2013
ʻApasia ki he ʻOtuá ko e Kamataʻanga Ia ʻo e Potó
Sānuali 2013


Ko e ʻApasia ki he ʻOtuá ko e Kamataʻanga ia ʻo e Potó

Mei ha lea naʻe fai ʻi he ʻaho 10 ʻo ʻEpeleli 2009, ʻi ha polokalama ʻosi ʻa e ʻUnivēsiti Pilikihami ʻIongi–ʻAitahoó. Ke maʻu e leá kakato ʻi he lea faka-Pilitāniá, hū ki he http://web.byui.edu/DevotionalsAndSpeeches.

ʻĪmisi
ʻEletā Neil L. Andersen

ʻOku mahuʻinga taha e poto ʻo māmaní ʻi he taimi ʻoku tākiekina ai pea muimui ki he poto ʻo e ʻOtuá.

ʻOku tau moʻui ʻi ha māmani ʻoku hulu ʻi he ngaahi fakamatalá. Mahalo ko e fakataipe ʻo e māmani ko ʻení ʻa e fakaofo ʻo e Wikipedia, ko e ʻenisaikolopītia lahi taha ia ʻa māmani ʻi he ʻInitanetí. Ke tokoni atu ke ke ʻiloʻi hono lahi ʻo e Wikipedia, ʻi he 2012 pē, kuo laka hake ʻi he ngaahi foʻi lea ʻe 2.5 piliona ai ʻi he lea faka-Pilitāniá ʻataʻatā pē, pea laka hake he ngaahi fakamatala ʻe 22 miliona ai ʻi ha meimei lea fakafonua ʻe 284. ʻOku laka hake he ngaahi lea fakafonua ʻe 70 ʻo e Wikipedia ʻoku ʻikai siʻi hifo ʻi he ngaahi fakamatala ʻe 10,000 ʻi ai. ʻOku laka hake ʻi he ngaahi fakamatala ʻe 4 milioná ʻi he lea faka-Pilitāniá.1

ʻOku fakamoʻoniʻi foki ʻa e fuʻu hulu ʻo e fakamatala ʻoku tau maʻú ʻi hono lahi hono fakaʻaongaʻi ʻo e ngaahi saiti kulupu fengāueʻaki hangē ko e Facebook, ʻa ia ne kamata ʻi he 2004 pea fakaʻaongaʻi ʻe ha toko 1 piliona ʻi māmani kātoa ʻi he 2012,2 ʻi he YouTube, ʻa ia ne kamata ʻi he 2005, ʻo fai ai hono toutou mamataʻi ʻo ha ngaahi konga vitiō ʻo laka hake ʻi he tuʻo 100 milioná.

ʻI he fakautuutu hono fakaʻaongaʻi ʻo e ngaahi fakamatala ko ʻení, ʻoku tau fuʻu fie maʻu lahi ai ʻa e potó, ʻa e poto ke filifili pea ʻiloʻi e founga ke fakaʻaongaʻi ʻaki e meʻa ʻoku tau akó. ʻOku pehē ʻe T. S. ʻElioti, ko ha tokotaha Kalisitiane naʻe tui kia Kalaisi, ʻi he ngaahi meʻa naʻá ne tohi he laui taʻu kuo hilí, ki hotau māmani he ʻaho ní:

ʻA e māmani failau mo fakatōlaú, ʻo e fanauʻí mo e maté!

Siakale ʻikai ngata ʻo e fakakaukaú mo hono ngāueʻí,

ʻIkai ngata e faʻu meʻa foʻoú, ʻikai ngata e fakatotoló,

ʻIlo ai e meʻa ʻoku ngaué, kae ʻikai ko ia ʻoku tuʻumaʻú;

ʻIlo ʻo e leá, kae ʻikai ʻo e fakalongolongó;

ʻIlo ʻo e ngaahi foʻi leá, kae ʻikai ʻo e Folofolá.

ʻOku ʻomi ʻe heʻetau ʻiló kotoa ke tau ofi ange ki heʻetau taʻeʻiló,

ʻOku ʻomi kotoa heʻetau taʻeʻiló ke tau ofi ange ki he maté,

Kae ʻikai pē ha ofi ange ki he ʻOtuá he ofi ʻa e maté.

Ko e fē Moʻui ne mole ʻi heʻetau moʻui ʻakí?

Ko e fē poto ne mole ʻi heʻetau ʻiló?

Ko e fē ʻilo ne mole ʻi he fakamatalá?

ʻOmi ʻe he fāliunga ʻo taimi he uofuluʻi senitulí

Ke tau mamaʻo ange mei he ʻOtuá kae ofi ange ki he Efú.3

Ko e hā ʻene mahino ʻo e potó kiate koé? ʻE ʻi ai ha niʻihi te nau hangē ko e finemui naʻe fiefia ʻi heʻene teu malí, peá ne pehē ange ki heʻene ongomātuʻá, “Ko e teu ʻeni ke u mali. Ko ʻene ʻosi atu ia e ngaahi meʻa kotoa ke u hohaʻa ki aí.” Pea fanafana ange ʻene faʻeé ki heʻene tamaí, “ʻIo, ka ʻoku ʻikai te ne ʻilo pe ko ʻene ʻosí atu ia pe ko ʻene kamatá.”

Ko e lahi ange ʻeku ʻilo ki he poto ʻo e ʻOtuá, ko e lahi ange ia ʻeku tui ʻoku ou ʻi he kamataʻanga pē ʻo e ngataʻanga ʻo e potó. ʻOku ou maʻu ha loto fakatōkilalo ʻi heʻeku ʻiloʻi ʻa e lahi ʻo e meʻa ʻoku fie maʻu ke u akó. ʻI he ʻaho ní, ʻoku ou fakaʻamu ke fakatupulaki ʻetau holi ke maʻu ʻa e potó pea fakatautefito pē ki he poto ʻo e ʻOtuá.

Ko e Ngaahi Tāpuaki ʻo e Potó

ʻOku ou fie fakamamafaʻi ha ngaahi tefitoʻi moʻoni lahi ʻo e potó. ʻUluakí, ʻi he kuonga ko ʻeni ʻo e maʻu fakamatala mo e ʻilo ʻoku tau moʻui aí, kuo pau ke tau fekumi ki he potó. ʻOku lahi e ngaahi tafaʻaki ʻo e potó pea ʻoku kehekehe, pea ʻoku maʻu ia ʻi he ngaahi tuʻunga kehekehe. ʻOku ʻomi ʻe he poto ʻoku maʻu ʻi he kei siʻí ha ngaahi tāpuaki lahi. He ʻikai ala ʻaonga ʻa e poto ʻi ha tafaʻaki ʻe taha ki ha tafaʻaki kehe. Pea fakaʻosí, neongo ʻene mahuʻinga lahi ʻa e poto e māmaní ʻi he ngaahi meʻa lahi, ka ʻoku mahuʻinga taha pē ia ʻi he taimi ʻoku tākiekina ai pea muimui ki he poto ʻo e ʻOtuá.

ʻOku fakamatala e folofolá ki ha faʻahinga poto ʻe ua: ko e poto ʻo māmaní pea mo e poto ʻo e ʻOtuá. ʻOku fakatou ʻi ai ʻa e lelei mo e kovi ʻo e poto ʻo māmaní. ʻI hono fakamatalaʻi kovi tahá, ʻe lava ke fakamatalaʻi ia ʻo pehē ʻoku moʻoni fakakonga pē, fio ʻaki ʻa e ʻatamai potó mo e fakahuʻuhuʻu kākā, ke maʻu ai ha ngaahi taumuʻa siokita pe kovi.

Ko ha sīpinga mei he Tohi ʻa Molomoná ʻa e tangata ko ia ko ʻAmelikai. ʻOku pehē ʻe he folofolá “naʻe ʻi ai ha tangata ʻe toko taha, naʻe ui ko ʻAmelikai, ko ha tangata fuʻu olopoto ia, ʻio, ko ha tangata poto ʻi he poto ʻo māmaní … [ʻo ne tohoakiʻi] ha kakai tokolahi kiate ia.” Naʻe hoko atu hono fakamatalaʻi ʻe he folofolá ʻa ʻAmelikaí ko ha “tangata angakovi ia, … [he ko ʻene] fakakaukaú] ke fakaʻauha ʻa e siasi ʻo e ʻOtuá” (ʻAlamā 2:1–2, 4; ko e toki tānaki atu hono fakamamafaʻí). ʻOku ʻikai ke tau fie maʻu ʻe kitautolu ʻa e faʻahinga poto ko ʻení.

ʻOku ʻi ai e faʻahinga poto ia ʻe taha ʻo e māmaní ʻoku ʻikai fuʻu fakalilifu pehē. Ko hono moʻoní, ʻoku fuʻu lelei ʻaupito ia. ʻOku maʻu ʻa e poto ko ʻení ʻi he ako, fakalaulauloto, vakavakaiʻi ʻo e ngaahi meʻa ʻoku hokó, mo e ngāue mālohi. ʻOku mātuʻaki mahuʻinga mo ʻaonga ki he ngaahi meʻa ʻoku tau faí. ʻOku maʻu ia ʻe he kakai lelei mo ʻulungaanga tāú ʻi heʻetau aʻusia e ngaahi meʻa ʻo ʻetau moʻui fakamatelié.

Te mou manatuʻi e lea naʻe fai ʻe he tangata faʻu tohi ʻAmelika ko Maʻake Tueiní (Mark Twain): “ʻI he taimi ne u taʻu 14 aí, naʻe fuʻu taʻe ʻilo ʻaupito ʻeku tangataʻeikí pea naʻe ʻikai ke u saiʻia ke nofo ofi holo ai. Ka ʻi heʻeku aʻusia hoku taʻu 21, ne u ofo ʻi he meʻa lahi kuó ne ako ʻi he taʻu ʻe 7.”4 Kapau te tau fakatokanga meʻa, kapau te tau faʻa fakakaukau, ʻe lava ke tau ako ha meʻa lahi ʻi he vahaʻataimi ko iá.

ʻOku ou manatu ki he taimi ne u ʻosi ai mei he kolisí. Ne u fononga mei he ʻUnivēsiti Pilikihami ʻIongí ki Pelesitoni ʻi ʻAitahō, USA, ʻa ia naʻe nofo ai ʻeku kuifefine ko Mele Kelá. Naʻá ne taʻu 78 he taimi ko iá mo ngāvaivai. Naʻá ne mālōlō hili ha taʻu ʻe ua mei ai. Ko ha fefine fakaʻofoʻofa ia, pea ne u ʻiloʻi kapau te u fakafanongo mo ako mei he ngaahi meʻa naʻá ne aʻusiá, te u lava ʻo ako ʻa e poto ko ia te ne tokoniʻi au ʻi heʻeku moʻuí.

ʻE lava pē ke tau puna fakalaka kitautolu ʻi he ngaahi meʻa fakamamahi lahi ʻoku aʻusia ʻe ha niʻihi ʻi he moʻuí ʻaki haʻatau kumi ke maʻu ʻa e potó ʻi heʻetau kei talavoú—ʻa e poto ʻoku ʻikai faʻa maʻu ʻe ha taha ʻo hotau toʻú. Fekumi ki he poto ko ʻení—faʻa fakakaukau, vakavakaiʻi fakalelei e ngaahi meʻa ʻoku hokó, fakakaukau ki he meʻa ʻokú ke aʻusia ʻi he moʻuí.

ʻE lava foki ke tau ako ʻa e potó ʻi heʻetau ngaahi ngāue fakapalofesinale mo fakatāutaha paú. Tuku ke u ʻoatu ha fakatātā ʻe ua.

Ko Toketā Tivoni C. Heilí (Dr. DeVon C. Hale) ko ha toketā ia ʻi Sōleki Siti ʻa ia naʻe tupu hake ʻi ʻAitahō Folo, ʻi ʻAitahō. Ne u ofo ʻi he ʻilo mo e poto naʻá ne maʻu fekauʻaki mo e ngaahi mahaki ʻo e talopikí. Naʻe ʻikai ko e ʻiló pē naʻe maʻu ʻe Toketā Heilí ka ko e mahino kiate ia ʻa e founga hono fakaʻaongaʻi ʻo e ʻilo ko iá, ʻa ʻene fekumi ʻi ha ngaahi fakamatala lahi pea fakafehoanaki kinautolu. Ko ha tāpuaki ke maʻu ʻa e faʻahinga poto fakafaitoʻo ko iá maʻá e kau faifekau ʻi he ngaahi feituʻu kotoa ʻo māmaní.

Ko e fakatātā hono uá: ʻI he taimi ne kamata hū ai homa foha lahi tahá ki he akó ʻi Temipā, ʻi Fololita, USA, ʻa ia ne ma nofo aí, ne ma fuʻu fie maʻu ke feʻiloaki mo ʻene faiako kinitakātení, ʻa Mīsisi Siutiti Kuleipele. Ko e fefiné ni naʻe ʻi hono taʻu 50 tupú pea ko e meʻa fakaofo ʻa ʻene malava ke ngāue mo e fānau īkí. Naʻá ne ʻiloʻi e founga ke fakaʻaiʻai ʻaki kinautolú, ʻa e taimi ke fakahīkihikiʻi ai kinautolú, mo e taimi ke tuʻu fefeka ai ʻo ʻikai fakavaivai kiate kinautolu. Naʻá ne maʻu ʻa e potó ke akoʻi kinautolu, ka naʻe kei lahi ʻānoa pē mo e ngaahi meʻa naʻá ne lavá. Naʻá ma ngāue mālohi ke fakahū takitaha ʻema fānaú ki hono loki ako kinitakātení.

ʻOku fakatātaaʻi ʻe he ongo kakaí ni ʻa e poto ʻoku filifili ʻi he māmaní. ʻOku ʻaonga honau potó ki he kakai tokolahi pea ʻoku malava ai ke nau lavameʻa ʻi heʻenau ngaahi ngāue maʻuʻanga moʻuí.

Neongo iá, ʻoku totonu ke tau ʻiloʻi ʻa hono ngaahi fakangatangata ʻo e poto ko ʻení. Ko e poto ʻi he tafaʻaki ʻe tahá ʻe ʻikai ala ʻave ia ʻo fakaʻaongaʻi ko e poto ʻi ha tafaʻaki kehe. Hangē ko ʻení, he ʻikai ke u fie maʻu ʻe au ke hanga ʻe Mīsisi Kuleipele ʻo fakafuofuaʻi mai e ngaahi mahaki ʻo e talopikí, pea he ʻikai ke u fie maʻu ke akoʻi ʻe Toketā Heili e kalasi kinitakāteni ʻeku kiʻi tamasiʻí.

Kae mahuʻinga ange aí, kuo pau ke fiemālie ʻa e poto ko ia ʻokú ne ʻomi ʻa e lavameʻá ki he māmaní ke ne ʻi lalo pē ʻi he poto ʻo e ʻOtuá ʻo ʻoua naʻá ne fakakaukau te ne lava ke fetongi ia.

Manatu: ʻoku ʻikai tuʻunga tatau ʻa e poto kotoa pē.

Naʻe pehē ʻe he tangata faʻu Sāmé, “Ko e manavahē ki [he ʻEikí] ko e kamataʻanga ia ʻo e potó” (Saame 111:10). Ko e ʻuhinga ʻa e folofolá, ko e “ʻapasia lahi”5 ki he ʻEikí ko e kamataʻanga ia ʻo e potó. ʻOku maʻu ʻa e ʻapasia lahi ko iá he “ʻoku maʻu [ʻe heʻetau Tamai Hēvaní] ʻa e poto kotoa, mo e māfimafi kotoa, ʻi he langí mo e māmaní fakatouʻosi” (Mōsaia 4:9). ʻOku haohaoa Hono potó. ʻOku maʻa. ʻOku taʻesiokita.

Taimi ʻe niʻihi ʻe tuʻu fehangahangai ai ʻa e poto ko ení mo e poto ʻo māmaní, ʻa ia ko e pehē ʻe fepaki ʻa e poto ʻo e ʻOtuá mo e poto ʻo māmaní.

Manatuʻi e ngaahi folofola ʻa e ʻEikí ʻi he tohi ʻa ʻĪsaiá?

“He ʻoku pehē ʻe [he ʻEikí] ʻoku ʻikai ko hoʻomou ngaahi mahaló ʻa ʻeku mahaló, pea ʻoku ʻikai ko homou ngaahi halá ʻa hoku ngaahi halá.

“He ʻoku hangē ʻoku māʻolunga hake ʻa e ngaahi langí mei he māmaní, ʻoku pehē hono māʻolunga ʻo hoku ngaahi halá, pea mo ʻeku mahaló ʻi hoʻomou ngaahi mahaló” ʻĪsaia 55:8–9.

He ʻikai ke tau maʻu ʻa e poto ʻo e ʻOtuá koeʻuhí he ʻoku ʻi ai pē haʻatau totonu ki ai; kuo pau ke tau vivili atu ke kumi ia. “Ka ai hamou taha ʻoku masiva ʻi he potó, ke kole ʻe ia ki he ʻOtuá, ʻa ia ʻokú ne foaki lahi ki he kakai kotoa pē, pea ʻoku ʻikai valokiʻi; pea ʻe foaki ia kiate ia. (Semisi 1:5).

Ko e poto ʻo e ʻOtuá ko ha meʻafoaki fakalaumālie ia. “ʻOua ʻe kumi ki he ngaahi koloá ka ki he potó, pea vakai, ʻe fakahā ʻa e ngaahi meʻa lilo ʻa e ʻOtuá kiate kimoua, pea ʻe toki fakakoloaʻiaʻi ʻa kimoua” (T&F 6:7; ko e toki tānaki atu hono fakamamafaʻí).

ʻOku ō fakataha maʻu pē ʻa e kumi ki he poto ʻo e ʻOtuá mo e talangofua ki he ngaahi fekaú.

ʻOku angamaheni ʻaki hono maʻu ʻa e meʻafoaki fakalaumālie ʻo e potó ko e sitepu ki he sitepu ʻi he taimi ʻoku tau fekumi ai ʻi he loto fakamātoato mo faivelengá. “Te u foaki ki he fānau ʻa e tangatá ʻa e ʻotu lea ki he ʻotu lea, ʻa e akonaki ki he akonaki, ko e siʻi ʻi heni pea siʻi ʻi hena; pea ʻoku monūʻia ʻa kinautolu ʻoku fanongo ʻo tokanga ki heʻeku ngaahi akonakí, … he te nau maʻu ai ʻa eʻiló; he ko ia ʻokú ne talí te u foaki ʻo lahi ange kiate ia” (2 Nīfai 28:30; ko e toki tānaki atu hono fakamamafaʻí).

Naʻe lea ʻaki ʻeni ʻe Siosefa Sāmita: “ʻOku fuʻu mahuʻinga fau e ngaahi meʻa ʻa e ʻOtuá; pea ko e taimi, mo e taukei pea mo e ngaahi fakakaukau lelei mo lolotó pē te nau lava ʻo ʻiloʻi kinautolú.”6 ʻI heʻetau kumi ki he poto ʻo e ʻOtuá, he ʻikai ke tau maʻu ia he taimi pē ko iá.

Ko hono fakaʻosí, ʻoku kehe ʻa e feituʻu ʻoku maʻu mei ai ʻa e poto ʻo e ʻOtuá mei he poto ʻo māmaní. ʻOku maʻu ʻa e poto ʻo e ʻOtuá ʻi he ngaahi folofolá, ʻi he ngaahi akonaki ʻa e kau palōfitá (ʻo hangē ko ia ʻoku fakahoko lolotonga e konifelenisi lahí), pea ʻi heʻetau ngaahi lotú foki (vakai, T&F 8:1–2). Pea ʻoku foaki maʻu ai pē, ʻa e potó ni kiate kitautolu ʻe he mālohi ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní. Naʻe pehē ʻe he ʻAposetolo ko Paulá:

“He ko hai ha tangata ʻokú ne ʻilo ʻa e ngaahi meʻa ʻa e tangatá ka ko e laumālie pē ʻo e tangatá ʻoku ʻiate iá? Pea ʻoku pehē, ʻoku ʻikai ha tangata ʻokú ne ʻilo ʻa e ngaahi meʻa ʻa e ʻOtuá, ka ko e Laumālie pē ʻo e ʻOtuá. …

“ʻA e ngaahi meʻa ko ia ʻoku mau lea ki aí, kae ʻikai ʻi he ngaahi lea ʻoku ako mai ʻe he poto ʻo e tangatá, ka ko ia ʻoku ako ʻaki ʻe he Laumālie Māʻoniʻoní” (1 Kolinitō 2:11, 13; ko e toki tānaki atu hono fakamamafaʻí).

ʻI he poto ʻo e ʻOtuá, ʻoku tau vakai ʻo mamaʻo atu ʻi he ngaahi meʻa ʻoku lolotonga hokó, he hangē ko e lau ʻa e folofolá, “ʻoku folofola ʻaki ʻe he Laumālié … ʻa e ngaahi meʻa ʻo hangē ko honau angamoʻoní, pea ki he ngaahi meʻa ʻo hangē ko honau angamoʻoni ʻe ʻi aí” (Sēkope 4:13).

Ko e poto ʻo e ʻOtuá ko e poto ia ʻoku taau ke tau fuʻu tokanga ki ai.

Potó mo e Vahehongofulú

Mahalo ko e meʻa mahuʻinga tahá ʻa e ʻikai ke tuʻunga tatau ʻa e poto kotoa pē. ʻOku fie maʻu ke tau ʻilo ko e taimi ʻoku fepaki ai ʻa e poto ʻo māmaní mo e poto ʻo e ʻOtuá, kuo pau ke tau fakavaivaiʻi hotau lotó ki he poto ʻo e ʻOtuá.

Ko e ngaahi foha mo e ngaahi ʻofefine kitautolu ʻo e ʻOtuá. Ko ha kakai fakalaumālie kitautolu ʻoku tau fakahoko hotau misiona ʻi he māmaní. Ko kitautolu ko ia ʻoku tau mateaki ʻi hono ako ʻa e poto ʻo māmaní mo e poto ʻo e ʻOtuá, kuo pau ke ʻoua naʻa tau fetoʻoaki ʻa e poto ʻoku mahuʻinga angé.

Kau ʻoatu muʻa ha meʻa naʻe aʻusia ʻe ha fefine Siasi anga fakaʻeiʻeiki ʻi Sao Paula, ʻi Palāsila. ʻOkú ne fakamatala ki heʻene fāinga pe te ne totongi ʻene vahehongofulú pe ko ʻene totongi akó. Ko ʻene fakamatalá ʻeni:

“Naʻe taʻofi ʻe he ʻunivēsití … ʻa e fānau ako ʻi ai honau moʻuá [pe teʻeki ai totongi ʻenau totongi akó] mei hono fai ʻo e ngaahi siví.

“Kuó u manatuʻi ha taimi ʻe taha ne u … fepaki ai mo ha faingataʻaʻia fakapaʻanga lahi. Ko e Tuʻapulelulu ne maʻu ai ʻeku vahé. Pea ʻi heʻeku fikaʻi ʻeku patiseti fakamāhiná, ne u ʻilo ai he ʻikai feʻunga ia ke totongi fakatouʻosi ʻeku vahehongofulú mo ʻeku akó. Kuo pau ke u fili pē ha taha. Naʻe ʻamanaki fai ʻa e sivi fakamāhina uá ʻi he uike hono hokó pea kapau he ʻikai ke u sivi ko e mole ia ʻo e taʻu ko iá. Naʻá ku mamahi lahi. … uhu mo hoku mafú.”

Ko ha fepaki fakahangatonu ʻeni ʻi he poto ʻo e māmaní mo e poto ʻo e ʻOtuá. Neongo ko ha tokotaha lelei mo angatonu koe, kapau te ke talamai e moʻoní, ʻe ʻi ai pē taimi ʻi hoʻo moʻuí ʻe faingataʻaʻia ai ho lotó ʻi hoʻo ongoʻi haʻo fehangahangai mo e ngaahi fepakipaki ko ʻení.

Te u foki ki heʻene talanoá. ʻUluakí, naʻá ne totongi ʻene vahehongofulú he ʻaho Sāpaté. Naʻá ne fakamatala he Mōnite hono hokó ki he meʻa naʻe hokó:

“Ne ʻosi e ʻahó pea haʻu hoku pulé ʻo ʻomai e tuʻutuʻuni fakaʻosi ki he ʻahó. … Fakafokifā pē kuo tuʻu, peá ne ʻeke mai, ʻʻOku fefē hoʻo akó?’ [Naʻá ne fakamatalaʻi hono pulé ko ha pule mālohi mo fefeka, pea ko ʻene lea pē ʻeni ne fai angé:] ʻOku sai pē!’”

[Naʻe tafoki hono pulé ʻo ʻalu.] ʻOhovale pē kuo hū ange sekelitalí ki he lokí. Naʻá ne pehē ange, “Ne toki talamai ʻe he pulé ʻe kamata he ʻahó ni hono totongi kakato ʻe he kautahá hoʻo akó mo hoʻo nāunaú. Kimuʻa peá ke ʻalú, afe ange hoku tesí ʻo talamai hono mahuʻingá kau ʻoatu e sieké ʻa pongipongi.”7

Kapau ʻokú ke fakatokanga meʻa, te ke ʻilo ʻokú ke fetaulaki mo e ngaahi sivi ko ʻení ʻi ha taimi lahi ʻi hoʻo moʻuí. Ko hai te ke falala ki aí? Fanongo ki he fakatokanga fakahangatonu mai ʻa e ʻEikí kiate kitautolú:

“ʻOiauē ʻa e laukau mo e vaivai mo e vale ʻa e kakaí! ʻO ka nau ka akonekina [ʻi he poto ʻo māmaní] ʻoku nau pehē ʻoku nau poto, pea ʻoku ʻikai te nau tokanga ki he akonaki ʻa e ʻOtuá, he ʻoku nau leʻei ia ki he tafaʻakí, ʻo mahalo ʻoku nau ʻiloʻi ʻiate kinautolu pē [ʻa e poto ʻo māmaní], ko ia ko e vale pē ʻa honau potó pea ʻoku ʻikai ʻaonga ia kiate kinautolu. Pea kuo pau ke nau mate.

“Ka ʻoku lelei ke akonekina [ʻi he poto ʻo māmaní] ʻo kapau te nau tokanga ki he akonaki ʻa e ʻOtuá” (2 Nīfai 9:28–29; ko e toki tānaki atu hono fakamamafaʻí).

Ko e lau ʻeni ʻa Paulá:

“Ko e fē ʻa e potó? … ʻikai kuo fakamatavalea ʻe he ʻOtuá ʻa e poto ʻo māmaní?” (1 Kolinitō 1:20).

“ʻOua naʻa kākaaʻi ha taha ʻe ia. Kapau ʻoku ai ha taha ʻiate kimoutolu ʻoku ongoongo ko e poto ia ʻi māmani, tuku ke lau ia ko e vale koeʻuhí kae lau ia ko e poto.

“He ko e poto ʻo māmaní ko e vale ia ki he ʻOtuá” (1 Kolinitō 3:18–19; ko e toki tānaki atu hono fakamamafaʻí).

ʻOku faʻa siviʻi kitautolu pe te tau tuku koā e poto ʻo e ʻOtuá ke hoko ko hotau fakahinohino ʻi he taimi ʻoku ō fehangahangai ai mo e poto ʻo māmaní.

Naʻe tangi lāulau ʻa ʻĀmoni, “He ʻoku ʻikai te nau fie kumi ki he potó [ʻa e poto ʻo e ʻOtuá] pea ʻoku ʻikai foki te nau loto ke ne puleʻi ʻa kinautolu” (Mōsaia 8:20). ʻI he taimi ʻoku ou fakakaukau atu ai kiate kinautolu kuo nau loto fiemālie ke puleʻi kinautolu ʻe he poto ʻo e ʻOtuá, ʻoku ou fakakaukau ki haku kaumeʻa ko Si Ingi (Xie Ying) mei he fonua lahi ʻo Siainá, ʻa ia naʻá ne feilaulau lahi ke kau ki he Siasí pea ngāue fakafaifekau ʻi Niu ʻIoke. ʻOku ou fakakaukau ki hoku ongo ʻofefiné, ʻokú na fakatou poto pea ʻi ai hona mataʻitohi MA ka ne na fili kinaua ki he ngaahi tāpuaki ʻo e tuʻunga fakafaʻeé mo e fānaú. ʻOku ou fakakaukau ki haku kaumeʻa mei ʻAmelika Tonga naʻá ne liʻaki ʻene ngāue vahe leleí ʻi heʻene ʻiloʻi naʻe ngāue taʻefakalao hono kau pulé ʻo ʻikai totongi ʻenau tukuhaú. Ne nau fakamuʻomuʻa kotoa e poto ʻo e ʻOtuá ʻi he poto ʻo māmaní.

ʻOku fakamamahi, ka ʻe lava ke kākaaʻi ʻe he poto ʻo māmaní ʻa e kakai lavameʻá. Naʻe fakalea peheni ia ʻe Siosefa Sāmita: “ʻOku tokolahi foki mo ha kakai tangata mo ha kakai fefine poto ʻi hotau lotolotongá ʻoku fuʻu poto ia ke akoʻi; ko ia kuo pau ai ke nau mate pē ʻi heʻenau taʻe ʻiló, pea te nau toki ʻilo ʻi he toetuʻú ʻa ʻenau fehālākí.”8

Potó mo e Meʻa Fakapaʻangá

Koeʻuhí ko e ngaahi faingataʻa ʻoku hoko ʻi hotau tuʻunga fakapaʻangá, tuku ke u fakamatala ki he ngaahi meʻa fakapaʻanga fakatāutahá. ʻI he tuʻunga fakapaʻanga ʻoku tau ʻi ai he taimi ní, ʻoku tau loto fakatōkilalo mo akoʻingofua ange—ka mou fakakaukau angé ki he ngaahi taʻu siʻi pē kuo hilí.

ʻOku akoʻi ʻe māmani kapau ʻoku ʻi ai ha meʻa ʻoku tau fie maʻu, ʻoku totonu ke tau maʻu ia. ʻOku ʻikai totonu ke tau tatali kae toki maʻu. ʻE lava ʻe he fakamoʻuá ʻo ʻomai ke tau maʻu ia he taimí ni pē. ʻE lava ke fai ʻeni ʻaki e ngaahi kaati fakamoʻuá, pe ko ha nō mei he pangikeé kae maluʻi fakalao ʻaki hotau falé. Te tau lava pē ʻo puleʻi lelei ʻa e meʻa ʻoku tau maʻú, ʻo aʻu ki heʻetau akó. ʻE ʻalu maʻu pē ki ʻolunga honau mahuʻingá, pea te tau tuʻumālie. Ko e poto ʻo māmaní ʻa e hoko ʻo mahuʻinga ange ʻa e lahi ʻo e totongi fakamāhina ʻo e noó ʻi he lahi ʻo e paʻanga ʻoku nō maí. ʻOku tau puleʻi pē hotau ngaahi tufakanga fakapaʻangá, pea ka fehalaaki kotoa ʻeni, ko e mole ia ʻa ʻetau meʻa hono kotoa.

Tau fakakaukau angé he taimí ni ki he poto ʻo e ʻOtuá fekauʻaki mo e meʻa fakapaʻanga fakatāutahá, ʻo hangē ko ia ʻoku akonaki ʻaki maʻu pē ʻe he kau palōfitá. ʻOku makatuʻunga ia ʻi he moʻui fakafalala pē kiate kitá mo e ngāué. ʻOku tau fakaʻaongaʻi totonu ʻa e paʻangá ʻaki ʻetau totongi vahehongofulu totonu pea tau fai ha ngaahi foaki ʻoku lahi. ʻOku tau moʻui ʻi he meʻa ʻoku siʻisiʻi ange ʻi he meʻa ʻoku maʻu maí, pea ʻoku tau fakafaikehekeheʻi ʻa e ngaahi meʻa ʻoku tau fie maʻú mo e ngaahi meʻa ko ia ʻoku tau loto ke maʻú. ʻOku tau fakaʻehiʻehi mei he fakamoʻuá tuku kehe ʻi heʻetau ngaahi fiemaʻu vivili tahá. ʻOku ʻi ai ʻetau patiseti ke tau moʻui fakatatau ki ai. ʻOku tau fakahū ha paʻanga ʻo tauhi he pangikeé. ʻOku tau faitotonu ʻi hotau ngaahi fatongia kotoa pē.

Naʻe fai ʻe Palesiteni Kōtoni B. Hingikelí (1910–2008) ʻa e fakatokanga ko ʻení he taʻu nai ʻe 14 kuohilí: [“ʻOku ou fokotuʻu atu kuo hokosia e taimi ke fakamaau ai hotau ngaahi falé. ʻOku tokolahi ʻaupito hotau kakai ʻoku nau fakaʻaongaʻi kotoa e paʻanga hū maí. Ko hono moʻoní, ʻoku moʻui ʻa e niʻihi ʻi he nō pē. … ʻOku ʻi ai ha fakatokanga ki ha taimi ʻo e faingataʻaʻia fakapaʻanga ʻi he kahaʻú pea ʻoku totonu ke tau tokanga ki ai.”]9

Lolotonga ʻa ʻetau ʻi he tumutumu ʻo ʻetau tuʻumālié ʻi he ngaahi taʻu lahi kuo hilí, naʻe pehē ai ʻe Palesiteni Tōmasi S. Monisoni:

“Siʻoku ngaahi tokoua mo e tuofāfine, fakaʻehiʻehi mei he fakakaukau ko ia ko e koloa ʻo e ʻaneafí ko e fie maʻu vivili ia ʻo e ʻaho ní. ʻOku lau pē ia ko ha fie maʻu vivili kapau ʻoku tau ʻai ke pehē. ʻOku fai ʻe ha tokolahi ha fakamoʻua ʻe taimi fuoloa hono totongi fakafokí, pea nau toki hahaka hake ʻi ha hoko ha liliu: ʻo puke pe lavea ha kakai, hōloa pe mate ha ngaahi kautaha, mole ha ngāue pe ko e tō mai ha fakatamaki fakanatula. ʻOku lahi ha ngaahi ʻuhinga ʻoku ʻikai lava ke fai ai hano totongi fakafoki ʻo ha moʻua lalahi. ʻOku hangē leva hotau moʻuá ko ha heletā ʻoku feʻunga tonu hifo pē mo hotau ʻulú, ʻo teu pē ke tō hifo ʻo fakaʻauha kitautolu.

“ʻOku ou tapou atu ke mou fakamoʻua pē ʻo fakatatau mo e meʻa ʻoku maʻú. He ʻikai lava ke hokohoko fakamole ha taha ʻo lahi ange heʻene paʻanga hū maí mo kei lava pē ʻo totongi hono moʻuá. ʻOku ou palōmesi atu te ke fiefia ange kapau he ʻikai ke ke nofo pē ʻo hohaʻa pe maʻu mei fē ʻa e paʻanga ke fai ʻaki e totongi hono hokó ki ha moʻua meʻa noaʻia.”10

ʻOku lava nai ke mou mamata ki he lava ke fepaki ʻa e poto ʻo e ʻOtuá mo e poto ʻo māmaní? Naʻe ʻikai ke fuʻu ʻilonga ʻa e fili ia ke faí ʻi he taimi naʻe hā ngali tuʻumālie aí. ʻOku fakaʻamu ʻa e kāingalotu tokolahi ʻo e Siasí naʻa nau fakafanongo lelei ange.

Ko e poto ʻeni ʻo e ʻOtuá.

ʻOku ou fokotuʻu atu ke mou sio ki ha niʻihi ʻo e ngaahi meʻa ʻoku mou fehangahangai mo iá. Tohiʻi ha laine ʻi lotomālie ʻi ha laʻipepa. Hiki he tafaʻaki toʻohemá ʻa e poto ʻo māmaní pea ʻi he tafaʻaki toʻomataʻú ʻa e poto ʻo e ʻOtuá. Hiki e ngaahi meʻa ʻoku fepakipaki aí.

Ko e hā e ngaahi fili ʻokú ke faí?

ʻOku toe fai pē ʻe he ʻEikí ʻi he ngaahi lea ko ʻení ʻa e talanoa ki he kau tāupoʻou ʻe toko hongofulú ʻi he vahe 45 ʻo e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá, ʻa ia ʻoku fakamatala ki he ngaahi meʻa ʻe hoko ʻo aʻu ki he Hāʻele ʻAngaua Mai ʻa e Fakamoʻuí: “He ko kinautolu ʻoku poto pea nau tali ʻa e moʻoní, pea kuo nau maʻu ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní ke hoko ko honau fakahinohinó, pea kuo ʻikai kākaaʻi ʻa kinautolú—ko e moʻoni ʻoku ou pehē kiate kimoutolu, ʻe ʻikai ke tā hifo ʻa kinautolu pea laku ki he afí, ka te nau kātakiʻi ʻa e ʻahó” (T&F 45:57).

Tau fekumi muʻa ki he poto ʻo e ʻOtuá. ʻOku tau lolotonga tofanga ʻi ha taimi ʻoku faingataʻaʻia fakapaʻanga ai ʻa māmani kātoa, pea ʻoku ʻi ai ʻa e hohaʻa ʻi heʻetau palani ki he ngaahi ngāue, ngaahi ngāue maʻuʻanga moʻuí, mo e paʻanga hū maí. ʻOku hanga mei muʻa ha ngaahi ʻaho lelei lahi mo tuʻumālie. ʻOku lahi ʻa e meʻa ʻe lava ke tau ako he taimí ni ʻo fekauʻaki mo e potó. ʻOku ou palōmesi atu te mou maʻu e ngaahi tāpuaki ʻa e ʻEikí ʻi hoʻomou kumi ki he potó—ʻa e poto ʻo e ʻOtuá.

Maʻuʻanga Fakamatalá

  1. Vakai, Andrew Lih, The Wikipedia Revolution (2009), xv–xvi; vakai foki, http://en.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:Size_comparisons; http://wikimediafoundation.org/wiki/FAQ/en; http://en.wikipedia.org/wiki/History_of_Wikipedia.

  2. Vakai, Ramona Emerson, “Facebook Users Expected to Pass 1 Billion in August: iCrossing,” The Huffington Post, Jan. 14, 2012, www.huffingtonpost.com/2012/01/13/facebook-users-1-billion-icrossing_n_1204948.html.

  3. “Choruses from ‘The Rock,’” ʻi he T. S. Eliot: The Complete Poems and Plays, 1909–1950 (1980), 96.

  4. Mark Twain Laughing: Humorous Anecdotes by and about Samuel L. Clemens, ed. P. M. Zall (1985), xxii.

  5. Vakai, Marion G. Romney, “Converting Knowledge into Wisdom,” Ensign, July 1983, 5.

  6. Ngaahi Akonaki ʻa e Kau Palesiteni ʻo e Siasí: Siosefa Sāmita (2007), 307.

  7. ʻI he Gordon B. Hinckley, “ʻOku Tau ʻAʻeva ʻi he Tuí,” Liahona, Siulai 2002, 82.

  8. Ngaahi Akonaki: Siosefa Sāmita, 232.

  9. Gordon B. Hinckley, “Ki he Kau Talavoú mo e Kakai Lalahí,” Liahona, Sānuali 1999, 68.

  10. Thomas S. Monson, “Tuʻu Maʻu ʻi he Tuí,” Liahona, Mē 2006, 20.

Tā fakatātaaʻi ʻo e ʻatá ʻe Derek Israelsen