2008
Ngaahi Manatu ki he Hisitōlia Fakafāmilí
Sepitema 2008


Ngaahi Manatu ki he Hisitōlia Fakafāmilí

ʻI he faʻahitaʻu māfana ʻo e 1979, ne u ʻohovale heʻeku ʻiloʻi naʻe tauhi ha niʻihi ʻo e ngaahi tohi mo e ʻū pepa ʻa ʻeku faʻeé ʻi ha kiʻi feleoko ʻi mui he ʻapi ʻo ha kāingalotu ʻo e uooti ʻi he kolo ne u tupu hake aí, ko Lonitoni ʻi ʻOnetēleo.ʻI heʻeku toʻo mei ha ʻū puha pepa motuʻa e ngaahi meʻa naʻe lava ke maʻú, ne u ʻiloʻi ai ha ʻū mape fakafāmili ʻo hoku fāmilí kuo ʻosi fakafonu ka naʻe maʻu konga pē e ʻū pēsí, ʻū peesi kulupu fakafāmilí mo ha fanga kiʻi fakamatala siʻi pē. Ko e meʻa mahuʻinga tahá ko ha hisitōlia fakatāutaha peesi ʻe fā naʻe hiki ʻe heʻeku faʻeé, ʻa ia naʻá ne mālōlō ko hoku taʻu 11 ia. ʻOku fakamatala ʻa e hisitōlia fakaʻofoʻofa ko ʻeni naʻá ne tohi nima peé, ʻo kau ki heʻene tupu hake ʻi ʻIngilani lolotonga e ngaahi taʻu ʻo e 1930 mo e anga ʻene moʻuí ʻo aʻu ki he Tau Lahi Hono II ʻa Māmaní. Naʻe hanga ʻe heʻeku maʻu ʻo e ngaahi lekooti ko ʻení ʻo toe ueʻi hake ʻeku manako he hisitōlia fakafāmilí mo fakatafoki hoku lotó ki heʻeku ngaahi kuí.

ʻI ʻEpeleli 1981, ʻa ia ko e ʻosi ia ha meimei taʻu ʻe ua mei ai, ne siʻi mālōlō fakafokifā ʻeku tamaí. Ne u maʻu hake ʻi heʻene ʻū meʻá ha foʻi mama naʻe tuʻu ai e ngaahi mataʻitohi ʻuluaki ʻo hono hingoá, CMY, ka naʻe ʻikai te u manatuʻi haʻaku sio ki haʻane tui ia. Mahalo naʻá ne tui ʻe ia e foʻi mamá heʻene kei talavoú lolotonga ʻene ngāue ʻi he vaka heu maina ʻa e Tau Tahi ʻa Kānatá, lolotonga e taú.

ʻI heʻene mālōlō ko ʻení, ko au pē tokotaha naʻe kei moʻui ʻiate kinautolu ʻoku hā ʻi heʻeku saati peesi ʻe taha ʻo e ngaahi kuí, ko ia naʻe pau ai ke u fakafalala pē ki hoku kāinga ofí ke maʻu mei ai ha ngaahi fakamatala lahi ange. Ko e taha ʻo kinautolu ko ʻení ko Peti, ko e tuofefine ʻi he fono ʻo ʻeku kui tangatá ʻa ia naʻá ne kei nofo ʻi he ʻapi fakafāmilí ʻi Pekesilīhiifi, Keni ʻi ʻIngilaní. Ne u ʻamanaki maʻu pē te u ʻaʻahi ki he fāmili ʻo ʻeku faʻeé ʻo ʻilo lahi ange ai kiate kinautolu, ka koeʻuhi naʻá ku kei ako pea teʻeki ai ke u mali, naʻe ʻikai te u maʻu ha paʻanga ke fai ʻaki ia. Ka ko e taimi ní, ʻoku lava ke u folau ʻo ʻaʻahi ki ai koeʻuhi ko e kiʻi paʻanga ne tuku kiate au hili e mālōlō ʻeku tamaí.

ʻI he ʻaho ne u ʻalu ai ʻo ʻaʻahi kia Petí, ko e fuofua taimi ia ke u ongoʻi manavasiʻi ai. ʻE mahino nai ki ai ʻa e holi lahi ʻi hoku lotó ke toe lahi ange ʻa e meʻa te u ʻilo kau ki he ngaahi toʻu tangata ki muʻa atú? Ne u sio he matapā sioʻata ʻo e pasi fungavaka ua ne u heka aí ki he ʻata ʻo e foʻi mama ʻo ʻeku tamaí, ʻa ia ne u tui ʻi hoku nima toʻomataʻú. Naʻá ne ʻomi ha fakafiemālie kiate au ʻo hangē pē naʻe hilifaki hono nimá ʻi hoku tuí ʻo poupouʻi au ʻi he meʻa ne ʻuhinga ai ʻeku ʻalú.

Naʻe talitali fiefia mo loto-māfana au ʻe Peti peá ne fakahā mai ha ngaahi fakamatala foʻou mo ʻaonga lahi kau ki hoku fāmilí, kau ai hono langa ʻe heʻeku kui tolu tangatá ʻa e ʻapi naʻá ne lolotonga nofo aí. Ne u mohe he pō ko iá ʻi he loki ʻo ʻeku kui tangatá heʻene kei siʻí. Ne teʻeki ai ke u feʻiloaki mo ia, ka ne u ʻilo mei he ʻū tā naʻe ʻomai ʻe Petí ʻa ʻeku mata-tatau mo iá. Naʻá ne angalelei ʻo foaki mai maʻaku ha niʻihi ʻo e ngaahi tā fakafāmili motuʻá ni, ʻū tohi, mo ha Tohi Tapu fakafāmili naʻe hiki fakaholoholo ai e hingoa kakato, ʻaho fāʻeleʻi, mo e feituʻu naʻe fāʻeleʻi ai e toʻu tangata ʻe ua ʻo ʻeku ngaahi kuí ʻo kamata mei he ngaahi taʻu ʻo e 1830.

Kuo ʻosi ʻeni ha taʻu ʻe 25 mei he hoʻatā ʻuhoʻuha ko ia ʻo Sepitema ʻi ʻIngilaní, ʻa ia ne u lue ai mei he tauʻanga pasí mo e loto veiveiua pe ʻe talitali lelei koā au ʻi he ʻapi ʻo ʻeku ngaahi kuí. Talu mei ai mo ʻeku maʻu ha ngaahi fakamatala mahuʻinga lahi mei hoku kāinga ofí ʻo fekauʻaki mo ʻeku ngaahi kuí ʻi he ongo tafaʻaki fakatouʻosi ʻo e ʻAtalanitikí, ʻo lava ai ke u fakapapauʻi kuo fakahoko honau ngaahi ouau fakatemipalé.

Te u manatuʻi maʻu pē ʻeku lue atu ki he matapā ʻi muʻa ʻo e Hala ʻOkalani fika 32 mo ʻeku mamata ki hoku ʻatá ʻi he sioʻatá. ʻOku ou ʻiloʻi ʻeni he taimí ni naʻe ʻikai toe kehe ʻa e mata naʻe hā mai ʻi he sioʻatá mo e fofonga kei talavou ʻo ʻeku kui tangatá ʻi heʻene talitali fiefia au ʻi heʻeku foki ange ki ʻapí.