Moʻui Fakafalala a Pē Kiate Kitá
Ako


“8: Ako,” Ko Hono Maʻu ha Mālohi ʻi he ʻEikí: Ivi Matuʻuaki Fakaelotó (2020)

“8: Ako,” Ko Hono Maʻu ha Mālohi ʻi he ʻEikí: Ivi Matuʻuaki Fakaelotó

Ako—Taimi Lōloa Tahá: Miniti ʻe 60

1. ʻOku Mahuʻinga ʻa e Ngaahi Vā Fetuʻutakí

Laukonga:

ʻI heʻetau fakatupulaki ha ngaahi vā fetuʻutaki ʻofa mo e niʻihi kehé, ʻoku fakaivia leva ʻetau moʻui lelei fakaesinó, fakaelotó, mo fakalaumālié. ʻOku finangalo ʻa e Tamai Hēvaní ke tau ʻofa ʻiate Ia mo e niʻihi ʻoku tau feohí. ʻOku ʻofa hotau fāmilí mo e kaungāmeʻá ʻiate kitautolu pea te nau lava ʻo poupouʻi, fakalotolahi, mo ʻomi ʻa e fakamatala totonu ʻoku fiemaʻú ke tau matuʻuaki lelei ai e ngaahi pole ʻo e moʻuí. ʻOku loto ʻa e filí ke fakamavaheʻi kitautolu mei he niʻihi kehé pea fakaʻamu ke tau ongoʻi ʻoku ʻikai ke tau maʻu ʻa e ngaahi tāpuaki ʻoku maʻu mei he ngaahi vā fetuʻutakí.

“Naʻe akoʻi ʻe he Palōfita ko Siosefa Sāmitá ʻko e anga fakakaumeʻá ko e taha ia ʻo e ngaahi tefitoʻi moʻoni mahuʻinga ʻo e “Tui Faka-Māmongá”’ [Ngaahi Akonaki ʻa e Kau Palesiteni ʻo e Siasí: Siosefa Sāmita (2007), 536]. ʻOku totonu ke ueʻi mo fakalotoa ʻe he foʻi fakakaukau ko iá ʻa kitautolu hono kotoa he ʻoku ou ongoʻi ko e anga fakakaumeʻá ko ha fiemaʻu mahuʻinga ia ʻo hotau māmaní. ʻOku ou tui ʻoku tau fakaʻānaua kotoa ki he feohi fakakaumeʻá, ko ha holi loloto ki he fiemālie mo e malu ʻoku lava ke ʻomi ʻe he vā fetuʻutaki vāofi mo tuʻuloá” (Marlin K. Jensen, “Friendship: A Gospel Principle,” Ensign, May 1999, 64).

Aleaʻi:

Ko e hā ha ngaahi lelei kuó ke mamata ai mei he ngaahi vā fetuʻutaki vāofi mo ʻofá?

2. Ko Hono Fokotuʻu ʻo e Ngaahi Vā Fetuʻutakí

Laukonga:

ʻI he taimi ʻoku tau fokotuʻu ai ha vā fetuʻutakí, kuo pau ke tau fatongia ʻaki ʻa e ala atu ʻo tokoni ki he niʻihi kehé pea kātakiʻi e ngaahi faikehekehé. Te tau lava ʻo faʻu ha vā fetuʻutaki ʻo fakafou ʻi he ngaahi founga “iiki mo faingofuá” (ʻAlamā 37:6). ʻOku mahuʻinga ange hono tuku ha taimi ke fokotuʻu ai ha vā fetuʻutaki ʻoku leleí ʻi he lahi e ngaahi vā fetuʻutakí. Te tau ʻilo ai ʻoku lahi ange e fiefia ʻi heʻetau moʻuí ʻi heʻetau fakatupulaki ha ngaahi vā fetuʻutaki vāofi mo ha niʻihi tokosiʻi ʻoku tau falala ki aí ʻi haʻatau maʻu ha ngaahi vā fetuʻutaki ʻoku fakangalingalí. ʻOku ʻikai kovi ia ke tokolahi e ngaahi kaungāmeʻá, ka ʻoku ʻikai totonu ia ke tau pehē ko e tokolahi ange hotau ngaahi kaungāmeʻá ko e lahi ange ia ʻetau fiefiá.

Lau ʻa e lisi ʻi laló ki ha ngaahi founga lahi ange ke faʻu mo fakatupulaki ai ha ngaahi vā fetuʻutaki mo e niʻihi kehé.

Tokanga moʻoni ki he kakai kehé. Ako e meʻa ʻoku ʻofa pe fiefia ai e kakai kehé. ʻOku ʻikai fiemaʻu ia ke mou saiʻia he meʻa tatau, ka te ke lava ʻo ako ke tokanga ki he meʻa ʻoku nau mahuʻingaʻia aí.

Malimali. ʻOku ʻikai makatuʻunga ʻa e fiefiá ʻi he meʻa ʻoku hoko ʻi hoʻo ʻātakaí ka ʻi he founga ʻokú ke tali ʻaki e ngaahi tūkunga ʻokú ke ʻi aí. Ko e malimalí ko ha meʻa faingofua ia ke fakahoko pea ko ha founga lelei ia ke ongoʻi ai ʻe he niʻihi kehé ʻoku nau fiemālie ange.

Manatuʻi e hingoa ʻo e kakaí. Ko e ongo mahuʻinga taha ki ha taha ko hono hingoá, ʻo tatau ai pē pe ʻoku ʻiloʻi ia ʻe he tokotahá pe ʻikai. ʻE lava ke tokoni hono ako e hingoa ʻo ha taha ke ne ongoʻi ai ʻoku fakamahuʻingaʻi ia.

Hoko ko ha tokotaha fakafanongo lelei. Poupouʻi e niʻihi kehé ke nau talanoa fekauʻaki mo kinautolu pē. ʻOku ongoʻi houngaʻia ʻa e kakaí ʻi he taimi ʻoku fakafanongo ai ha taha kiate kinautolú. Ko e founga faingofua taha ke fie talanoa atu ai ha taha kiate koé ko haʻo hoko ko ha tokotaha fakafanongo lelei. Ke hoko ko ha tokotaha fakafanongo leleí, kuo pau ke ke tokanga moʻoni ki he meʻa ʻoku lea ʻaki ʻe he niʻihi kehé.

Feinga fakamātoato ke ʻai e niʻihi kehé ke nau ongoʻi ʻoku nau mahuʻinga. Ko e lao koulá ke feohi mo e kakai kehé ʻi he founga ʻokú ke loto ke fai kiate koé. ʻOku saiʻia e kakaí ke nau ongoʻi ʻoku fakamahuʻingaʻi kinautolu—ʻa e meʻa ʻoku nau lea ʻakí pe fakahokó ʻoku mahuʻinga ia ki he niʻihi kehé. Te ke lava ʻo fai ho lelei tahá ke tokoniʻi e kakaí ke nau ongoʻi mahuʻinga ʻaki hano akoako fakahoko e ngaahi fakakaukau ʻoku hiki atu hení.

Laukonga:

“ʻOku tau faʻufaʻu ʻeni mo e [niʻihi kehé] ʻi he taimi pē ʻe taha—ʻaki ʻetau ongoʻi e ngaahi fiemaʻu ʻa e niʻihi kehé, tokoniʻi kinautolu, pea foaki hotau taimí mo e talēnití. Naʻe ongo moʻoni kiate au siʻa fefine naʻe mafasia ʻi he ngaahi palopalema ʻo e taʻu motuʻá mo e mahakí ka naʻá ne fakakaukau neongo ʻoku ʻikai ke ne lava ʻo fai ha meʻa fēfē, ʻe lava pē ke fanongo. Pea ko ia, ʻi he uike kotoa pē naʻá ne fakasio ai e kakai naʻe fotu faingataʻaʻia pe loto-foʻí, peá ne tuku hano taimi mo kinautolu, ʻo fakafanongo. Naʻá ne hoko ko ha tāpuaki ʻi he moʻui ʻa ha kakai tokolahi” (Dieter F. Uchtdorf, “ʻO e Meʻa Mahuʻinga Tahá,” Liahona, Nov. 2010, 22).

Fakalaulauloto:

Fakakaukau ki ha taha te ke lava ʻo faʻu ha vā fetuʻutaki mālohi ange mo ia. Fakakaukau ki he ngaahi fakakaukau ʻi he konga ki muʻa ʻo e vahe ko ʻení pea mo e faleʻi ʻi he ngaahi lea ʻa Palesiteni ʻUkitofá, pea hiki ha ngaahi founga ʻe lava ke ke fakaʻaongaʻi ai e meʻa ʻokú ke akó ke fakatupulaki e vā fetuʻutaki ko ʻení.

3. Maʻu ha Loto-mahino pea ʻOua ʻe Loto-fakamaau

Laukonga:

ʻOku fakamaauʻi ʻe he tokotaha kotoa pē ʻa e ngaahi tūkungá mo e kakaí, kau ai e ngaahi angafai ʻa e kau mēmipa ʻo e fāmilí. Naʻe fakamatalaʻi ʻe Palesiteni ʻUkitofa ʻo pehē, “ʻI he taimi ʻoku tau mamahi, ʻita pe meheka aí, ʻoku faingofua ʻaupito ke tau fakamāuʻi ʻa e niʻihi kehé, ʻo tau faʻa fakakaukau huʻuhuʻu maʻu pē ki heʻenau tōʻongá ke fakatonuhiaʻi ʻaki ʻetau ongoʻi tāufehiʻá” (“ʻOku Maʻu ʻa e ʻAloʻofá ʻe he Kau Manavaʻofá,” Liahona, May 2012, 70). Ka ʻoku pehē ʻe he Tohi ʻa Molomoná, “Ko e meʻa ʻi hoʻomou ʻiloʻi ʻa e maama ʻa ia te mou faʻa fakamāuʻi ʻakí, pea ko e maama ko iá ʻa e maama ʻa Kalaisí, tokanga ke ʻoua naʻa mou fakamaau taʻetotonu; he ko e anga ko ia ʻoku mou fakamaau ʻakí ʻe fakamāuʻi ai foki mo kimoutolu” (Molonai 7:18).

Aleaʻi:

ʻOku tākiekina fēfē ʻetau fiefiá ʻi heʻetau maʻu ʻa e mahinó mo siʻi ange ʻetau loto-fakamāú?

Laukonga:

Fakakaukauloto ʻokú ke sio ki ha mātuʻa ʻoku ʻi ai haʻane fānau iiki ʻe toko fā. ʻOku longoaʻa mo fakakina e fānaú kiate koe mo e niʻihi ʻoku nau feohí. Hangē ʻoku ʻikai ke ʻiloʻi mo taʻetokanga e mātuʻá, ʻo ʻikai haʻana teitei ʻilo ki hono uesia lahi ʻe he ʻulungaanga ʻo e fānaú ʻa e niʻihi ʻoku nau feohí. Hili ha ngaahi taimi, ʻoku lea fefeka ʻa e mātuʻá ki he fānaú, ʻo talaange ke nau fakalongolongo.

Aleaʻi:

Aleaʻi fakakulupu pe ko e hā ha tali loto-fakamaau ʻe fakahoko. Fakakaukau ki ha ngaahi fakamatala manavaʻofa ki he ʻuhinga ʻoku fai peheni ai e mātuʻá. Ko e hā ha meʻa te ke lava ʻo fai ke maʻu ai ha mahino lahi ange pea siʻi ange hoʻo loto-fakamāú?

4. Fetuʻutaki mo e Pōpoaki “ʻOku oú”

Laukonga:

Ko e fetaʻemahinoʻakí mo e fetōkehekeheʻaki mo e niʻihi kehé ko ha konga fakanatula pē ia ʻo e ngaahi vā fetuʻutakí. ʻE lava ke hoko ʻeni koeʻuhí ko e ngaahi faikehekehe ʻi he tuʻunga ʻulungāngá, fakakaukaú, anga e vakaí, ngaahi fakaʻaiʻaí, mo e holí. ʻI hoʻo ako ke feau e ngaahi meʻa makehe ko ʻení ʻi ha founga ʻoku leleí, ʻe lava ke fakamālohia ai ho ngaahi vā fetuʻutaki mo e niʻihi kehé pea tokonia koe ke fakatupulaki ʻa e kaungāongoʻí mo e faʻa kātakí. ʻOku meimei ke faʻa hoko ʻa hono fakaleleiʻi ha fekeʻikeʻi ʻi he melinó ʻi he taimi ʻoku ongoʻi malu mo mahuʻingaʻia ai ʻa e fakafoʻituituí. Neongo ʻoku angamaheni pē ke ʻi ai ha ngaahi faikehekehe, ka ʻoku ʻikai fiemaʻu ia ke iku ki he fakakikihí. ʻOku tupu ha palopalema ʻi he fakakikihi lolotonga e fekeʻikeʻí.

ʻI he taimi ʻoku hoko ai ha ngaahi faikehekehe fakatāutahá, mahalo ʻe faingataʻa ke mahino e tafaʻaki ʻokú ke kau ki aí ʻo fakalalahi ai e fepakipakí. ʻE lava ke tokoni hono fakaʻaongaʻi e ngaahi pōpoaki “ʻoku oú” ke ke fakahaaʻi ai hoʻo loto-hohaʻá, ngaahi ongó, mo e fiemaʻú ʻi ha founga ʻoku faingofua ange ki he tokotaha fanongó ke fakafanongo mo maʻu ha mahinó. Ko e pōpoaki “ʻoku oú” ʻoku nofotaha ia ʻi hoʻo ngaahi ongó mo e ngaahi aʻusiá kae ʻikai ko hoʻo fakakaukau ki he meʻa kuo fai pe ʻikai lava ke fai ʻe he tokotaha ko eé.

ʻOku fakahaaʻi mai ʻe he konga ʻuluaki ʻo e pōpoaki “ʻoku oú” e ngaahi ongo pē ʻaʻaú, ʻa ia ʻoku mahuʻinga ki hono fakaleleiʻi ha fekeʻikeʻi pe taʻefemahinoʻakí. ʻOku tokoni ia ke fakasiʻisiʻi ai e ngaahi ongoʻi tulitonuhiá pea faingofua ange ai ke fakafanongo ki he niʻihi kehé. Lau ʻa e ngaahi sīpinga ʻi laló ki he founga ke liliu ai ha fakalea “ʻokú ke” ki ha pōpoaki “ʻoku ou.”

Ngaahi Sīpinga ʻo e Pōpoaki “ʻOkú ké”

Ngaahi Sīpinga ʻo e Pōpoaki “ʻOku oú”

Ngaahi Sīpinga ʻo e Pōpoaki “ʻOkú ké”

“ʻOku ʻikai ke ke teitei fanongo koe ki ha taha, pea ʻoku ʻikai ke ke loko fanongo mai kiate au he taimí ni.”

Ngaahi Sīpinga ʻo e Pōpoaki “ʻOku oú”

“ʻOku ou ongoʻi loto-foʻi he taimi ʻoku ʻikai ke u tui ai ʻoku mahino ʻeku ʻuhingá. ʻOku tokoni ʻa e fesiofaki hangatonú ke u ongoʻi ai ʻokú ke tokanga mai.”

Ngaahi Sīpinga ʻo e Pōpoaki “ʻOkú ké”

“ʻOkú ke taʻetokaʻi mo taʻefakaʻatuʻi ʻa hoʻo tōmui mai he kai efiafí pea ʻikai ke ke tā maí.”

Ngaahi Sīpinga ʻo e Pōpoaki “ʻOku oú”

“ʻOku ou ongoʻi liʻekina he taimi ʻokú ke tōmui mai ai he kai efiafí taʻe te ke tā maí. ʻOku ou toe hohaʻa foki naʻa kuo hoko ha meʻa kiate koe.”

Aleaʻi:

Ko e hā e ngaahi meʻa makehe ʻi he pōpoaki “ʻokú ké” mo e “ʻoku oú”?

Laukonga:

ʻI hoʻo tuku taimi ke fakafetuʻutaki hoʻo ngaahi ongó ki ha tahá, mahalo te ke pehē ko e fatongia ia ʻo e tokotaha ko iá ke ne feau hoʻo ngaahi fiemaʻú. Neongo hono vahevahe atu hoʻo ngaahi ongó ki he niʻihi kehé, ka ʻoku kei hoko pē hoʻo ngaahi ongó mo e fakaʻamú ko ho fatongia. ʻI he taimi ʻoku ʻikai ʻomi ai ʻe he pōpoaki “ʻoku oú” ʻa e ola ne fiemaʻú, te ke lava ʻo ngāue ʻi he ʻofa ke fakatupu ʻa e ola ʻokú ke fiemaʻú kae ʻoua ʻe ʻita.

5. Manavaʻofa

Laukonga:

“Ko e hā pē ha palopalema ʻoku fehangahangai mo hoʻo fāmilí, ko e hā pē ha meʻa kuo pau ke ke fai ke fakaleleiʻi kinautolú, ko e kamataʻanga mo e ngataʻanga ʻo e fakaleleí ʻa e manavaʻofá, ʻa e ʻofa haohaoa ʻa Kalaisí. Ka ʻikai maʻu e ʻofa ko ʻení, ʻe kei faingataʻaʻia e ngaahi fāmili ʻoku ngali haohaoá. Neongo ia, naʻa mo e ngaahi fāmili ʻoku lahi honau faingataʻaʻiá ʻoku nau ikuna” (Dieter F. Uchtdorf, “Ko Hono Fakahīkihikiʻi ʻo Kinautolu ʻOku Fakahaofí,” Liahona, Mē 2016, 80).

Mamata ʻi he:

Enduring Love,” ʻoku maʻu ʻi he https://churchofjesuschrist.org/study/video/self-reliance-videos [4:16].

Fakalaulauloto:

Ko hai ʻokú ke ʻilo ʻe ʻaonga ki ai hoʻo manavaʻofá? Ko e hā hono ʻuhingá?

Laukonga:

Kuo ʻomi ʻe he ʻEikí ha faleʻi fekauʻaki mo hono fakatupulaki ʻo e ngaahi vā fetuʻutakí ʻo fakafou ʻi he tohi fakalaumālie “Ko e Fāmilí: Ko ha Fanongonongo ki Māmani.” ʻOku akoʻi ai ko e ngaahi vā fetuʻutaki leleí “ʻoku faʻu mo pukepuke ʻi he ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻo e tuí, lotú, fakatomalá, faʻa fakamolemolé, fakaʻapaʻapá, ʻofá, manavaʻofá, ngāué, pea mo e ngaahi ʻekitivitī ʻoku fakatupulakí” (“Ko e Fāmilí: Ko ha Fanongonongo ki Māmani,” ChurchofJesusChrist.org).