2008
Ngaahi Kī ki he Kahaʻú
Sune 2008


Ngaahi Kī ki he Kahaʻú

ʻOku ʻiloʻi ʻe he talavou ko ʻeni ʻi ʻĪtalí ʻoku hanga ʻe hono fakaʻaongaʻi ʻo e lakanga fakataulaʻeikí ʻo langa ha halafakakavakava ki heʻene fiefiá.

Naʻe faʻa muimui ʻa e ngaahi mātuʻa malí ʻi Fololeni ʻi ʻĪtalí, ki haʻanau tukufakaholo motuʻa: naʻa nau fakamaʻu ha ngaahi foʻi loka ki he halafakakavakava Ponitei Vesió pea lī ki lalo e ngaahi foʻi kií ki he Vaitafe ʻĀnó, ko e fakaʻilonga ia kuo ʻosi “lokaʻi” ʻenau ʻofá ke aʻu ki ʻitāniti.

ʻOku ʻikai kei poupouʻi hono fai ʻení he ʻahó ni koeʻuhí ke tokoni ki hono maluʻi ʻo e halafakakavakava fakahisitōliá ni, ʻa ia ne faʻu ia ʻi he ngaahi taʻu lotolotó (Middle Ages). Ka ʻoku ʻiloʻi ʻe he tamasiʻi taʻu 16 ia ko Kalisitiane Molelí ʻoku ʻi ai ha ngaahi kī moʻoni naʻe ʻi muʻa pē ia ʻi he halafakakavakava Ponitei Vesioó—ko ha ngaahi kī mālohi ʻo e lakanga fakataulaʻeikí naʻe toe fakafoki mai ʻi he Palōfita ko Siosefa Sāmitá ʻi he 1829, ʻi he taimi naʻe toe fakafoki mai ai ʻa e ongo Lakanga Taulaʻeiki Faka-ʻĒloné mo e Faka-Melekisētekí. Ko e taha ʻo e ngaahi kī ko ʻení ʻa e mālohi ko ia ke fai-silá pea ʻoku ʻiloʻi ʻe Kalisitiané ʻe lava moʻoni ke “lokaʻi” ʻa e ʻofa ʻa ha fāmili ki he taʻengatá. Ne silaʻi ʻene ongomātuʻá ʻi he temipalé ʻe he tokotaha ʻokú ne maʻu ʻa e mafai ʻo e lakanga fakataulaʻeiki ko iá pea ʻokú ne palani foki ke ne maʻu ʻa e ngaahi tāpuaki ʻo e temipalé ʻi ha ʻaho. ʻOkú ne teuteu ki ai ʻaki ʻene fakahoko hono ngaahi fatongia ʻi he Lakanga Taulaʻeiki Faka-ʻĒloné pea moʻui taau mo e falala toputapu ko ʻeni ʻoku tuku kiate iá.

Ngaahi Fakakaukau Foʻou ʻOku Maʻá

ʻOku ʻiloa ʻa Fololeni ko e feituʻu ia naʻe kamata ai ʻa e Fakaakeake Foʻoú, ʻo vave ʻa e fakalakalaka ʻi he ngaahi meʻa fakaʻātí, ʻi he faʻu māú mo e faʻu tohí, pea mo e fakakaukau fakasaienisí. Naʻe ʻiloʻi ʻe Kalisitiane, ʻo hangē pē ko e kau tangata mohu talēnitiʻia ki muʻa ʻiate ia ʻi he kuonga ʻo e Fakaakeake Foʻoú, ʻoku lahi ʻa e lelei ʻe maʻu ʻi he mūsiká mo e ngaahi tohí. Kuo taʻu ʻeni ʻe tolu ʻene tā e meʻalea filo laulaló, peá ne saiʻia ʻi he ako ki he ngaahi tohi faka-Pilitāniá mo e ngaahi fakakaukau fakafilōsefá.

Ka ʻokú ne ʻiloʻi lelei ʻe ʻi ai pē taimi ʻe fakatupu ʻe he “ngaahi fakakaukau foʻoú” ʻa e faiangahalá. ʻOkú ne ʻiloʻi ha toʻu tupu ʻoku nau fanongo ʻi he ngaahi fasi ʻoku koví mo sio he ponokalafí. ʻI he manatuʻi ʻe Kalisitiane ʻa e lakanga fakataulaʻeiki ʻokú ne maʻú, ʻokú ne ʻiloʻi kuo pau ke ne kehe ia meiate kinautolu.

Ngaahi Afi Fakahaohaoá

ʻI he 1497 naʻe fakalotoʻi ai e kakaí ʻe ha pātele Fololeni ke nau tutu ha faʻahinga meʻa pē naʻa nau maʻu ʻoku nau pehē ko ha meʻa fakamāmani pe meʻa ʻoku ʻuli, hangē ko ha ngaahi sioʻata teuteu, vala ʻoku totongi mamafa, mo ha ngaahi ngāue fakaʻaati. ʻOku kiʻi kehe ʻa e founga ia ʻa Kalisitiané ʻi he 2008. ʻOku ʻikai te ne feinga ia ke fakamaʻa hono ʻātakai ʻi he sosaietí, ka ʻokú ne feinga ke maʻu ʻa e afi ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní ke fakamaʻa ʻene moʻuí.

ʻOku pehē ʻe Kalisitiane, “ʻOku faingataʻa ʻeni.” ʻOku toko fā pē ʻa e fānau ʻi heʻene kalasi seminelí pea ʻoku ʻikai lava ke fakahoko ʻenau kalasí he ʻaho kotoa pē he ʻoku fuʻu vāmamaʻo ʻenau nofó. ʻOkú ne faʻa ongoʻi taʻelata, ka ʻokú ne ʻiloʻi ʻe lava ke maʻu ʻa e mālohi ke fakamāʻoniʻoniʻi ʻene moʻuí ʻi he ngaahi faingataʻá. ʻOkú ne kumi tokoni meiate kinautolu kuo nau fehangahangai mo e faingataʻá ke ueʻi fakalaumālie ia ʻi he meʻa ke ne faí.

Ne fetaulaki ʻa e ʻAposetolo ʻa Kalaisi ko Pitá mo ha ngaahi faingataʻa ʻi he fonua pē ko ia ne tupu hake ai ʻa Kalisitiané, ne tuku pilīsone ia ʻi Loma pea hangē ne mate fakamaʻata pē ʻi ai. ʻOku aʻu mai ki he ʻahó ni mo hono kei fakatātaaʻi ʻa e mafai lakanga fakataulaʻeiki ʻo Pitá ʻaki ʻa e fakatātā ʻokú ne toʻotoʻo ai ha ngaahi kī lalahi. ʻOku hangē pē ʻa Kalisitiane ko Pitá, ʻa ʻene loto ke hoko ko ha ākonga moʻoni pea tauhi ki hono ngaahi uiuiʻi ʻi he lakanga fakataulaʻeikí, ʻo tatau ai pē pe ko e hā e meʻa ʻe hokó.

Ko e taha ʻo e kau moʻungaʻi tangata kia Kalisitiané ko Nīfai. ʻOku pehē ʻe Kalisitiane, “Naʻe fetaulaki ʻa Nīfai mo ha ngaahi faingataʻa lahi, ʻo hangē pē ko Pitá. Naʻe tokoni e ngaahi faingataʻa ko ʻení ke ne aʻusia ʻa e tuʻunga naʻá ne ʻi aí.”

ʻOku tokoni ʻa e lotú, ako folofolá, mo e feituʻu malu ko ia ʻokú ne ui ko ʻapí, ke aʻusia ʻe Kalisitiane ʻa e tuʻunga ʻokú ne ʻi aí—ko ha tokotaha Siasi kuó ne fakapapau ke fakaʻapaʻapaʻi ʻa e lakanga fakataulaʻeikí, ngāue fakafaifekau, pea hoko ko ha husepāniti mo ha tamai angatonu ʻi ha ʻaho.

Tuku e Tokangá ʻi he Fiefiá

ʻOku hanga ʻe he ngaahi taumuʻa peheé ʻo ʻai ke kehe ʻa Kalisitiane mei hono ngaahi kaungāmeʻá. ʻOkú ne pehē ai, “Talu pē ʻeku ʻi he Palaimelí mo ʻeku fie ngāue fakafaifekau.” Kae meʻapango ʻoku ʻikai fie fanongo hono ngaahi kaungāmeá ki he ngaahi meʻa naʻá ne tui ki aí pe ha faʻahinga meʻa fakalotu pē he “ʻoku nau tokanga taha pē kinautolu ki he akó, sipotí mo e fakafiefiá.”

ʻOkú ne manatu ki he ngaahi ongo fakalaumālie naʻá ne maʻu ʻi hono tufa e sākalamēnití ʻi heʻene kei tīkoní mo ʻene ʻaukai maʻa hono kāinga naʻe puké. ʻOkú ne maʻu ha ongo fakafiemālie lahi ʻi he faiako fakaʻapí ʻi he “lava ke ne tala ʻa e faikehekehe ʻi he taimi ki muʻá mo e hili ʻa e ʻaʻahi naʻe faí,” ʻa e taimi ʻoku maʻu ai ʻe he ngaahi fāmili naʻá ne ʻaʻahi ki ai mo ʻene tamaí, ʻa e “ongo fakafiemālie mo e houngaʻia ʻi he ngaahi lea ne ma faí.”

Ko ha ngaahi ongo ʻeni mo ha ngaahi meʻa ʻoku hoko ʻoku ʻikai mahino ki he tokolahi ʻo e ngaahi kaungāmeʻa ʻo Kalisitiané. Te ne ongoʻi he taimi ʻe niʻihi ʻoku ʻikai ke mahino kiate kinautolu ʻa e meʻa ʻokú ne taukaveʻí, ka ʻoku ʻikai te ne fie maʻu ke ʻi ai ha taimi ʻe mole ai meiate ia ʻa e tāpuaki ʻo hono maʻu ʻo ha visione fakalaumālié. Hangē ko e taha ʻo e ngaahi talanoa ʻi he Fuakava Foʻoú ʻoku manako taha ai ʻa Kalisitiane, ki he tangata kui ko ia naʻe fakamoʻui ʻe he Fakamoʻuí (vakai, Sione 9:1–11), ʻoku pehē ʻa e lava ke vakai lelei ʻa Kalisitiane kae kei kui pē ʻa e tokolahi ʻo hono ngaahi kaungāmeʻá, ki he fiefia ʻoku maʻu ʻi he ongoongoleleí

Vahevahe Atu ʻa e Visioné

Ko e taha ia ʻo e ngaahi ʻuhinga ʻokú ne hanganaki fiefia atu ai ke ʻalu ʻo ngāue fakafaifekaú: ke tokoniʻi ʻa e niʻihi kehé ke nau sio ki he ngaahi moʻoni fakalaumālie kuo tāpuekina ia ke ne ʻiló. Talu pē ʻene tupu hake mo ʻene fiefia he maheni mo feohi mo e kau faifekaú, pea naʻá ne loto-mamahi ʻi he taimi kotoa pē naʻe hiki atu ai ha faifekaú. ʻOkú ne pehē, “Mahalo ʻe fakaʻau pē ʻo ngalo ʻiate au ʻa e hingoa ʻo e faifekaú, ka he ʻikai teitei ngalo ʻiate au ʻa e meʻa naʻe hoko heʻemau feohí. Kuó u ako ha meʻa mei he tokotaha kotoa pē. ʻOku ou loto ke u hoko ʻo hangē ko e kau faifekau ko ia kuó u ʻiloʻí.”

ʻOku ongo makehe kia Kalisitiane ʻa e loto-vilitaki ʻokú ne mamata ki ai ʻi heʻene faʻa ʻaʻahi holo mo e kau faifekaú. ʻOku pehē ʻe Kalisitiane neongo ʻoku pehē ʻe ha “kakai tokolahi ‘ʻIkai, ʻoku ʻikai te u fie fanongo ki ai’ pe haʻaki mai e matapaá ʻi hona matá, ʻoku kei hoko atu pē ʻena kumí.” ʻOku hoko atu ʻena tukitukí ki he fale hoko maí mo ʻena feinga ke vahevahe atu ʻa e ʻilo ki he ongoongoleleí ki ha taha kehe.”

ʻOku ʻikai ngata pē ʻi he teuteu ʻa Kalisitiane ki heʻene ngāue fakafaifekaú ʻaki ʻene moʻui maʻa mo ako e ongoongoleleí, kae pehē foki ki heʻene tui ʻa e vala ʻoku taau mo e meʻa ʻoku faí—ʻo ʻikai te ne fai ia ko haʻane fakahāhā.

ʻOku lahi foki e tokanga ki he ākenga foʻou ʻo e valá ʻi Fololeni, ka ʻoku ʻikai mahuʻinga kia Kalisitiane ʻa e vala totongi mamafá ia. ʻOkú ne pehē ʻe ia, ʻi he ngaahi ʻaho Sāpaté “ʻoku ou tui ha sote hina, kote mo ha hēkesi ke fakahā ʻaki ʻeku fakaʻapaʻapa ki he ʻaho Sāpaté mo e ʻEikí.” ʻOkú ne ʻiloʻi ʻe tokoni ʻeni kiate ia ke ne tauhi ai ki he teunga ʻoku fie maʻu ke fakaʻaongaʻi ʻe he kau faifekaú. ʻOkú ne tui leva ʻa e vala ʻokú ne fie tuí ʻi he toenga ʻo e uiké. ʻOkú ne pehē, “Ne teʻeki ai pē ke u saiʻia au he muimui ki he ngaahi ākenga foʻou ʻo e valá. ʻOku ʻikai te u hohaʻa au pe ko e hā te u tuí kae kehe pē ʻoku ou teunga taau”—ʻo ʻikai foki te u tokanga ki he hingoa ʻo e kautaha vala ʻoku ngaohi mei ai hoku valá.

Ngaahi Kī ki he Fiefiá

ʻOku hanganaki atu ʻa Kalisitiane ki haʻane maʻu ʻa e Lakanga Taulaʻeiki Faka-Melekisētekí, maʻu ʻenitaumeni he temipalé, uiuiʻi ke ʻalu ʻo ngāue fakafaifekau taimi kakató pea maʻu ʻa e faingamālie ʻi ha ʻaho ke “lokaʻi ai ʻene ʻofá” ki hano fāmili taʻengata.

Pea ʻoku hanganaki fiefia atu foki ʻa Kalisitiane ki he ikuʻangá, ki he Hāʻele ʻAnga Ua mai ʻa Sīsū Kalaisí. ʻOkú ne pehē, “ʻOku fakafiemālie kiate au he ko e taimi te Ne hāʻele mai aí, “ʻe ngata ʻa e ngaahi fai angahala ʻa e māmaní mo e ngaahi fakamamahi ʻokú ne ʻomí.” Ka ʻi he teʻeki hoko iá, ʻe fakaʻapaʻapaʻi ʻe Kalisitiane ʻa kinautolu ʻoku maʻu ʻa e ngaahi kī ʻo e lakanga fakataulaʻeikí mo tauhi e ngaahi fuakava ko ia te ne ʻave ia ke toe ofi ange ki he Fakamoʻuí. ʻOkú ne ʻiloʻi ko e founga pē ia ki he malu fakalaumālié mo e fiefia taʻengatá.