimoutolu koeʻuhí, ke mou maʻu ʻa e fiemālié ʻiate au. … ka mou loto toʻa; kuó u ikunaʻi ʻa māmani.” (Sione 16:33.) Ko hotau faʻifaʻitakiʻangá ia.6

ʻOku totonu ke tau fakafōtunga atu ʻa Sīsū Kalaisi ʻi hotau tuʻunga fakafoʻituituí koeʻuhí ko Hono ʻulungāanga fakalangí. … ʻOku ʻikai fakalāngilangiʻi Ia ʻe he kau Kalisitiané, pea naʻa mo e fakalāngilangi ʻoku nau fai kiate Iá, ʻoku nau lau Ia ko e punake ʻiloa, ko e tangata saienisi maʻongoʻonga, ko e tangata kumi fonua maʻongoʻonga, ko ha taha ʻilo meʻa foʻou ʻiloa pe ko ha seniale lahi. ʻOku nau fakahīkihikiʻi Ia koeʻuhí he naʻe hoko ko ha tangata ʻiloa. Ka ʻi he kānokato ʻo hono ʻulungāangá, naʻe hiliō ʻi he meʻa kotoa pē.7

ʻOku mātuʻaki mahuʻinga hono pukepuke ʻo e fakakaukau māʻoniʻoní ki hono fakatupulaki ʻo ha ʻulungāanga māʻoniʻoni.

Ko hoʻo faʻahinga tōʻonga moʻuí, ho natula moʻoní, ʻe fakafuofua ia mei hoʻo ngaahi fakakaukaú, he ko hoʻo ngaahi tōʻongá ko hono fakafōtunga ia ki tuʻá. Ko e fakakaukaú ko e tenga pe tupuʻanga ia ʻo e angafaí.8

ʻOku tupu ʻa e ʻulungāangá mei he ngaahi meʻa ʻoku ʻi he lotó. Tala mai kiate au hoʻo fakakaukaú ʻi he taimi ʻokú ke nofo noa aí, pea te u tala atu pe ko e tangata fēfē koe.9

ʻOku hanga ʻe heʻetau ngaahi fakakaukaú ʻo faʻu kitautolu. ʻOku hangē tofu pē hono hanga ʻe he taha lalanga matalaʻiʻakaú ʻo ngaohi ʻene ngaahi matalaʻiʻakaú mo fakafuofuaʻi ʻa e ngaahi nikoʻi ʻo e filo ʻo ʻene lalangá, ʻoku pehē pē mo e kihiʻi momeniti kotoa ʻo e fetūkuaki ʻo e fakakaukaú ʻi hono fatu ʻo e ʻulungāangá pea aʻu ki hono fakafōtunga ʻo e hā ki tuʻa ʻo hotau ngaahi fōtungá. ʻOku hiki ʻe he ngaahi fakakaukaú hoʻo moʻuí ki he langí, pe ʻokú ne fusi hifo koe ki heli.10

ʻOku ʻikai ke ʻi ai ha tefitoʻi moʻoni ʻo e moʻuí ne faʻa fakamamafaʻi ʻe he Faiako Maʻongoʻongá ʻo laka ange ʻi he fie maʻu ke fakakaukau totonú. ʻI Heʻene fakakaukaú, ʻoku ʻikai ko e tangatá ʻa hono fōtunga ki tuʻá, pe ko e meʻa ʻokú ne fakamatalaʻi mai ʻaki ia ʻi heʻene leá: ʻoku hanga maʻu pē ʻe he meʻa ʻoku fakakaukauʻi ʻe he tangatá ʻo fakafuofuaʻi hono tuʻungá ʻi he meʻa kotoa pē. ʻOku teʻeki ai ha faiako te ne fakamamafaʻi lahi ange ʻo laka ʻiate Ia, ʻa e foʻi moʻoni ko ia “ko e ngaahi mahalo ʻa hono lotó, ko ia ai pē ia” [vakai, Lea Fakatātā 23:7]. …

Ko ʻene ngaahi akonaki fekauʻaki mo e fatongia ʻo e tangatá kiate iá, pea pehē mo e fatongia ʻo e tangatá ki hono kaungāʻapí, ʻoku fakafonu ʻaki ia ʻa e foʻi moʻoni ko ia ʻoku fakafuofuaʻi ʻe he fakakaukaú, ʻa e totonu ʻa e tangatá ki he fiefiá pe ko hano fakahalaki ʻi ha angahala, ʻi he meʻa kotoa pē. …

Tatau ai pē pe ʻe ʻilo pe ʻikai, ko kinautolu kotoa pē ʻoku fai angahala, te nau totongi ʻa e tautea ʻo e angahalá mo e taʻe tokangá. Ko e fakakaukau ʻoku muʻomuʻa ʻi he angafaí, ʻokú ne tuku hono nunuʻa tuʻuloá ʻi he ʻulungāangá. Pea neongo ʻe feinga ʻe he tokotaha ko iá ke ne fakafiemālieʻi hono konisēnisí ʻaki haʻane pehē… ʻoku ʻikai “ko ha fuʻu meʻa lahi” ʻeni ia, ka, ʻi hono lotó moʻoni, ʻoku mahuʻinga tatau ai pē, pea ʻe tuʻu ʻa e ngaahi fakaʻilonga ko iá ʻi hono ʻulungāangá ke talatalaakiʻi ia ʻi he ʻaho ʻo e fakamāú. He ʻikai lava ha taha ia ke toi mei heʻene ngaahi fakakaukaú, pe toe kalo mei honau ngaahi nunuʻa paú.11

Naʻe ʻafioʻi ʻe he Fakamoʻuí kapau ʻe lava ʻo fakatonutonu ʻa e ʻatamaí, kapau ʻe lava ke tekeʻi ʻa e fakakaukau mo e fakahehema ki he koví, ʻe siʻi ange ʻa e tōʻonga koví. ʻOku ʻikai fakamaʻamaʻaʻi ʻe Sīsū ia ʻa e kovi ʻo e ngaahi tōʻonga ko ʻení, pe te Ne pehē ʻoku ʻikai totonu ke tau tauteaʻi kinautolu; ka ʻokú ne fakamamafaʻi hono fie maʻu lahi ange ke tau tauhi ʻa e fakakaukaú mo e ʻatamaí ke maʻá. Ko e fuʻu ʻakau koví te ne fua mai ʻaki ʻa e fua kovi; ko e fuʻu ʻakau leleí te ne fua mai ʻaki ʻa e fua lelei. Tauhi ʻa e fuʻu ʻakaú ke haohaoa, ʻa e fakakaukaú ke maʻa, pea ʻe maʻa ai mo e fuá pea maʻa mo e moʻuí.12

Ko e ʻulungāanga totonú ko e ola ia ʻo ha feinga taʻe tuku mo e fakakaukau lelei, ko ha ola ʻo ha feohi lōloa mo e ngaahi fakakaukau hangē ko e ʻOtuá. Ko ia ʻoku feinga ʻo ofi taha ki he laumālie ʻo Kalaisí ʻa ē ʻokú ne ʻai ʻa e ʻOtuá ko e uho ʻo ʻene ngaahi fakakaukaú; pea mo ia te ne lava ke pehē ʻi hono lotó, “ ʻOua naʻa fai hoku lotó, ka ko e finangalo ʻoʻoú” [vakai, Luke 22:42], ʻoku fakaofiofi lahi taha ia ki he tōʻonga ʻa Kalaisí.13

ʻOku hanga ʻe he fanga “kiʻi meʻa iiki” ʻi heʻetau moʻuí ʻi ha vahaʻa taimi lahi ʻo oʻi hotau ʻulungāangá.

Hangē ko hono tala ʻe he mohukú ʻa e huʻunga ʻo e havilí, ʻoku pehē hono tala ʻe he fanga kiʻi meʻa īkí ʻa e huʻunga ʻo e loto mo e fakakaukau ʻa ha taha.14

Ko e fanga kiʻi meʻa īkí ko ha ngaahi konga pē ia ʻo e meʻa ʻoku maʻongoʻongá. ʻOku ʻikai mapuna fakafokifā hake pē ʻa e mohukú ʻo lalahi. ʻOku tupu pea fakaʻau fakalongolongo pē ke lalahi ange mo lelei ʻo hangē ʻoku ʻikai lava ʻe he telinga ongo tahá ke ne ongoʻi ia, pe mata ʻā tahá ke ne fakatokangaʻi ia. Ko e ʻuhá ʻoku ʻikai haʻaki fakaʻangataha ka ʻi ha ngaahi tulutā; ʻoku ʻikai puna fakalaka takai ʻa e ngaahi palanité ʻi honau ʻalungá, ka ʻoku nau ngaʻunu māmālie ʻi honau ʻalungá ʻi heʻenau vilo takaí. Ko e potó, lotó, angá, mo e ʻulungāangá, ʻoku nau hāsino mai tuʻunga ʻi he mālohi ʻo e fanga kiʻi meʻa īkí, pea ʻi he moʻuí totonu pea mo e tui fakalotú, ʻoku makatuʻunga ʻi he fanga kiʻi meʻa īkí, ʻi he fanga kiʻi tōʻonga īkí, ʻa ʻetau ngaʻunu atú—ʻo ʻikai ʻi he puna fakalaka, ka ʻoku fai māmālie atu—ʻo tatau ai pē ki he moʻui pe ko e mate taʻengatá.

Ko e meʻa mahuʻinga ke ako ʻi māmani he ʻahó ni ke tau fakahoko ʻi heʻetau fanga kiʻi tōʻonga īkí mo hotau fanga kiʻi fatongia iiki ʻo e moʻuí ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoni nāunauʻia ʻo e Ongoongoleleí. ʻOua muʻa naʻa tau fakakaukau ʻoku ʻikai ke mahuʻinga ʻa e fanga kiʻi meʻa īkí koeʻuhí ko ʻene hā ngali iiki mo ʻikai fuʻu fie maʻú. Ko hono moʻoní, ko e moʻuí ʻoku faʻu ʻaki ia ha fanga kiʻi meʻa iiki. Ko ʻetau moʻuí, ʻi hotau tuʻunga fakatuʻasinó, ʻoku faʻu ʻaki ia e fanga kiʻi tā iiki hotau mafú. Ka tuku ke tuʻu ʻa e tā ʻa e kiʻi foʻi mafu ko iá, ʻe ngata leva ʻa e moʻui he māmaní. Ko e foʻi laʻaá ko ha mālohi lahi ia ʻi he ʻunivēsí, ka ʻoku tau maʻu ʻa e tāpuaki ʻo hono ngaahi hueló koeʻuhí he ʻoku nau hoko mai kiate kitautolu ʻi ha fanga kiʻi huelo iiki, pea ʻi hono ʻuuni fakatahá, ʻokú ne fakafonu ʻa māmani ʻaki ʻa e ulo ʻa e laʻaá. ʻOku ʻai ʻa e pō kaupōʻulí ke fakalata ʻe he fetapaki ʻa e fanga kiʻi fetuʻú; pea ʻoku pehē tofu pē mo e moʻui faka-Kalisitiané ʻi hono faʻu ʻaki ha fanga kiʻi tōʻonga moʻui faka-Kalaisi ʻoku fai he houá ni, he miniti ko ʻení—ʻi ʻapi, ʻi he kōlomú, ʻi he houalotú, ʻi he koló, ko e fē pē ha feituʻu ʻe ʻi ai ʻetau moʻuí mo ʻetau tōʻongá.15

Ko e tuʻunga ʻo ha tangata he ʻahó ni ʻe meimei ke fakafuofua pē mei ai hono tuʻunga ʻi he kahaʻú. Ko hono tuʻunga ʻi he ngaahi taʻu kuo maliu atú naʻe meimmei ke fakafuofua ia mei he ngaahi taʻu ki muʻa atu ʻi heʻene moʻuí. ʻOku fakatupulaki ʻe he tangatá mei he ʻaho ki he ʻaho, mei he houa ki he houa, ʻa e ʻulungāanga ko ia ʻe makatuʻunga mei ai hono tuʻungá pea mo e anga ʻo ʻene tuʻu mo kinautolu te nau feohi he toenga ʻo e moʻuí.16

ʻOku tau fakatupulaki ha ʻulungāanga faka-Kalaisi ʻi heʻetau talangofua mo mapuleʻi kitautolú.

Ko e ʻulungāngá ʻoku faʻu ia ʻi he talangofua ki he ngaahi tefitoʻi moʻoní. ʻOku tupu ʻa e ʻulungāangá mei loto ʻo hangē ko e tupu ʻa ha fuʻu ʻakau, pea hangē ko e tupu ʻa e meʻa moʻui kotoa pē. ʻOku ʻikai ke ʻi ai ha faʻahinga meʻa ia ʻi tuʻa ke tānaki atu ke ke fakaʻofoʻofa ai; [ko ha meʻa teuteu mei] fale koloa [ʻe tokoni], pea ʻoku moʻoni pē ia, ka ʻoku ʻi he kilí pē ia mo taimi nounou. Ko e fakaʻofoʻofa moʻoní, ʻo hangē ko e ʻulungāangá, ʻoku haʻu ia mei loto, pea ko e meʻa ko ia ʻoku tokoni ki he mālohi ʻo e ʻulungāangá ko e talangofua ki he ngaahi tefitoʻi moʻoni kuo fakahā mai ʻe he Palōfita ko Siosefá, pea mo ia mei he Fakamoʻuí tonu pē: ʻa e ʻulungāanga leleí, ʻo e anga-tonú, māʻoniʻoní—ʻa hono tauhi ʻo e ngaahi fekau ʻa e ʻOtuá [vakai, History of the Church, 5:134–35].17

Ko hono langa ko ia ʻo ha ʻulungāanga ʻo hangē ko hano liliu ʻo ha tūkunga ʻo ha konga kelekele, ʻoku ngāue maʻu ai pē ʻa e ngaahi lao ʻo e melinó mo e fiefiá. ʻOku hoko ʻa e tōʻonga feingá, fakasītuʻaʻi ʻe te fiemaʻú, pea mo e ngāue ʻoku fakataumuʻa leleí ko ha ngaahi makatuʻunga ia ki he fakalakalaká. ʻOku hoko ʻa e fakafiefiemālié mo e angahalá ko e holoki mo e fakaʻauha ʻo e ʻulungāangá. Ko e fakaʻiseʻisá pē mo e loto mamahí ʻoku muiaki mai ʻi hona tuʻá.18

ʻOku ʻuhinga ʻa e mapuleʻi kitá ko ʻetau mapukepuke mo puleʻi ʻa hotau ngaahi uʻa, holi, holi fakakakano, pea mo e ngaahi ongo kotoa; pea ʻoku ʻikai ke ʻi ai ha meʻa te ne ʻai ha tangata ke ne maʻu ha faʻahinga ʻulungāanga lelei ʻo hangē ko e ikunaʻi hono lotó, ka ko ʻene ʻilo ko ia te ne lava ʻo ʻai hono uʻá mo ʻene ngaahi holí ke nau talangofua kiate ia pea ʻoku ʻikai ko ha tamaioʻeiki ia kiate kinautolú. ʻOku kau ʻi he ʻulungāanga lelei ko ʻení ʻa e fakaʻehiʻehi mei he ʻolokaholó, fakaʻehiʻehi mei he meʻa ʻoku ʻikai totonú, loto toʻá, loto lahí, ʻamanaki leleí, fakamātoató, anga-maʻá, tauʻatāiná, faʻa fakamolemolé, faʻa kātakí, ongongofuá, ʻikai feʻauakí, mo e moʻui maʻá.19

Ko e hā ʻa e pale nāunauʻia ʻo e tangatá he māmaní ʻo fakatatau mo ʻene lavameʻa fakafoʻituituí? Ko hono ʻulungāangá—ʻoku fakatupulaki ʻa e ʻulungāangá ʻi he talangofua ki he fono ʻo e moʻuí ʻo hangē ko hono fakahā ʻi he ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí, ʻa ia naʻe hāʻele mai ka tau lava ʻo moʻui pea mo maʻu ia ʻo lahi [vakai, Sione 10:10]. ʻOku ʻikai totonu ke hoko ʻa e maʻu ʻo e koulá ko e meʻa ia ke tokanga taha ki ai ʻa e tangatá ʻi he moʻuí, pe ko e ʻiloá, pe ko e ngaahi koloa fakamāmaní. ʻOku ʻikai totonu ko e fakatupulaki ʻo e ivi fakatuʻasinó, pe poto fakaʻatamaí, ka ʻoku totonu ko ʻene kaveingá, ʻa ia ko e māʻolunga taha ia he moʻuí, ke fakatupulaki ʻa e ʻulungāanga faka-Kalaisí.20

Tuʻunga ʻi hotau ivi takiekiná mo ʻetau akonakí, te tau lava ai ʻo tokoni ki he fānaú mo e toʻu tupú ke nau langaki ha ʻulungāanga faka-Kalaisi.

Ko e fānaú ʻi honau fanauʻi maí, ko kinautolu ʻoku fakafalala lahi taha mo taʻe malava taha ha meʻá ʻi he meʻa moʻui kotoa pē, ka, ko e fakaʻofoʻofa mo e lelei taha ia ʻi he meʻa kotoa pē he māmaní. … ʻOku tatau ʻenau moʻuí mo ha pepa lanu hinehina ʻoku taʻe ha ʻila, ʻa ia ʻe hiki ai ʻa ʻenau ngaahi fakaʻānaua pe ngaahi lavameʻa ʻo ʻenau moʻuí.21

ʻI he tupu fakasino ʻa e kiʻi tamasiʻí ʻaki ʻene toutou maʻu meʻatokoni maʻu pē ʻi ha ngaahi taimi paú, ʻaki ʻene mānava ʻaki maʻu pē ʻa e ʻea foʻoú, ʻaki ʻene mālōlō ʻi he ngaahi taimi totonú, ʻoku langa pehē ai pē mo e ʻulungāangá ʻaki ʻa e fanga kiʻi meʻa īkí, ʻi heʻenau fengāueʻaki fakaʻahó, ʻi ha kiʻi tokoni mei heni, mo ha meʻa pe moʻoni mei hena.22

Ko hono moʻoní, ko hotau ʻulungāangá ʻoku faʻu ia ʻi ʻapi. Ko e fāmilí ko ha faʻunga fakalangi. Ko e fatongia maʻongoʻonga taha ʻo e tangatá ʻi he fāmilí ke ohi hake ʻa e fānau tangatá mo e fānau fefiné ke nau moʻui lelei, longomoʻui mo e ʻatamaí, kae mahulu haké, ko ha ʻulungāanga faka-Kalaisi. Ko e ʻapí ko e fale ngāue ia ʻe lava ke faʻu ai ʻa e ngaahi meʻa ko ʻení.23

ʻIkai ʻoku mahuʻinga taʻengata ki he koló ʻa e kau faiako mo e kau fai-fakahinohino ʻo e toʻu tupú, ʻa ia ʻoku nau tongitongi mo fakafuo ʻa e faʻahinga ʻātakai lelei ʻoku moʻui ai ʻa e kakaí? ʻOku tuku mai ʻe he matalaʻiʻakaú ha fakaʻofoʻofa mo namu ʻalaha ʻi ha vahaʻa taimi, pea nau mae ʻo mole ʻaupito; ka ko e fānau ʻoku fakafonu ʻaki ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻo e moʻoní, tuʻunga ʻi he ngaahi fakahinohino mei he kau faiako anga fakaʻeiʻeikí, ʻoku nau fakafōtunga atu ha ivi takiekina ki he leleí, ʻa ia, ʻe moʻui ʻo taʻengata, ʻo hangē ko honau laumālié.24

Ngaahi Fokotuʻu ki Hono Akó mo Hono Aleaʻí

  • Ko e hā ʻa e ngaahi natula makehe ʻo e ʻulungāanga ʻo e Fakamoʻuí? (Vakai, peesi 263–64.) Te tau fakahū fēfē mai e ngaahi natula ko ʻení ki heʻetau moʻuí?

  • Ko e hā ʻoku hoko ai ʻa e ngaahi fakakaukau fakaʻeiʻeikí, ko ha fakavaʻe ki hono langa ha ʻulungāanga faka-Kalaisí? (Vakai, peesi 264–65.) Te ke fakamatalaʻi fēfē ʻa e lea ko ʻeni ʻa Palesiteni Makeí, “Tala mai kiate au hoʻo fakakaukau ʻi he taimi ʻokú ke nofo noa aí, pea te u tala atu pe ko e tangata fēfē koe?” Ko e hā te tau lava ʻo fai ke fakatupulaki ai ʻa e ngaahi fakakaukau ʻoku maʻá?

  • Ko e hā ha niʻihi ʻo e “fanga kiʻi meʻa” ʻi hoʻo moʻuí kuo tokoni ki hono oʻi ho ʻulungāngá? Ko e hā te ke lava ʻo fai he ʻaho kotoa pē ke ke toe anga faka-Kalaisi lahi ange ai? (Vakai foki, T&F 64:33.)

  • Ko e hā ha ngaahi founga ʻoku hoko ai ʻa e talangofua ki he ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí ko ha meʻa mahuʻinga lahi ʻi hono fakatupulaki ha ʻulungāanga leleí? (Vakai, peesi 267.) ʻOku tokoni fēfē ʻa e mapuleʻi kitá mo e ngāue tokoní ki he fakalakalaka ko ʻení? (Vakai, peesi 267.)

  • Ko e hā ʻe lava ʻe kitautolu mātuʻá mo e kau faiakó ʻo fai ke tokoni ki he toʻu kei talavoú ke nau fakatupulaki ha ʻulungāanga faka-Kalaisi? (Vakai, peesi 268–70.)

Ngaahi Potu-folofola Fekauʻakí: Filipai 4:8; Mōsaia 4:30; 3 Nīfai 27:27; T&F 64:33; 93:11–14

Ngaahi Maʻuʻanga Fakamatalá

  1. ʻI he Conference Report, ʻOkatopa 1926, 111.

  2. ʻI he Conference Report, ʻEpeleli 1967, 84.

  3. Secrets of a Happy Life, comp. Llewelyn R. McKay (1960), 145–46, 147.

  4. ʻI he Conference Report, ʻOkatopa 1945, 132.

  5. ʻI he Conference Report, ʻEpeleli 1968, 7.

  6. Gospel Ideals (1953), 355.

  7. True to the Faith: From the Sermons and Discourses of David O. McKay, comp. Llewelyn R. McKay (1966), 133.

  8. Treasures of Life, comp. Clare Middlemiss (1962), 200.

  9. Pathways to Happiness, comp. Llewelyn R. McKay (1957), 257.

  10. Secrets of a Happy Life, 160.

  11. “ ‘As a Man Thinketh …, ’ ” Instructor, Sepitema. 1958, 257–58.

  12. Man May Know for Himself: Teachings of President David O. McKay, comp. Clare Middlemiss (1967), 8–9.

  13. ʻI he Conference Report, ʻOkatopa 1953, 10.

  14. True to the Faith, 270.

  15. True to the Faith, 153.

  16. “Man’s Soul Is as Endless as Time, ” Instructor, Sānuali 1960, 1.

  17. True to the Faith, 95–96.

  18. True to the Faith, 29.

  19. ʻI he Conference Report, ʻEpeleli 1968, 8.

  20. ʻI he Conference Report, ʻOkatopa 1926, 111.

  21. “The Sunday School Looks Forward, ” Improvement Era, Tīsema 1949, 804.

  22. “The Home and the Church as Factors in Character Building, ” Instructor, ʻEpeleli 1946, 161.

  23. True to the Faith, 107.

  24. True to the Faith, 248.

ʻĪmisi
Christ with children

“ ʻOku taha pē ʻa e ʻulungāanga haohaoa ʻi he māmaní—ko e ʻulungāanga taʻe mafakatataua ʻo Sīsū ʻo Nasaletí, ko e ʻAlo ʻo e ʻOtuá, ko e Huhuʻi ʻo māmaní. He ʻikai ke lava ʻe ha tangata ʻo fai ha meʻa ʻe toe lelei ange ka ko haʻane tali ʻ a Kalaisi ko e Faʻifaʻitakiʻanga maʻongoʻonga mo e Fai Fakahinohino paú.”

ʻĪmisi
family

“Ko e fatongia maʻongoʻonga taha ʻo e tangatá [ʻi he] fāmilí ke ohi hake ʻa e fānau tangatá mo e fānau fefiné ke nau moʻui lelei, longomoʻui mo e ʻatamaí, kae mahulu haké, ko ha ʻulungāanga faka-Kalaisi.”