Onimaki ni Kaekaa te Wewete
Man te kanakobwana ni maungatabu n te titeiki are e taekinaki n Tebetembwa 12, 2010, n te Brigham Young Uniwetirii.
Ti riai ni bane n iai ara kakoaua inanora bwa aio ana mwakuri te Atua ao e kantaninga te kabanea n tamaroa are ti kona n anga ni katean “taabo aika aki maekanaki i Tion.”
N 1849, ai tibwa uoua te ririki n nako imwiin rokoia Aomata aika Itiaki n te Mwanono are i Salt Lake, Unimwane Parley P. Pratt man aia Kooram Abotoro ake Tengaun ma Uoman a kaira te mwananga nako aiaki. Te kabanea n raroanako nako mai maiaki n te mwananga, matoan riki te kawai. Imwiina ngke mwaane a bwakara 3,000 te buuti (914 te miita) man mangeen te Great Basin nakon te marena n te Virgin ao te karaanga are Clara River (maiakin St. George ni boong aikai, Utah), te aba e a tabe ni mautakataka ao ni bikebike, kirimaungaunga ao ni kiriatibu. Mwaane ake taan kaira te mwananga a bon rootaki. E taku te mwananga:
“Rinanona … rietan katabukibuki, kiriatiibu, kaabikebike n te aba ae a kan aki kona ni kabwarabwaraaki n te tabo ae kakamaaku man kaminomino iangoana. …
“Te tabo ae raababa ma bwaai aika a kamiimi aika a kaoti, ni kanoana aika maunga aika totoa, [uraura] te rereua, atibu aika teirake, te tabo ae aoraoi n akea te uteute iaona, kireei aika kai mwaing n aki kariki uaa, … atibu ni kateitei … ni wene n te kaminomino ae riaon iangoana—ni kauarerekeana, te aba ae urubeke, … n tararake, ni bobaraaki, n rukurukumaki n aki akaaka n teina ni kaawai.”1
Ma e ngae ngke e rangi n aobuaka te aba n taraakina n nako aiaki, te ang e kamwataere, e korei bwaa aika katati ao rereuan te kanion n aban San Juan e taraa ni matoa n nako mainiku. Taan kairiiri n te Ekaretia a ataia bwa kaboraoan te aobuaka anne, ni koonan tabo aika akea n te mwabe e na bon rangi ni kanganga, ma e ngae n anne a tangiria ni katea te kaawa ibukin te Ekaretia ikekei. N te maungatabu n te kuata n te Titeiki i Parowan n 1879, 250 aomata a butimwaea te wewete iroun Beretitenti John Taylor ni katea te San Juan Mition. Ma 80 waekon ao e kaaniia 1,000 atuia kaao ao aoti, a waaki ni korea kawaia ni kaineti ao n rinanon totoko, n te tabo ae tuai roroko te aba iai n rabeen maunga aika rabunaki n te tinoo ao atiibu aika kakang taboia.
Ni kakai kawai aika kimototo nako San Juan, naake taan moan mwananga a tokanikai iaon kanganga teuana imwiin teuana ma a waekoa ni kaitara ma teuana te kabanea ni bubura ao te kabanea ni kanganga ibuakoia ni kabane: te matabaiawa n te karaanga are Colorado. Te kamimii bwa taan kaira te kawai a kunea te kawai ae irariki are e korea te mwanono—te maranga are e nakon 2,000 buuti (610 te miita) rikaaki n te katati ae uraura riaan te karaanga ae Colorado. Ti aio, kuri ni kamamate “bwangabwangan te atibu” are e taraa ni karekea te kawai nakon te itera are i mainiku.
Ibukin mwakoro aika mwaiti, mwakoron te atibu e bon rangi n irariki ibukiia aoti ao n taabo tabeua e rangi n irariki riki ibukin te mwaane ke te aine n rinanona. Nanora e bwaka n te raroa ae 75 te buuti (23 te miita) are e na taraa n rangi ni kanganga nakon tiibun te maunga, e koaua ae e bon tiaki ibukin te waekon n uabwai. Ma Aomata aika Itiaki aika a matoatoa a bon aki kona n rairaki, ngaia are bwauta ni karebwe bwaura ao bwaai ni mwakuri, a ibuobuoki riki n Ritembwa 1879 ao n Tianuare 1880, a korei bwaai ake maraurau, kawai ni kaitarai ubun atiibu n te kanion.
Ma kabanean kawenean te kawai aei ngke e tia, n arona arei, te mwakuri ngkai ai karekean 40 te waekon n rinanon te “bwangabwanga”. Waekon ake tabeua, a tataninga nimaua te maire (8 te kiromita) mai ibukin n te Tiburing ae Nimabwi-te Maire, a na manga rimwii imwiina.
A bairei aroia n te aro are “tengaun ma uoman ke e mwaiti riki a kona n tine ibukin te waekon” ma roobu aika abwabwaki ni kawaeremwea ake imwiina. Imwiina a rokani aia bureiki ma tiein ni karekea are a kona ni marannako ma a totokoa te kanganga ni wiira man te rabinobino.
N teuana te tai ae rangi ni kakannato n rongorongoia bwaeoniia, teuana man te kambwana teuana e anaa te waekon rikaaki n te kawai ae rangi ni kakamaaku. Ngke a roko iaontano n te kanion, a waekoa ni kamaiua te meeri ni rinuukan te karaanga iaon te booti ae wene kabina are a tia ni kaman karaoia ibukin anne. Ngke e a otinako mwiina, te utu ae Joseph Stanford Smith bon te kabane ni waekon ae ruo n te bong anne.
Stanford Smith ea tia n taratara raoi ni buoka butin te waekon rikaaki, ma e karina te kambwa ni bon mwaninga bwa ana utu te Tari Smith a na bon kainnanoa naba te ibuobuoki n aron teuare te kabanea ni waekon mai ibuki. Ni bon taonaki n te tabeaianga bwa ngaia ma ana utu a taraa ni kitanaki, Standford e kaira ana tiim, waekon ao ana utu nako maninginingin te katati. Te tiim e katukaki imoa ao te kateniman n aoti e kabiraki ibukin te waekon ni kakibaaki. Te utu ae te Smiths a tei tabeua te tai n taraa naano n te bwangabwanga ae rangi ni kamwamwane. Stanford e rairaki nakon kainnabana, Arabella, man taku, “I a maaku bwa tia kan aki roko.”
E kaeka, “Ma ti riai n roko.”
E taku, “Tii ngkana tii tabeman mwaane n taua te wakon, ti na kona n roko.”
E kaeka kainnabana, “Ngkaa nna taua.”
E taakina te rabuna iaontano, ao e katuka natina te merimeri te mwaane bwa a na tararuaia natina Roy ae teniua te ririki, ao Ada ae nimaua ana ririki. “Taua tarimi ni karokoa e roko tamami iroumi,” e taku. Imwiina ao e karekea ana tabo iakuun te waekon, Belle Smith e taua kabaean te aoti nako bukin te kaa. Stanford a waakinako ma te tiim rikaaki nakon te bwangabwanga. Te waekon e buti rikaaki. N te moan katabuki e bwaka te aoti are mai ibuki. Titita Smith e biri rimwiina ao te waekon, ni katika te roobu ni korakorana ma korakoran nanona. E waekoa ni bwaka naba, ao e a katikitikaki iroun te aoti, te atibu ae kakang tabona e korea waena mai bubuan waena nako bebeena. Te aine ae ninikoria, ma kunnikaina ae raraeaki ao ikoakina ae kakaiaki, e tinetine iaon rain akanne ma korakorana ao ana onimaki n abwakin te kawai rikaaki ni mangeen te karanga.
N rokoia ni kabina mai inano ao n aki kakoaua aia tokanikai, Stanford e waekoa ni biri 2,000 te buuti (607 te miita) n oki ni waerake nako taubukin te katati, ma te maaku ibukin kamanoaia natina. Ngke e tamwarake n toka n te mange, e nooria ikekei n aki mwaing man aia tabo. E uota te ataei, ma natina ake uoman ake a tineia, n tauia irouia, e kairiia rikaaki, rinanon uruaki n atiibu nakon tinaia are e ingainga inano. Mai kiiraroa a nooria niiman mwaane ake a kainetiia ake a uotii tiein ao roobu. E ata aia kantaninga Smith, mwaane aikai a roko ni buokiia. Stanford e takaarua nakoia, “Mwaninga taekana, rorobuaka. Akea ara kanganga. [Belle] aio ni kabane te buoka ae e kainnanoia te mwaane [ni karaoan te mwananga aei].”2
Ngkana e roko te Wewete
Te mwananga Inanon Bwangabwangan Atibu bon teuana mai ibuakon katotoo aika mwaiti n te nanomwaaka ao te kakaonimaki irouia Aomata aika Itiaki n taai akekei ni kaeka ana wewete aia burabeti ngkana e roko. Te katotoo naba teuana bon karikan ao te wewete nakon te Muddy Mition ni boong aikai i Nevada. N aroia aika a mwaiti irouia bwaeoniia ake a maeka n taai akekei, te Muddy e berita te maiu ae matoatoa, ao e korakora ukoukoran te nano are e karaoaki ngke e roko te wewete n roko ni maeka ikekei.
Tabeman mai irouia ake a weteaki n te 1860 te koaua ae a bon titiraki, “Man taabo ni kabane iaon te aba, bukin tera Muddy?” Eng, iai bukin bwaai ni kabane. Te moan, te Buaka Inanoa i Amerika ea tia ni karekea te kanganga nakon kaibuke ni kaako n toaua te Karaanga are Colorado. Te kauoua, ngke boo te buaka e kamangaoa te tabo ni kunnikai te Cotton Mission are e a tia n tei ni kaawan St. George ao Washington n te tabo ae e aki rangi n raraoa. E kantaningaaki bwa te bwaubwau ibukin te mition e na rikirake ni mwaaken Muddy are e reke te ran iai. Te kateniua, Aomata aika Itiaki e korakora aia namakin bwa kantaninga nakon te mwakuri ma aia baronga Kain Amerika n te aono, ni buokiia ni kamwarakeia ma te kantaninga ibukin reireinakiia.
Ma te aono bon tiaki te tabo ae tionako, aki karikiuaa te tabo ae tuai ni maekanaki. E taraa n ae te tabo ae bon akea te bwai ae e kona n anga ma te kabuebue ao te mwakuri ae matoatoa. E bon tionako ibukin taabo aika raroanako, ao te karaanga are e anga te mition ni kabwarabwaraana e kai ataaki arana.
Ae ni kanga ma te onimaki raa ao te nanomwaaka te Muddy ea maekanaki E taekinna temanna te tia maeka. Neiei e tei ibukin te nanomwaaka ao te ninikoria n tatauraoi n reita uaiakinan ae matoatoa ao te rairaki n rabwata are a uaia kairake ao kaara n ni karekea—n te tai aei e bon kaineti riki nakoia kairake. E koreia Elizabeth Claridge McCune n taekan wetean tamana ngke e weteaki n nako ni maeka n te Muddy:
“Akea te tabo iaon te aba ae e taraa n rangi ni kakaawaki irou n au katebwi ma nimaua n ririki nakon te [taun ae] tangiraki iroun Nibwaai te ikawai [i Aban Utah Juab]. Ai ingaingara nanora n rorokon Beretitenti Brigham Young ma raona! …
“… Bro. Brigham, Bros. Kimball ao Wells ma [raoia] ake a airi ni kabane a otinako man aia kaa, n rianna iaon te kawai ae ueenaki … nakon mwengara, [ike] e katauraoaki iai te katairiki. …
“Ti bane nako n ira te bootaki ni bwakantaain te [Tabati], ataeinaine a kunnikainiia n te mainaina iai kaintekateka aika katauraoaki mai imoa. E a waaki te taromauri, ao ti bon rangi ni kukurei ni karokoa Beretitenti Young e katanoata bwa iai tabeua aara ake e na warekei araia mwaane ake weteaki ao a rineaki bwa mitinare bwa ana nako ni maeka … ‘te Muddy.’ Aio e kuri n toki iai buroia ni kabane ake a roko. Mwaitiia ake a weteaki ana nako ni maeka i aban Dixie—ma te Muddy, e bon rangi n raroanako mai maiaki! ao ea bon rangi ni buakaka riki! “O!” “O!” I aki manga ongo riki aara ma ti ‘Samuel Claridge.’ Imwiina Ia bon tang man tang, n aki tabe ma rannimatau are a uruana kunnika[iu] te mainaina ae boou. Taman te aine are e tekateka irarikiu e weteaki naba. E taku raou, ‘Bukin tera, bukin tera ngkai ko tang? Ngai I aki tang. I ataia bwa tamau e bon aki kona n nako.’ ‘Eng, bon iai te kaokoro,’ I taku. ‘I ataia bwa tamau e na nako ao bon akea te bwai ae e kona n totokoia, ao I bon aki riai n tauanninne irouna ngkai tamau ngkana e na aki nako ngkana e weteaki.’ Imwiina Ia manga bwaka naba n tang. …
“Ngke tia tibwa mwaing nakon te auti ae e boou ao bwaai ni kabane a tia ni kamatoaaki a kamwengaraoi, a mwaiti raraora ake a kataia n anaa nanon tamau bwa e na kawakina mweengana ao ana tabo ni man; ao n nako maiaki n te tai ae uarereke ao ni manga oki. Ma tamau e ataia bwa aio tiaki aekakin te mition are e a tia ni weteaki iai. ‘Nna riai ni kabonakoi au bwai ni kabane,’ e taku, ‘ao n uotii aika I kainnanoi ni bukoa katean te tabo teuana ae tuai maekanaki i Tion.’”3
Onimaki n te Mwakuri
Tera ae ea tia ni karikaki ngkekei ao ae e karikaki ngkai te kakaonimaki ao te nanomatoa are e reke iroun te ataeinnaine ae 15 ana ririki ao te utu are e a tia ni bungiaki iai? Tera are e karikia bwa e na rairaki teutana nakon raona are irarikina man taekinna, “I ataia bwa tamau e na nako ao akea riki te bwai ae e kona n totokoia”? E roko mai ia te taeka are e karekea bwa e na reitinako n taekina, “Ao I riai n aki tauaninne irouna ae tamau ngkana e na aki nako ngkana e weteaki”?
Ao tera aroia ataei ake teniman are a tarataraia aia karo ni maunanako n te waekon ni mangeen te Karanga ae manga are Colorado ma te onimaki nakon te kaetieti are a tia n anganaki iroun tinaia? A tekateka ikekei inanon te onimaki, n nanomwaaka n aki mwaing ke n tang n aki tabe ma makuia ae e korakora.
Tera ae ko nooria n aia banna ni katooto bwaeoniia aika kakaonimaki? Ngaia ae ti a tia n nooria rinanon koron te tai ao n te koaua rikaaki rinanon boong aikai. Ti noori bwaai aika ti noori ngke Aomata aika a itiaki a birinako mai New York ao Pennsylvania ao Ohio ao Missouri ao imwiina a birinako man aia tabo ae tangiraki ae Nauvoo n rinuukan te karaanga ae rabunaki n te aiti ma te tembora are e na urarake mai kiiraroa. Bon te bwai ae ti nooria ngke aomata naba akanne a taunii aia mate n te mwaiti ae korakora i Winter Quarters, n rimwiiaki ma kiitanan aia ruanimate, ao n tabetai ae bingiingi n aron te bwaoki ni kariki, i Wyoming ni kaan ma Chimney Rock ke n teuana man te bangaki ni Karaangan Sweetwater River ke n te tabo ae ikoikotaki iai te tinoo n ana matabaiawa Martin.
Tera are ti nooria ngkekei ao are ti nooria ngkai ibuakoia Aomata aika a Itiaki ake a kakabwaiaaki n te aonaaba ni kabuta bon te onimaki iroun te Atua, te onimaki iroun Iesu Kristo, te onimaki iroun te Burabeti Iotebwa Timiti, te onimaki ni koauan te mwakuri aei ao koauan ana rongorongo. Bon te onimaki are e katika te ataeinimwane nako buakon aroka n tataro, ao bon te onimaki are e karekea ni kona n teirake iaon bubuan waena, ni katikua inanon bain te Atua ibukin Kaokan te euangkerio, ao n tokina ni mwaati nakon tiringakina ibukin ana onimaki n te tabo ae raroa 24 te ririki imwiina.
E aki rangi ni kakubanako bwa te onimaki n tainako e na riki bwa te moan ao te reirei ae tiku n te euangkerio ao n ara mwakuri. Bon ngaia boton rairakira bwa te mwakuri e aki tii waaki nako ma e na kona naba ao n riai ni waaki nako.
I aki ataia a na kanga riki tiina ao kaaro ni katikuia natiia inanon ruanimate aika aobuaka iaon te kawai aika aoraoi ao imwiina, ma kabanean taraakia, a tang n reita kawaia ni kaineta Tion. I aki ataia riki tiina n aron Belle Smith are e kona ni katikuia natina n raaben te katati ao ni katika ana waekon rikaaki n te kawai ae nano ae kakamaaku. I aki kona riki n ataia bwa e kanga Samuel Claridge ni kabooi nako ana bwai ao ni kaineta Tion bwa e na katei n te tabo ae tionako n te Muddy Mition. Boton katikitiki ni karaki aikai bon te onimaki—matoa n aron atiibu, katamaroaaki n aron biiti ake a kabuokaki, are kanoaaki rinanon bwaai aika a riki, te onimaki are e kakorakoraaki n te maiu n tamnei bwa aio te Ekaretia ao abanuean te Atua bwa ko nako ngkana ko weteaki.
Te Wewete Ibukin te Rairaki
Iai naba ngkai “taabo aika aki maekanaki i Tion” ake a na kateaki, ao tabeua mai ibuakoia a rangi ni kaan riki nakon te Muddy ke San Jan Mition. Tabeua ma ibuakoia a mena inanora ao ni bon oin mwengara.
Ai ngaia are I a kanakoa te wewete ibukin te rairaki are ti bane n riai ni karekea te ura inanora bwa aio ana mwakuri te Atua ao e kainnanoa te kabanea n tamaroa are ti kona n anga nakon te mwakuri. Au kantaninga bwa ko ribanaa oin korakoran rabwatam ao maium n tamnei bwa e aonga n iai te onimaki ae e nano ni katan iaona ngkana te mwakuri ke te kakaewenako ke te kairoro n arona ke teuana e roko. Tataro teutana riki, kamatebwai teutana riki, katoka te karongoa ao katoka te beroro, kakukureiko n te karikibwai, wetea te kaotioti bwa e na ruo, ukoukora nanom, ao ukoukora karawa ibukin te koaua are e kairiia ara karo aika bwaeoniia. Imwiina, ngkana ko kainnaoa n roko n ae nano riki teutana ao ae raroa riki teutana ni kaitaraa te maiu ao ni karaoa am mwakuri, ko na kakoaua bwa iai te bwai inano ikekei are ko kona ni weteia.
Ngkana bon iai am onimaki, ko tauraoi ni kakabwaiaia am utu. Tii man te kanikinaa ae korakora ni waaki ni kakukurei ao mwakuri n ibuobuoki, n te anganano ao te kakaonimaki n te Ekaretia aei e na reitinako n noorakin te reitaki ae matoatoa n te utu. I taekina anne n ataakina raoi bwa te kaintokaniuea n te Ekaretia bon tatabemaniia nako membwa. N tabetai te membwa anne bon te aomata ae boou ae e a tibwa rairaki; n tabetai te membwa bon tii ngaia te Aomata ae e Itiaki ni Boong Aika Kaitira n ana utu. N tatabemaniia n tabo nako e na unika te onimaki inanon teuanne ao waaki ma te roro ae boou n te euangkerio. Ma ni koauana bwa te onimaki e tamaroa riki e ribanaaki ao e kawakinaki riki ao e teimatoa ngkana te utu ae bwanin e boutokaia. Ngaia are imwiin te tei n onoti ngkana ko tia ni karaoia, mwakuri korakora n taraia bwa tabemwaang n am utu aki tei n tii ngaiia. Katea am utu ao taraia bwa te onimaki e korakora ikekei.
Ni katiaan anne, ti kona ni beku n te Ekaretia ae uakaan ke n taabo aika raroa ngkana ti weteaki. Imwiina ti kona ngkanne ni kakaia tiibu ake a bua—membwa ke aika tiaki membwa, maiu ke a mate. E kona ni karaoaki aei ma te iangoraoi ao ni karaoaki raoi ngkana tabeman tiibu ataei, n ikotaki ma ara nanai n tiiku ae uarereke, a kawakinaki raoi ngkai ti kakae. Ngkana tia tia n tangiriia ao n reireiniia ake n te mweenga, a na oota raoi n aron Elizabeth Claridge: ngkana e roko te wewete, ko kona ni kakoaua bwa tamam ao tinam, mwanem ao tarim a na mwananga n nako.
Iai te mwakuri ae e na karaoaki. Ti aki kona n taekinna bwa ni kabane ake irarikira iai aia onimaki ae nano, bwa ni kabane e matoatoa aia utu, bwa ni kabane aika a uakaan ke aika raroanako a tia n ongo rongorongon te euangkerio ao a tia n riki bwa taan kakoaua, reirei, taan nakon te tembora aika Aomata aika Itiaki ni Boong Aika Kaitira. Te aonaaba e a rikirake ni buakaka, ao n taai aika a na roko e na bon kataira. Ma korakoran te raoiroi e na totoko ngkana aomata n aroia Standford ao Arabella Smith, n aekakiia aomata aika Samuel Claridge ao natina te aine ae Elizabeth a totokoia.
Ti riai n onimaki n te mwakuri aei—te onimaki n te bwai ae ti bane ni kakoaua a weteaki bwa a na karaoia, te onimaki iroun Iesu Kristo ao Tamara are i Karawa. Ti kainnanoia ni kamatoai nanora nakoiia ao imwiina e na urua te atiibu anne ao ni matoa n aroia bwaeaniia ni koaua. Ngkana ti karaoa anne, I ataia bwa ti na bon kamauaki ao ni kamanoaki inanon mwanangan te Ekaretia ao abanuean te Atua iaon te aba.
TE KABANEA NI UAEKON, IROUN Lynn Griffin
Martin Handcart Company, Bitter Creek, Wyoming, 1856, iroun Clark Kelley Price © 1980 IRI