Moʻui Fakafalala a Pē Kiate Kitá
Ako


“3: Ako,” Ko Hono Maʻu ha Mālohi ʻi he ʻEikí: Ivi Matuʻuaki Fakaelotó (2020)

“3: Ako,” Ko Hono Maʻu ha Mālohi ʻi he ʻEikí: Ivi Matuʻuaki Fakaelotó

Ako—Taimi Lōloa Tahá: Miniti ʻe 60

1. Ko Hotau Sinó ko ha Meʻaʻofa ia mei he ʻOtuá.

Laukonga:

Naʻe foaki atu ʻe hoʻo Tamai Hēvani ʻofá ha meʻa-foaki ʻo ha sino ke nofo ai ho laumālié (vakai, Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 88:15; ʻĒpalahame 5:7). ʻOku mahuʻinga e sino moʻui leleí ke maʻu ai e ivi matuʻuaki fakaelotó. ʻI hoʻo tokangaʻi lelei ange hoʻo moʻui lelei fakatuʻasinó, ʻe lelei ange foki ai mo hoʻo moʻui lelei fakaelotó, pea ʻe fakatou pehē pē. Ko ha niʻihi ʻo e ngaahi founga te ke lava ʻo tokangaʻi lelei ange ai ʻa e sino kuo foaki atu ʻe he Tamai Hēvaní, ʻoku kau ai e fakamālohisino maʻu peé, maʻu lahi ha mālōlō lelei, haisini fakataautaha, mo e maʻu meʻatokoni moʻui leleí.

2. Fakamālohisino Maʻu Pē

Laukonga:

ʻE lava ke ʻaonga lahi ʻa e fakamālohisino maʻu peé ki hoʻo moʻui lelei fakaelotó. ʻOku ueʻi ʻe he ʻekitivitī fakatuʻasinó ho ʻatamaí pea ʻokú ne tukuange ʻa e ngaahi kemikale ʻoku tokoni ki ho ngaahi ongo fakaelotó mo e malava ke vakai lelei ange ki he ngaahi tūkungá. ʻI hoʻo fakaʻaongaʻi ko ia ha taimi ke ke longomoʻui aí te ke ongoʻi fiefia ange, fiemālie ange, pea ʻikai ke loto-hohaʻa. ʻE lava foki ke hoko ʻa e ʻekitivitī fakatuʻasinó ko ha faingamālie ke fakaʻaongaʻi ai ho sinó pea fetuʻutaki mo e fāmilí mo e ngaahi kaungāmeʻá ʻi ha ʻātakai fakafiefia mo fakasōsiale.

Laukonga:

Kapau kuo fuoloa hoʻo taʻe fakamālohisinó; ʻi ai ha ngaahi mahaki tauhi hangē ko e mahaki mafú, suká, pe langa huí; pe ʻi ai ha ngaahi meʻa kehe, sio mo ha mataotao fakafaitoʻo kimuʻa pea toki kamata ha palani fakamālohisino foʻoú.

3. Mohe mo Mālōlō

Laukonga:

ʻOku faʻa ngalo ʻa e fiemaʻu ko ia ke mohe mo mālōloó. Naʻe pehē ʻe ʻEletā Sefilī R. Hōlani, “Ko e ongosiá ko e fili ia ʻoku tau tofuhia kotoa ai—ko ia, kiʻi māmālie hifo, mālōlō ke lahi, fakafoʻou mo fakafonu hoʻo moʻuí. ʻOku ʻosi fakapapauʻi mai ʻe he kau toketaá kapau he ʻikai ke tau tuku ha taimi ke tau moʻui lelei ai, kuo pau ke lahi e taimi ʻamui ʻe lahi ange ʻetau puké” (“Hangē ha Ipu Kuo Maumaú,” Liahona, Nov. 2013, 41). ʻE lava ke tokoni e mohe leleí ke maluʻi hoʻo moʻui lelei fakaeʻatamaí, moʻui lelei fakaesinó, tuʻunga lelei ʻo e moʻuí, mo e malú. ʻI he taimi ʻokú ke helaʻia aí, ʻe ngali faingataʻa ke ke fai ha ngaahi fili, fakaleleiʻi ha ngaahi palopalema, mapuleʻi ho ngaahi ongo fakaelotó mo e ʻulungāngá, mo matuʻuaki e liliú.

Laukonga:

ʻOku mahulu hake ʻa e mālōloó ʻi hono maʻu pē ha mohe feʻungá. ʻOku akoʻi mai ʻe he Tohi ʻa Molomoná, “ʻOku ʻikai fie maʻu ke lele ʻa e tangatá ʻo vave ange ʻi he mālohi ʻokú ne maʻú” (Mōsaia 4:27). Mahalo pē te ke ongoʻi lōmekina ke tulituli ki he māmani femoʻuekiná. Mahalo ʻokú ke ʻi ha tuʻunga ʻo e moʻuí ʻoku ngali taulōfuʻu, hangē ko hono tauhi ha fānau kei iiki pe tokangaʻi ha ʻofaʻanga ʻoku mahamahaki. ʻE lava foki ke uesia koe ʻe he ngaahi faingataʻa fakaeloto ʻokú ne fakatupu haʻo ongoʻi helaʻia pea mohe ʻo fuoloa ange he taimi ʻoku fiemaʻú. ʻE lava ke fakatuʻutāmaki e mohe fuoloá ki hoʻo moʻui lelei fakaeʻatamaí mo fakaelotó. ʻOku ʻofa e ʻEikí ʻiate koe pea ʻokú Ne ʻafioʻi ho ngaahi tūkunga makehé. Te Ne lava ʻo tataki koe ki he ngaahi fakakaukau mo e maʻuʻanga tokoni ʻe ʻaonga ki ho tūkungá.

Aleaʻi:

ʻOku uesia fēfē ʻe he ongosiá ʻetau moʻui lelei fakalaumālié, fakatuʻasinó, fakasōsialé mo fakaelotó?

Laukonga:

Kapau ʻoku faʻa fuʻu lahi pe fuʻu siʻisiʻi hoʻo mohé, fakakaukau ke kumi tokoni mei ha toketā.

4. Haisini Fakatāutahá

Laukonga:

ʻOku tau fakaʻapaʻapaʻi hotau sinó ʻi he taimi ʻoku tau tokaʻi mo talanoa lelei ai fekauʻaki mo iá. Ko hono fakamuʻomuʻa ko ia e fanga kiʻi meʻa iiki hangē ko e fanofano hotau nimá, kaukau maʻu peé, fufulu hotau nifó, mo tauhi hotau valá ke maʻá, ʻe fakatupulaki ai ʻetau moʻui leleí pea ʻe ala tokoni ia ke tau ongoʻi leleiʻia ange ʻiate kitautolu.

Aleaʻi:

Ko e hā ha ngaahi liliu ʻokú ke fakatokangaʻi ʻoku hoko kiate koe he taimi ʻokú ke fakahoko ai e haisini fakataautaha ʻoku leleí?

5. Maʻu Meʻatokoni Moʻui Leleí

Laukonga:

Naʻe akoʻi ʻe he Fakamoʻuí ki he Palōfita ko Siosefa Sāmitá e moʻui leleí ʻi he 1833 ʻi ha fakahā naʻe hoko ʻo ʻiloa ko e Lea ʻo e Potó (vakai, Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 89). ʻOku ʻomi ʻe he fakahā ko ʻení ha fakahinohino ki he meʻa ʻoku totonu ke tau kai mo inú mo e meʻa ʻoku totonu ke tau fakaʻehiʻehi mei aí. ʻOku talaʻofa mai ʻe he ʻEikí ʻa e moʻui lelei, ivi, maluʻi, ʻilo mo e poto kiate kinautolu ʻoku talangofua ki he Lea ʻo e Potó.

Naʻe pehē ʻe Palesiteni Tōmasi S. Monisoni ʻi ha taha ʻo ʻene ngaahi lea tuku ʻi he konifelenisi lahí: “ʻOfa ke tau tokangaʻi hotau sinó mo ʻetau fakakaukaú ʻaki hono tauhi e ngaahi tefitoʻi moʻoni kuo ʻomi ʻi he Lea ʻo e Potó, ko ha palani fakalangi kuo foaki mai. ʻOku ou fakamoʻoni atu ʻaki hoku lotó mo e laumālié kotoa, ki he ngaahi tāpuaki nāunauʻia ʻoku fakatatali mai kapau te tau fai iá” (“Ngaahi Tefitoʻi Moʻoní mo e Ngaahi Talaʻofá,” Liahona, Nōvema 2016, 79).

Aleaʻi:

Ko e hā ha ngaahi founga te tau lava ai ʻo tokangaʻi lelei ange ʻa e sino kuo foaki mai ʻe he Tamai Hēvaní kiate kitautolú?

Laukonga:

Fakapapauʻi ʻokú ke inu e vai maʻá ke lahi ʻi he ʻahó kotoa. Kai fakafeʻunga e meʻakai totonú ke fakaivia ai ho sinó ke ke maʻu ʻa e ivi ʻokú ke fiemaʻu ki hono fakahoko hoʻo ngaahi ngāue fakaʻahó. Ko hono fakalūkufuá, fakakaukau ke kai ke lahi ange e vesitapoló, fuaʻiʻakaú, kēlení, tengaʻiʻakaú, mo e natí. Fakakaukau foki ke fakasiʻisiʻi hono maʻu e suká, māsimá, inu melié, mo e ngakó.

Mahalo te ke fie talanoa foki ki ha taha ʻokú ke ʻilo fekauʻaki mo hoʻo founga maʻu meʻatokoní. Aleaʻi ha ngaahi founga te ke lava ʻo fakaivia lelei ange ai ho sinó. ʻI hoʻo ngāue ko ia ke moʻui lelei angé, mahalo he ʻikai te ke sio ki he olá he taimi pē ko iá. Ka te ke lava ʻo ʻiloʻi ʻokú ke fai ho lelei tahá ke tokangaʻi e sino kuo foaki atu ʻe he ʻOtuá.

Laukonga:

Ko ha fakaʻilonga ʻe taha ʻo e uʻa kaí ko e tukutaha e tokangá he meʻakaí mo e fakamālohisino ʻo aʻu ki ha tuʻunga ʻoku ʻikai ke te toe tokanga kita ki he ngaahi tafaʻaki kehe ʻo ʻete moʻuí.

Kapau te ke ʻiloʻi ʻoku taʻofi ʻe hoʻo tōʻonga maʻumeʻatokoní hoʻo longomoʻuí pe uesia hoʻo moʻui leleí, kātaki ʻo fekumi ki ha tokoni fakafaitoʻo.

6. Ko Hono Maʻu ha Mahino ki Heʻetau Ngaahi Ongo Fakaelotó

Laukonga:

ʻOku aʻusia ʻe ho sinó ha ngaahi ongo fakaeloto mālohi. ʻOku fiemaʻu ki hono maʻu ha ivi matuʻuaki fakaelotó, ʻa hoʻo ʻiloʻi, tali lelei, mo fakafeangai ki hoʻo ngaahi ongo fakaelotó ʻi ha founga ʻoku moʻui leleí. Ko e ngaahi ongo fakaelotó ko ha konga angamaheni pē ia ʻo ʻetau moʻui fakamatelié. ʻOku ʻi ai e taimi ʻe niʻihi ʻe mālohi hoʻo ngaahi ongo fakaelotó, pea faingataʻa ke fakafeangai ki ai. ʻI hoʻo tuku hoʻo ngaahi ongo fakaelotó ke ne puleʻi ho ʻulungāngá, ʻokú ke tukulolo ai ki ho ngaahi ongó kae ʻikai fakaʻaongaʻi hoʻo tauʻatāina ke filí ke talia ʻaki hoʻo ngaahi ongo fakaelotó.

Aleaʻi:

ʻOku tokoni fēfē hono feingaʻi ke mapuleʻi ʻetau ngaahi ongo fakaelotó ke tau hoko ʻo anga faka-Kalaisi angé?

Laukonga:

Ko e ʻuluaki sitepu ki hono mapuleʻi ʻo e ngaahi ongo fakaelotó ko hono ʻiloʻi kinautolu. Ko e meʻangāue ʻe taha ʻe lava ʻo tokoní ko ha tohinoa ʻo e ngaahi ongo fakaelotó, ʻa ia te ke lava ai ʻo sio ki hoʻo ngaahi ongó. ʻI ha tohinoa ʻo e ngaahi ongo fakaelotó, te ke lekooti ai e ongo naʻá ke maʻú, ko e tūkunga naʻá ke ʻi aí, mo e ngaahi ngāue naʻá ke fai koeʻuhí ko e ongo ko iá. Fakalaulauloto ki he ngaahi ongo mo e ngaahi tūkunga ko ʻení pea hiki leva hoʻo ngaahi fakakaukaú. ʻI hoʻo muimuiʻi hoʻo ngaahi ongó, feinga ke ʻilo e ngaahi sīpingá mo e tuʻo lahi ʻene hokó. Fakakaukau ke tohi fakaʻaho hoʻo tohinoa ki he ngaahi ongo fakaelotó. Vakai ki he sīpinga ʻi laló.

Ongo fakaelotó

Tūkungá

Ngaahi Ngāue Naʻe Fai Koeʻuhí ko e Ongo Fakaelotó

Fakalaulauloto

Ongo fakaelotó

Sīpinga

Naʻá ku ongoʻi ʻita mo loto-mamahi he ʻahó ni.

Tūkungá

Naʻá ku fakafekiki lahi mo ʻeku tangataʻeikí.

Ngaahi Ngāue Naʻe Fai Koeʻuhí ko e Ongo Fakaelotó

Naʻá ku fuʻu ʻita peá u kaikaila kiate ia mo ʻitangiʻi hoku ngaahi kaungāmeʻá. Na‘á ku loto-mamahi ai.

Fakalaulauloto

ʻOku totonu ke u talanoa ki heʻeku tangataʻeikí fekauʻaki mo e ongo ʻoku ou maʻú kae ʻoua ʻe ʻita kiate ia.

Ongo fakaelotó

Sīpinga

Ne u ongoʻi fiefia mo ʻofaʻi au he ʻahó ni.

Tūkungá

Naʻá ku fanongo ki ha lotu-fakamātoato naʻe ongo kiate au.

Ngaahi Ngāue Naʻe Fai Koeʻuhí ko e Ongo Fakaelotó

Naʻá ku fakamālō ki he Tamai Hēvaní ʻi Heʻene ʻofá, pea naʻá ku fakakaukau ki he anga ʻo ʻeku lotú.

Fakalaulauloto

ʻOku ou fakaʻamu ke toe maʻu ʻa e ongo ko ʻení ʻi heʻeku feinga ke fetuʻutaki lelei ange mo e Tamai Hēvaní ʻi he lotú.

Laukonga:

Naʻe akonaki ʻa ʻEletā Lisiate G. Sikoti ʻo pehē, “ʻE hanga ʻe heʻetau tukulolo ko ia ki he ngaahi ongo fakaeloto hangē ko e ʻitá, loto-mamahí pe tuli tonuhiá ʻo tuli e Laumālie Māʻoniʻoní” (“Founga Hono Maʻu ʻo e Fakahā mo e Tataki Fakalaumālie ki Hoʻo Moʻui Fakatāutahá,” Liahona, Mē 2012, 45). Ko hono moʻoni te tau ongoʻi ʻita mo loto-mamahi kotoa pē ʻi ha ngaahi taimi. Taimi ʻe niʻihi ʻoku fakatonuhiaʻi kitautolu ʻe heʻetau ngaahi ongo fakaeloto ko ʻení. Ka neongo ia, ʻoku mahuʻinga ke tau fakaleleiʻi e ngaahi ongo ko ʻení kapau te tau fie fetuʻutaki lelei ange mo e ʻEikí mo ongoʻi e Laumālié.

Naʻe fokotuʻu mai foki ʻe ʻEletā Sikoti ha founga ʻe lava ke tokoniʻi ai kitautolu ʻe he ongo ʻo e lotó ke tau ongoʻi ʻa e Laumālié pea tau matuʻuaki lahi ange: “ʻOku tokoni ʻa e poto he tukuhua leleí ki hono maʻu ʻo e fakahaá. … ʻOku hanga ʻe he poto he tukuhuá ʻo toʻo atu e ngaahi mafasia ʻo e moʻuí” (“Founga Hono Maʻu ʻo e Fakahaá,” 46).

Aleaʻi:

ʻE tokoniʻi fēfē koe ʻe hoʻo ako ke mapuleʻi hoʻo ngaahi ongo fakaelotó ke faingofua ange ai hoʻo ongoʻi e Laumālié?

7. Tokangaʻi Pē Kitá

Laukonga:

ʻI he taimi ʻokú ke fehangahangai ai mo e ngaahi faingataʻá, ʻoku fiemaʻu ke ke fai ʻa e meʻa kotoa pē te ke lavá ke ke tokangaʻi ai koe. ʻOku ʻuhinga hono fai e meʻa kotoa pē te ke lavá ki hono fakaʻaongaʻi e ngaahi maʻuʻanga tokoni ʻokú ke maʻu ʻi hoʻo moʻuí ke poupouʻi koe ʻi ha faʻahinga faingataʻa pē ʻokú ke fehangahangai mo ia. ʻOku ʻoatu ʻi lalo ha lisi ʻo e ngaahi fakakaukau ki hono tokangaʻi pē kitá.

  • Kiʻi mohe

  • ʻAʻahi ki haʻo kaungāmeʻa

  • Māmālie hifo

  • Kaukau

  • Fakamālohisino

  • Lau ha tohi

  • Fanongo ki he mūsiká

  • Faʻu ha meʻa

  • Lotu

  • Luelue

  • Hiki ha lisi ‘o e ngaahi meʻa ʻokú ke hounga‘ia aí

  • Maʻu ha meʻatokoni lelei

  • Hulohula

  • Hiva

  • Fakaʻaongaʻi e ngaahi founga ki he mālōloó (vakai ki he ʻekitivitī ʻi he fika 3 ʻi he konga ki he “Ako” ʻi he vahe 4 mo e konga ki he “Ngaahi Maʻuʻanga Tokoní” ʻi he konga ʻo e vahe 4)