Akonaki ʻa e Kau Palesitení
Vahe 16: Ko e Uiuiʻi Fakaʻeiʻeiki ʻo e Ngaahi Mātuʻá


Vahe 16

Ko e Uiuiʻi Fakaʻeiʻeiki ʻo e Ngaahi Mātuʻá

Maluʻi hoʻomou fānaú. Fakahinohinoʻi kinautolu. … ʻo fakafou ʻi he sīpinga lelei ʻa e tamai mo e faʻē ʻofá.1

Talateú

Naʻe faʻa fakahaaʻi ʻe Palesiteni Tēvita O. Makei ʻa ʻene fakahoungaʻi ʻa ʻene ongomātuʻá pea mo ʻena tokoni ʻi heʻene moʻuí: “Naʻá ku ako mei [heʻeku tamaí] ʻa e lēsoni ʻo e ngāue mo e lotu ko ia ʻoku kaunga ki he ngaahi ʻekitivitī ʻoku totonu mo fakalaumālié pea pehē foki ki he ngaahi meʻa fakatuʻasino ʻoku fie maʻú. Ko e hā pē ha ngāue ʻoku tau fakahoko, tatau ai pē pe ko e hā ha ngafa, kuo pau ke tau fakahoko ia mo fai hotau lelei tahá ai.

“ ʻOku toe nofo maʻu pē mo e sīpinga fakaʻofoʻofa ʻa ʻeku fineʻeikí ʻiate au—ʻa ʻene angaleleí mo ʻene faʻa kātakí pea mo ʻene loto fakamoʻomoʻoní.”2

Naʻe iku maʻu mei ai ʻe Palesiteni Makei ha ivi mālohi lahi ʻo ne hoko ko ha tamai ʻofa. ʻI he kei siʻi hake ʻa e taha ʻo hono ngaahi fohá, ʻa Tēvita Lōleni, naʻá ne kaungā fononga fakataha mo ʻene tangataʻeikí ʻi ha saliote naʻe toho hoosi. Naʻe fakamatala ki mui ange ʻe Tēvita Lōleni ʻo pehē, “Ne ma kolosi ʻi ha vaitafe naʻe tafe mālohi, ʻoku lolotonga tuʻutuʻu-taufa–ʻo maʻungatāmaki kimaua he vahaʻa ʻo e vaitafé mo e tāfea mai mei he moʻungá. Ne u pehē ko ʻene ʻosi ia ʻa māmaní, peá u kamata ke tangi. Naʻe huki pē au ʻe heʻeku tangataʻeikí mo ne pukepuke au he poó kakato ʻo aʻu ki hono toki fakahaofi kimaua he pongipongí. ʻE faingataʻa ke ke talangataʻa ki ha tangata ʻoku ʻofa ʻiate koe mo ne ʻōʻōfaki atu koe kiate ia.”3

ʻOku manatuʻi ʻe Tēvita Lōleni naʻe fakamahinoʻi ʻe Tēvita O. mo ʻEma Lei Makei ʻa e meʻa naʻá na fie maʻú ki heʻena fānaú, pea ko kinaua ongo mātuʻá, “naʻá na mapuleʻi kinaua pea naʻe ʻikai ke mau teitei puputuʻu ʻi haʻamau sio ʻi ha taimi kuó na fai ha meʻa kehe mei he meʻa naʻe totonu ke mau fakahokó. … Naʻe hoko ʻa e ngaahi meʻa naʻe fie maʻu ʻe he ongomātuʻá ko ha hala ia ke mau muimui ai, pea ne hoko leva ʻemau ʻofa kiate kinauá ko ha ivi fakaʻaiʻai taʻe malava ke tekeʻi meiate kimautolu ke mau ʻaʻeva ai ʻi he hala ko iá. Naʻa mau feinga ke ʻofa ʻiate kinaua koeʻuhí he naʻá na tomuʻa ʻofa lahi kiate kimautolu fakafoʻituitui.”4

Naʻe fakafōtunga ʻe he sīpinga mo e faleʻi ʻa Palesiteni Makei ki he ngaahi mātuʻa ʻi he Siasí ʻa e mahino naʻá ne maʻu fekauʻaki mo honau ivi tākiekina mahuʻinga ki he leleí pea naʻe hāsino mei ai ʻa ʻene ʻilo pau he “ ʻikai ke ʻi ai ha ngāue lavameʻa te ne lava ke totongi huhuʻi ha fehālaaki kuo hoko he ʻapí.”5

Ngaahi Akonaki ʻa Tēvita O. Makeí

ʻOku ʻi ai ha fatongia fakalangi ʻo e mātuʻá ke tauhi mo fakahinohinoʻi ʻenau fānaú.

Ko ha kiʻi pēpē ne toki fanauʻi mai, ʻoku hoko ia ko e meʻa moʻui pelepelengesi taha he māmaní. ʻE mahuʻinga ai ʻa e tauhi tokanga ʻa e mātuʻá ke moʻui, pea pehē ki heʻene tupu haké. … Ko ʻetau koloa mahuʻinga tahá, ʻa ia ko ʻetau mataʻi koloa ia ki ʻitānití, ko ʻetau fānaú. ʻOku taau ʻeni pea ʻoku totonu ke nau maʻu ʻa ʻetau tokangá pea mo ʻetau fakahinohinó maʻu pē. …

Ko hono fanauʻi mai ʻo e fānaú ki māmaní ʻoku haʻu fakataha ia mo ha ngaahi fatongia mamafa pea ʻokú ne fakaʻatā ke tau mātā ai ʻa e taumuʻa fakaʻeiʻeiki taha ʻo e moʻuí, ʻa ia, ko e kaungā-ngāue fakataha mo e ʻOtuá, “ke fakahoko ʻa e moʻui taʻe mate mo e moʻui taʻengata ʻa e tangatá.” (Mōsese 1:39.)6

ʻOku fie maʻu ʻa e ngaahi mātuʻá ʻe he Tamai ʻa e faʻahinga kotoa ʻo e tangatá, ʻi heʻenau hoko ko Hono kau fakafofongá, ke nau tokoni kiate Ia ʻi hono oʻi mo fakahinohinoʻi e moʻui ʻa e faʻahinga ʻo e tangatá pea mo honau laumālie taʻe faʻa maté. Ko e ngāue māʻolunga taha ia ʻe lava ʻe he ʻEikí ke tuku ki he tangatá.7

ʻOku totonu ke lau ʻa e tuʻunga fakaemātuʻá … ko ha tufakanga toputapu. ʻOku ʻi ai ha faʻahinga meʻa ʻi he moʻui ʻa e tangatá ʻoku ʻikai ke ne tali ʻa e mātuʻa taʻe tokangá. Naʻe fakatōloloto ʻe he ʻOtuá ki he moʻui ʻa e ngaahi mātuʻá ʻa e foʻi moʻoni ko ia he ʻikai ke nau lava ʻo kalo mei he fatongia maluʻi ʻo e fānaú mo e toʻu tupú ʻo taʻe ʻi ai ha faʻahinga nunuʻa.

ʻOku hangē ʻoku ʻi ai ha fakahehema ke tekeʻi atu ʻa e fatongiá ni mei he ʻapí ki he ngaahi mālohi ʻi tuʻá, ʻo hangē ko e akó mo e Siasí. Neongo ʻoku mahuʻinga ʻa e ngaahi mālohi ko ʻení, ka he ʻikai ke nau teitei lava ke fetongi ʻa e ivi tākiekina ʻo e faʻeé mo e tamaí. ʻOku fie maʻu ke toutou akoʻi, ke toutou vakaiʻi maʻu pē, feohi, pea mo tau hoko ko ha kau tangata leʻo ʻo ʻetau fānaú kae lava ke kei māʻopoʻopo hotau ngaahi ʻapí.8

ʻOku hāsino ʻa e fakahinohino fakalaumālie ʻa e ʻOtuá ʻi hono fie maʻu ko ia ʻo e Kāingalotu ʻo e Siasí ke nau tauhi honau ngaahi ʻapí ke maʻumaʻulutá pea ke nau akoʻi ki heʻenau fānaú ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻo e ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí. “Pea ke nau akoʻi foki ʻenau fānaú ke lotu, pea ke ʻaʻeva ʻo angatonu ʻi he ʻao ʻo e ʻEikí.” Ko e fekau ko ʻeni mei he ʻEikí, kuo fai mai kiate kitautolu ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava, vahe 68, veesi 28, ʻoku ʻikai ha toe fehuʻia ai ʻa e fatongia ʻo e mātuʻá ke akoʻi ʻenau fānaú—ko ha fatongia kuo tā-tuʻo-lahi hono tekeʻi mai ki he uma ʻo e Siasí, ngaahi ako fakapuleʻangá, pea mo e kau ʻōfisa ʻo e laó.9

ʻOku ʻi ai ha kulupu ʻe tolu ʻoku nau fuesia ʻa e fatongia ki hono akoʻi ʻo e fānaú: ʻUluakí, ko e fāmilí; uá, ko e Siasí; tolú, ko e puleʻangá. Ko e mahuʻinga taha ʻi he ngaahi meʻá ni ko e fāmilí. Kuo tuku ʻe he ʻEikí ki he mātuʻá ʻi ha fekau fakalangi ʻa e fatongia ke, ʻuluakí, akoʻi ʻa e tokāteline ʻo e fakatomalá; uá, tui kia Kalaisi, ko e ʻAlo ʻo e ʻOtua moʻuí; tolú, papitaiso mo e hilifaki ʻo e nima ke maʻu ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní; faá, ke akoʻi ʻa e fānaú ke nau lotu; nimá, ke akoʻi ʻa e fānaú ke nau ʻaʻeva angatonu ʻi he ʻao ʻo e ʻEikí [vakai, T&F 68:25–28]. Ko e ngaahi mātuʻa ʻoku kalo mei he fatongiá ni kuo pau ke nau haʻisia ki he angahala ʻo e taʻe tokangá.10

Ko e falala maʻongoʻonga taha ʻe fai ki ha tangata mo ha fefine ko hano tuku ke na tauhi ha moʻui ʻa ha kiʻi tamasiʻi. Ka tōnounou ha tangata kuo fai ki ai ha falala ke ne tauhi ha paʻanga ʻa ha kakai, ʻo tatau ai pē pe ko e tangata ngāue pangikē, pe fakapuleʻanga, pe ʻōfisa fakafonua, kuo pau ke puke pea ʻe aʻu pē ʻo ʻave ki pilīsone. Kapau ʻe fakahā ʻe ha taha kuo tuku ki ai ke ne maluʻi ha meʻa fakapulipuli ʻa e puleʻangá, ʻo ne lavakiʻi hono fonuá, ʻoku ui ia ko e taha lavaki. Ko e hā leva ʻa e fakakaukau ʻa e ʻEikí ki he mātuʻa ʻoku ʻikai ke nau ohi totonu hake ʻenau fānaú tuʻunga ʻi haʻanau taʻe tokanga pe loto ke fakatōliʻa pē ʻenau siokitá, pea mahino ai kuo ʻikai ke nau fai pau ki he falala lahi ko ia kuo fai mai ki he faʻahinga ʻo e tangatá? Ko hono talí ne folofola ai ʻa e ʻEikí ʻo pehē: “… ʻe ʻi he ʻulu ʻo e mātuʻá ʻa e angahalá.” (T&F 68:25.)11

ʻOku ʻikai ha meʻa ia ʻoku fakataimi pē ʻi he ʻapi ʻo e Kāingalotu ʻo e Siasí. ʻOku ʻikai ke ʻi ai ha ʻelemēniti ia ai ʻoku fakaetaimi nounou pē ʻi he feohi ʻa e fāmilí. ʻOku hoko ʻa e ʻapí ko e tefitoʻi ʻiuniti mahuʻinga ia ʻo e sosaietí ʻi he Kāingalotu ʻo e Siasí; pea ko e tuʻunga fakaemātuʻá ʻoku hoko hake pē ia ki he tuʻunga fakaʻOtuá. Ko e fakapulipuli ʻo e hoko ko e tangataʻifonua leleí ʻoku makatuʻunga ia ʻi he ʻapí. Ko e fakapulipuli ki hono fakatō ki he lotó ʻa e tui ʻOtuá, tui ki he ʻAló, ko e Huhuʻi ʻo māmaní, mo e tui ki he ngaahi houalotu ʻo e Siasí, ʻoku makatuʻunga ia ʻi he ʻapí. ʻOku fakatefito ia ai. Kuo tuku ʻe he ʻOtuá ki he mātuʻá ʻa e fatongia ke fakatō ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoni ko ʻení ki he ʻatamai ʻo e fānaú. Ko ʻetau ngaahi akó, ngaahi houalotu ʻo e Siasí, pea mo e ngaahi kautaha fakasōsiale lelei ʻoku feʻungá, ko ha ngaahi tokoni kotoa pē kinautolu ki hono langa pea mo hono fakahinohino ʻo e toʻu tupú, ka ʻoku hala ʻatā ke lava ʻe ha taha ʻiate kinautolu ke fetongi ʻa e ivi tuʻuloa pea mo e mālohi ʻo e mātuʻá ʻi he ʻapí—neongo pe ko e hā haʻanau lelei mo honau mahuʻinga ʻi he moʻui ʻa hotau toʻu tupú.12

ʻE lava ke maʻu ʻe he ngaahi faʻeé ha ivi takiekina mālohi ki he lelei ʻa ʻenau fānaú.

Ko e taha ʻo e ngaahi fiemaʻu vivili taha he māmaní he ʻahó ni ko e poto mo e tokanga fakaefaʻeé…

Ko e tuʻunga fakaefaʻeé ko e ivi takiekina lelei taha ia te ne lava ʻo ofeʻi ʻa e moʻui ʻa e tangatá ki he leleí pe ki he koví. ʻOku hoko ʻa e ʻīmisi ʻo e faʻeé ko e fuofua meʻa ia ke paaki ʻi he ʻuluaki peesi haohaoa ʻo e ʻatamai ʻo ha kiʻi tamasiʻi. Ko e molū ʻo ʻene alá ʻokú ne fuofua fakaake ʻa e ongoʻi malú; ko ʻene ʻumá ʻokú ne fakaake ʻa hono fuofua fakatokangaʻi ʻo e ʻofá; ko ʻene ʻofá mo ʻene angaleleí ʻokú ne fuofua fakapapauʻi mai ʻoku ʻi ai ha ʻofa ʻi he māmaní.13

Ko e uiuiʻi fakaʻeiʻeiki taha ʻi he māmaní ko e tuʻunga fakaefaʻeé. Ko e faʻē moʻoní ko e meʻa fakaʻofoʻofa taha ia ʻi he ngaahi pōtoʻi ngāue kotoa pē, ko e lelei taha ia ʻo e ngaahi ngāue kotoa pē. Ko ia ko ē ʻokú ne lava ke tā ha fakatātā maʻongoʻongá, pe te ne lava ke faʻu ha tohi te ne lava ke tokoniʻi ha lauimilioná, ʻoku taau ke ne maʻu ʻa e fakaʻapaʻapa mo e fakahīkihikiʻi ʻa e faʻahinga ʻo e tangatá; ka ko ia ʻokú ne ohi lelei hake ha fāmili ʻoku moʻui lelei, ko ha ngaahi foha mo ha ngaahi ʻofefine lelei, ʻa ia ʻe tuʻuloa mo ʻaonga he ngaahi kuonga kotoa pē ʻo ka hili e fakaʻau ke nenefu atu ʻa e tāvalivalí, pea popo mo e ngaahi tohí mo holo mo e ngaahi maka fakamanatú, ʻoku taau ke ne maʻu ʻa e fakalāngilangi maʻolunga taha ʻe lava ke fai ʻe he tangatá, pea pehē mo e ngaahi tāpuaki fungani ʻa e ʻOtuá.14

ʻOku lulu ʻe he ngaahi faʻeé ʻa e ngaahi tengaʻi ʻakaú ʻi he kei iiki ʻa e fānaú pea ʻe makatuʻunga mei ai ʻa e ututaʻu ʻe fakahoko ʻi heʻenau lalahí. Ko e faʻē ko ia ʻokú ne fakatō ki he moʻui ʻa ʻene fānaú ʻa e fefakaʻapaʻapaʻakí pea mo e manako ki he ngāue fakaefaʻeé mo fakaetamaí, ʻoku nau fakahoko ha ngāue lelei ki he Siasí pea mo e faʻahinga kotoa ʻo e tangatá. ʻOku mafola atu ʻa e fānau mei he ngaahi ʻapi peheé ki māmani, ko ha kau tangataʻifonua lelei—ko ha kau tangataʻi fonua te nau fai ʻa e tokoni ne fai ʻe heʻenau mātuʻá, ke fakahoko ʻa e tau ko ia naʻe fakahoko ʻe heʻenau ngaahi tamaí mo ʻenau ngaahi faʻeé. …

Ko e ngāue fakaefaʻeé ko e meʻa pē ia ʻe taha he māmaní kotoa ʻokú ne fakafōtunga moʻoni taha mai ʻa e natula faka-ʻOtua ʻo e fakatupú mo e feilaulaú. Neongo e ʻoatu ʻe he tuʻunga fakafaʻeé ʻa e fefiné ʻo ʻofi ki he ngutungutu ʻo e maté, ka ʻokú ne toe ʻoatu pē ia ki he lotolotonga ʻo e ngaahi matavai mapunopuna ʻo e moʻuí, mo ʻai ia ke ne hoko ko e kaungā ngāue mo e Tupuʻangá ʻi hono foaki ki he ngaahi laumālie taʻengatá ha moʻui fakamatelie.

ʻI he ngaahi taʻu kotoa ʻo e kei pēpeé, kei īkí, mo e lalahi haké, ʻio, naʻa mo e hili ʻo e hoko ʻo ʻene fānau fefiné ko ha ngaahi faʻē pea hoko mo ʻene fānau tangatá ko ha ngaahi tamaí, ʻoku feilaulauʻi maʻu ai pē ʻe he faʻeé ʻi he ʻofa, mo e manavaʻofa ʻa hono taimí, ʻa ʻene fiemālié, mo ʻene nongá, ʻa e mālōlō pea mo e fakafiefia naʻá ne fie maʻú, pea kapau naʻe fie maʻu, naʻe feilaulauʻi ai mo ʻene moʻui leleí pea naʻa mo ʻene moʻuí. ʻOku ʻikai ha faʻahinga lea ia te ne lava ke fakamatalaʻi ʻa e mālohi mo e fakaʻofoʻofa pea mo e tangane ʻo e ʻofa fakaefaʻeé. …

… ʻOku kau ʻi he ngaahi koloa mahuʻinga taha ʻi heʻeku manatú ʻa e ngaahi lotu ko ia ʻeku faʻeé ʻi hoku veʻe mohengá, ʻa ʻene tōʻonga ʻofá ʻi heʻene fakakafuʻi au mo hoku tokouá pea mo ʻene ʻuma māvae taki taha mai kiate kimaua ka ma mohé. Naʻá ma fuʻu kei iiki mo makaka he taimi ko iá ke ma fakahoungaʻi kakato ha faʻahinga līʻoa pehē, ka naʻe ʻikai ke ma fuʻu kei iiki ke ma ʻiloʻi ʻa e ʻofa ʻema faʻeé ʻiate kimauá.

Ko e faʻahinga fakatokangaʻi ko ʻeni ʻo e ʻofa ʻa e faʻeé, mo hono māteakiʻi ʻo e akonaki ke hoko ko ha tamai faʻifaʻitakiʻanga leleí, naʻe tā tuʻo lahi ʻene faʻa afeʻi hoku ʻalungá ʻi heʻeku kei tupu taʻe manonga haké, mei he ngaahi vanu ʻo e ʻahiʻahí.15

ʻOku ʻikai ke toe ʻi ai ha ngāue ʻe fakaʻeiʻeiki ange he māmaní ʻe lava ke fakahoko ʻe ha faʻē ka ko hono ohi hake pea mo ʻofaʻi ʻa e fānau kuo tāpuekina ʻaki ia ʻe he ʻOtuá. Ko hono fatongiá ia.16

ʻOku totonu ke kau lahi ʻa e ngaahi tamaí ʻi hono ohi hake ʻo ʻenau fānaú.

ʻI ha efiafi ʻe taha, ʻi he taimi nimá nai, naʻe heka meʻalele mai ai ha kau tangata ʻe toko nima ʻi he Hala Lahí [ʻi Sōleki Siti ʻi ʻIutā]. ʻI heʻenau fakalaka hake pē ʻi he ʻUluaki Hala ki he Fakatongá kuo nau fanongo ki ha kiʻi leʻo fakaʻofa, “Papa! Papa! Papa! tali mai.” Ko ʻene tamaí naʻe fakaʻulí, pea naʻe ongoʻi ʻe hono telinga tokangá ʻa e leʻo ʻo hono kiʻi fohá. Naʻá ne taʻofi leva ʻa e meʻalelé. ʻI he taimi naʻe vakai takai holo ai ʻa e kau tangatá ni, naʻa nau fakatokangaʻi ʻoku hū mai mei he kakai tokolahi ne fetuiakí, ha kiʻi tamasiʻi taʻu hiva, ne ʻikai mei tau ʻene mānavá, pea naʻe fakatau pē ʻene mānavá mo tangi, koeʻuhí ko ʻene fāifeinga ke aʻu mai ki he meʻalelé. …

Naʻe pehē ange leva ʻa e tamaí ni, “Naʻá ke ʻi fē ai pē, ʻe hoku foha?”

“Naʻá ku kumi koe.”

“Ka, naʻá ke mavahe koe mei he feituʻu naʻá ta alea ke ta fetaulaki aí?”

“ ʻIo, naʻá ku ʻalu au ʻo kumi pe ʻokú ke ʻi fē.”

Naʻe mahino ki he kiʻi tamasiʻí naʻe totonu ke na fetaulaki ʻi muʻa ʻi he Tāpanekalé. Ka ne ʻuhinga ʻa e tangataʻeikí ia ke na fetaulaki mo e kiʻi tamasiʻí ki mui mai he halá. ʻI heʻene taʻe mahinó ne mavahe ai ʻe kiʻi fohá ni mei heʻene tamaí, pea tofanga ai ʻa e kiʻi tamasiʻí ʻi he feteketekeʻi ko ʻení ʻo ʻikai ha taha ke ne maluʻi ia.

ʻOku ou tui ʻoku fakafōtunga atu ʻe he meʻá ni ʻa e tefitoʻi fakatokanga kuo lahi hano toutou fai atu. Ngaahi tamai, ʻoku ʻi ai nai ha taʻe femahinoʻaki ʻiate koe mo ho ngaahi fohá? ʻOku ʻi ai nai siʻa taha ʻo ho ngaahi fohá ʻoku hē fano ʻi he fihituʻu ʻo e moʻuí, ʻo ʻākilotoa ʻe he faʻahinga kotoa pē ʻo e ʻahiʻahí, peá ke kei fie maʻu pē ke ke fetaulaki mo ia ʻi ha feituʻu naʻe fokotuʻu ka ʻoku ʻikai ke ne ʻilo? Mahalo pē naʻa ʻikai toe lava ia ʻo hū mai mei he fihituʻu ko iá mo kaila, “ ʻE Tamai, ʻE Tamai!” pea kapau ʻe lava, mahalo naʻa ʻikai te ke ongoʻi ʻe koe siʻene uí, koeʻuhí ko e tokanga lahi ange ho ʻatamaí ki he ngaahi meʻa ʻo e moʻuí. ʻE lava pē ke ke lele vave atu ʻo fakalaka atu ai kae siʻi tuku pē ʻi he uhouhonga ʻo e koví, ke ne toki kumi mai hano hala ki ʻapi. ʻAve muʻa homou ngaahi fohá mo kimoutolu ʻi he hala ko ʻeni ʻo e moʻuí, koeʻuhí ke mou lava ʻo maʻu kinautolu ʻi he ʻapi taʻengata ko ia ʻoku ʻi ai ʻa e nonga mo e fiemālie ʻoku taʻe ngatá.17

Ko e tamai ko ē ʻoku ʻikai ke vahevahe mo hono uaifí ʻa e ngaahi fatongia ki hono ohi hake ʻo ʻena fānau tangatá mo ʻena fānau fefiné, koeʻuhí ko ha ngaahi fatongia fakapisinisi pe fakapolitikale pe fakasōsialé, ʻoku ʻikai angatonu ia ki hono ngaahi fatongia fakamalí, pea ʻoku hoko ia ko ha ʻelemēniti kovi ki he ʻātakai naʻe mei hoko pea ʻoku totonu ke hoko ko ha ʻapi fiefiá, pea ʻoku malava pē ke hoko ia ko ha taha ʻokú ne fakatupu ʻa e moveuveú mo e faihalá.18

ʻOku totonu ke akoʻi ʻe he mātuʻá ʻa e talangofuá mo e ʻapasiá ʻi ha founga ʻofa.

ʻOku totonu ke kamata ʻi ʻapi ʻa e ʻapasiá pe fakaʻapaʻapa mo talangofua ki he laó. ʻOku moʻoni foki, he ʻikai ke lava ʻo fai hano fuʻu fakamamafaʻi lahi fēfē ʻi he fatongia ʻo e mātuʻá ke nau akoʻi ʻa e ʻaʻapa ki he ʻOtuá ʻi he ngaahi meʻa toputapú kotoa, pea mo nau fakaʻapaʻapaʻi mo tauhi ʻa e laó.19

Ko e talangofuá ko e ʻuluaki fono ia ʻo e langí, pea ko e lao foki ia ʻo e ʻapí. He ʻikai ke lava ʻo maʻu ha fiefia moʻoni ia ʻi he ʻapí ʻo ka ʻikai ke ʻi ai ʻa e talangofuá—ʻa e talangofua ko ia ʻoku ʻikai ke maʻu ʻi he fakamālohiʻi fakaesinó, ka ʻi he ʻelemēniti fakalangi ʻo e ʻofá. ʻOku ʻikai ke ʻi ai ha ʻapi kapau ʻoku ʻikai ʻi ai ha ʻofa. Mahalo pē te ke maʻu ha palasi ka ʻoku ʻikai ko ha ʻapi, pea ʻe lava pē ke ke nofo ʻi ha fale ʻakau mo ʻato kelekele, pea faliki kelekele, ka ʻokú ke maʻu ai ʻa e ʻapi nāunauʻia taha he māmaní kotoa, ʻo kapau ʻoku malama ʻi loto ʻi honau ngaahi holisí ʻe fā ʻa e tefitoʻi moʻoni fakalangi ʻo e ʻofá, [ʻa ia ʻokú ne fakatupu] ʻa e talangofua ko ē mo e ongoongofua ʻokú ne ʻai ʻa e moʻuí ke ʻaongá.20

Kuo hū fefeka mai ha ngaahi fakaukau fakapoto fekauʻaki mo e faʻiteliha ʻa e fānaú, pea mo hono totonu ke pukepuke ʻenau totonu fakafoʻituituí. ʻOku tui ha niʻihi ʻo e kau tangata fokotuʻu fakakaukaú ni ʻoku totonu ke tukuange ki he fānaú ke nau fakaleleiʻi pē ʻenau ngaahi palopalemá ʻo ʻoua ʻe toe kau atu ha fakahinohino ʻa e mātuʻá. ʻOku ʻi ai ha moʻoni ʻi he meʻá ni, ka ʻoku lahi ange ʻa e konga ʻoku halá. …

… ʻOku totonu ke ʻilo ʻe he kiʻi tamasiʻí ʻoku ʻi ai ha fakangatangata ki heʻene ngaahi angafaí, ʻoku ʻi ai ha ngaahi fakangatangata pau he ʻikai ke lava ʻo fakalaka ai taʻe ʻi ai hano nunuʻa. ʻE lava ke faingofua pē ʻene hoko ʻa e talangofua ko ʻeni ki he ngaahi tūkunga ʻo e ʻapí ʻaki ha founga ʻofa, kae pau. “Akonakiʻi ʻa e tamasiʻí ʻi he hala ʻoku totonu ke ne ʻalu aí: pea ka hoko ia ʻo motuʻa, ʻe ʻikai te ne foki mei ai.” [Vakai, Lea Fakatātā 22:6.]21

ʻOku [fie maʻu] ʻe he toʻu tupú ia ha fakahinohino, ha tataki, pea mo ha fakangatangata ʻoku taau. Naʻe pehē ʻe Penisimani Felengikilini, “Tuku ke hoko ʻa e talangofuá ko e fuofua lēsoni ia hoʻo kiʻi tamasiʻí, pea ko hono uá, ko e hā ho lotó.”… ʻOku totonu ke ʻilo kei siʻi ʻe he kiʻi tamasiʻí naʻe ʻikai faʻu ʻa e māmaní ia maʻana toko taha pē; ʻoku ʻi ai mo hano fatongia ki he kakai kehé. …

ʻOku ʻi ai foki mo ha fatongia ʻo e ngaahi mātuʻá ʻi he akoʻi ko ʻení, ke ʻoua te nau fakatupu ʻita ki he fānaú [vakai, ʻEfesō 6:4]. ʻOku totonu ke nau fakakaukau lelei ke ʻoua te nau fakatupu ʻita ʻaki ʻenau tuʻutuʻuní pe fai ha faʻahinga tukuakiʻi taʻe ʻuhinga. ʻOku totonu ke nau fai ha ngaahi fakalotolahi ʻi he faingamālie kotoa pē ʻoku maʻú, kae ʻikai ko e fakafepakiʻi pe tafuluʻi.22

ʻOku hoko e sīpinga ʻa e mātuʻá ko ha ivi mālohi ʻi he moʻui ʻa e fānaú.

ʻOku ʻi ai ha fatongia ki he taha kotoa, pea tautautefito ki he ngaahi tamaí mo e ngaahi faʻeé, ke nau tā e ngaahi sīpinga lelei ʻoku taau ke muimui ai ʻa e fānaú mo e toʻu kei talavoú. Kuo pau ke fakamātoato ʻa e mātuʻá ʻi heʻenau tauhi ʻa e laó pea mo hono poupouʻi ʻo e lakanga fakataulaʻeikí ʻi honau ʻapí, ke lava ʻa e fānaú ʻo mamata ki he sīpinga ʻoku tāú.23

Ko e fatongia ia ʻo e ngaahi mātuʻá mo e Siasí ke ʻikai ngata pē ʻi hono akoʻí ka ke nau toe fakaʻaliʻali foki ki he toʻu kei talavoú ʻoku ʻomi ʻe he moʻui ʻaki ʻa e moʻoní mo e maʻa fakaeangamaʻá ʻa e fiefiá mo e nēkeneká, ka ko hono maumauʻi ʻo e ngaahi fono fakaeangamaʻá mo fakasōsialé ʻoku iku ia ki he taʻe fiemālie, mamahi, pea ka tōtuʻa, ʻe fakamā.24

Ko hotau fatongia ʻo kitautolu lalahí pea mo e mātuʻa [ʻa ʻetau fānaú] ke tā maʻanautolu ha sīpinga lelei ʻi ʻapi pea ʻi he sosaietí. Ko hotau fatongia ke fakalotoa ʻetau fānaú ʻaki ʻetau tui moʻoni ki he ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí. ʻOku ʻikai totonu ke teitei akoʻi ʻe he mātuʻá ha meʻa kau ki he ongoongoleleí ka nau fai ʻenautolu ha meʻa kehe. ʻOku mātuʻaki ongoʻi ngofua ʻe he fānaú ia ʻa e taʻe fakamātoató pe taʻe moʻoní.25

ʻOku foaki ʻe he fāmilí ki he kiʻi tamasiʻí ʻa hono hingoá pea mo hono tuʻunga ʻi he nofo fakakoló. ʻOku fie maʻu ʻe ha kiʻi tamasiʻi pē hono fāmilí ke lelei tatau mo e ngaahi fāmili ʻo hono ngaahi kaumeʻá. ʻOku loto ia ke lava ʻo tuhu ki heʻene tangataʻeikí mo e ongoʻi laukau, pea mo ne ongoʻi ha loto langaki moʻui pe lāngilangi ʻi he taimi kotoa pē ʻe fakakaukau ai ki heʻene fineʻeikí.26

ʻOfa ke tokoniʻi kitautolu ʻe he ʻOtuá ke tau taukaveʻi ʻa e moʻoní—ka ʻe toe lelei ange, ke tau moʻui ʻaki ia, pea mo fakafōtunga ia ʻi hotau ngaahi ʻapí … Kuo foaki atu ʻe he ʻOtuá ha mālohi ke mou maʻu ʻa e ivi ko iá, ke tuʻu maʻu hoʻomou fānaú ʻi he ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí, ʻo aʻu ki he ngataʻangá, pea aʻu ki he maté ʻo ka fie maʻu.27

Tau toe fakapapauʻi lahi ange muʻa ke tau fokotuʻu ha ngaahi ʻapi ʻoku [angatonu], ke tau hoko ko ha ngaahi husepāniti ʻoku angaʻofa lahi ange, ke tau hoko ko ha ngaahi uaifi ʻoku fakakaukau lelei lahi ange, pea mo hoko ko ha faʻifaʻitakiʻanga lelei ange ki heʻetau fānaú, ʻo fakapapauʻi te tau maʻu ha kiʻi konga ʻo e langí ʻi hotau ʻapi ko ʻeni ʻi māmaní.28

Ngaahi Fokotuʻu ki Hono Akó mo Hono Aleaʻí

  • Ko e hā ʻa e ngaahi tufakanga ʻo e mātuʻá ʻi he palani ko ia ʻa e ʻOtuá ke “fakahoko ʻa e moʻui taʻe mate mo e moʻui taʻengata” ʻa ʻEne fānaú? (Vakai, peesi 187–89.) ʻOku fevahevaheʻaki fēfē ʻa e tamaí mo e faʻeé ʻi he fatongia ʻo hono ohi hake ʻo e fānaú ʻi he angatonú? (Vakai, peesi 189–91.)

  • Ko e hā ʻa e ʻuhinga ʻoku totonu ai ke ʻai ʻe he mātuʻá ʻa ʻenau fānaú mo honau ʻapí ke hoko ia ko e meʻa muʻomuʻa taha kiate kinautolú? Ko e hā ha faʻahinga ivi pe ngaahi ʻekitivitī ʻokú ne feinga ke maʻu ʻa e taimi ʻo e fāmilí ʻi he taimi ʻoku nau fakataha aí? ʻE lava fēfē ʻe he mātuʻá ke tokangaʻi ʻoku ʻi he tuʻunga ʻoku totonu ke nofo aí, ʻa e ngaahi ʻekitivitī mavahe mei ʻapí? Ko e hā hono ʻuhinga ʻoku mahuʻinga ai ke fakakau ʻa e kau mēmipa kotoa ʻo e fāmilí ʻi he ngaahi fili ko ʻení?

  • Ko e hā ha faʻahinga feohi makehe ʻoku totonu ke maʻu ʻe ha faʻē mo haʻane fānau? (Vakai, peesi 189–90.) Ko e hā ha ngaahi founga makehe ʻe lava ai ʻa e ngaahi faʻeé ʻo fakalotoa ʻenau fānaú ki he leleí?

  • Ko e hā ʻe lava ʻo fai ʻe he ngaahi tamaí ke nau kau lahi ange ai ʻi hono ohi hake ʻo ʻenau fānaú? (Vakai, peesi 190–91.) Ko e hā ha ngaahi tāpuaki ʻe lava ke maʻu ʻe he ngaahi tamaí mo e fānaú ʻi he taimi ʻoku nau feohi aí?

  • Koe hā ha niʻihi ʻo e ngaahi founga lelei ke akoʻi ai ʻe he mātuʻá ʻenau fānaú ʻi he talangofuá mo e ʻapasiá pe fakaʻapaʻapá? (Vakai, peesi 191–92.) Ko e hā ʻoku hoko ai ʻa e ʻofá ko ha konga mahuʻinga ʻo e ngāue ko ʻení? Ko e hā ʻe lava ke fai ʻe he mātuʻá ʻi he taimi ʻoku fili ai ʻenau fānaú ke talangataʻa mo hē atú?

  • Ko e hā hano kovi ki he fānaú kapau ʻoku “akoʻi ʻe he matuʻá ha meʻa ʻi he ongoongoleleí ka nau fai ʻenautolu ha meʻa kehé?” Kuo fēfē haʻo fakatokangaʻi e ivi faʻifaʻitakiʻanga ʻo e mātuʻá ki he fānaú ʻi ha ngaahi meʻa lelei kuo hoko? (Vakai, peesi 192–93.)

  • Ko e hā ha ngaahi founga te tau lava ʻo tokoni ai ki he mātuʻa ʻoku ʻikai mali ka ʻoku nau feinga ke ohi hake ʻenau fānaú ʻi he angatonú?

  • ʻOkú ke pehē ko e hā ʻoku fakamuʻomuʻa ai ʻe he ʻEikí ʻa e ngaahi fatongia fakaemātuʻá ʻi ha toe fatongia peé? Ko e hā ʻoku mahuʻinga ai ke mahino ko e ʻapí ko e tefitoʻi ʻiuniti mahuʻinga ia ʻo e Siasí? Ko e hā hano faitatau ʻo e ngaahi akonaki ʻa Palesiteni Makei ʻi he fāmilí mo e “Ko e Fāmilí: Ko ha Fanongonongo ki Māmaní?”

Ngaahi Potu-folofola Fekauʻakí:Kolose 3:20–21; 1 Nīfai 1:1; 8:35–38; ʻĪnosi 1:1–3; ʻAlamā 56:41–48

Ngaahi Maʻuʻanga Fakamatalá

  1. ʻI he Conference Report, ʻOkatopa 1967, 97.

  2. Secrets of a Happy Life, comp. Llewelyn R. McKay (1960), xii.

  3. Ngāueʻaki ʻi he John J Stewart, Remembering the McKays (1970), 30.

  4. David Lawrence McKay, My Father, David O. McKay (1989), 99; ne liliu ʻa e fakapalakalafí.

  5. Toʻo mei he J. E. McCulloch, Home: The Savior of Civilization (1924), 42; ʻi he Conference Report, ʻEpeleli 1935, 116.

  6. ʻI he Conference Report, ʻOkatopa 1954, 8–9.

  7. ʻI he Conference Report, ʻEpeleli 1955, 27.

  8. ʻI he Conference Report, ʻEpeleli 1969, 7.

  9. ʻI he Conference Report, ʻEpeleli 1966, 107.

  10. ʻI he Conference Report, ʻOkatopa 1954, 8.

  11. ʻI he Conference Report, ʻEpeleli 1955, 25–26.

  12. Stepping Stones to an Abundant Life, comp. Llewelyn R. McKay (1971), 358.

  13. True to the Faith: From the Sermons and Discourses of David O. McKay, comp. Llewelyn R. Makei (1966), 167–68.

  14. Pathways to Happiness, comp. Llewelyn R. McKay (1957), 116.

  15. Man May Know for Himself: Teachings of President David O. McKay, comp. Clare Middlemiss (1967), 262–65.

  16. ʻI he Conference Report, ʻEpeleli 1951, 81.

  17. Gospel Ideals (1953), 489–90.

  18. ʻI he Conference Report, ʻEpeleli 1965, 7.

  19. ʻI he Conference Report, ʻEpeleli 1937, 30.

  20. ʻI he Conference Report, Sune 1919, 78.

  21. ʻI he Conference Report, ʻEpeleli 1955, 27.

  22. ʻI he Conference Report, ʻEpeleli 1959, 73.

  23. ʻI he Conference Report, ʻOkatopa 1927, 12.

  24. ʻI he Conference Report, ʻEpeleli 1967, 6.

  25. ʻI he Conference Report, ʻEpeleli 1960, 120.

  26. ʻI he Conference Report, ʻEpeleli 1945, 143.

  27. ʻI he Conference Report, ʻEpeleli 1969, 97.

  28. ʻI he Conference Report, ʻEpeleli 1952, 128.

ʻĪmisi
Mckay family

“Tau toe fakapapauʻi ange muʻa ke tau fokotuʻu ha ngaahi ʻapi ʻoku [angatonu], … ʻo fakapapauʻi te tau maʻu ha kiʻi konga ʻo e langí ʻi hotau ʻapi ko ʻeni ʻi māmaní.”