2008
Ko e Palōfita ko Siosefa Sāmitá Ko ha Faiako Laulōtaha
Sānuali 2008


Ko e Palōfita ko Siosefa Sāmitá Ko ha Faiako Laulōtaha

Lolotonga ʻa e fakaakeake ʻa Palesiteni Sione Teila (1808–87) mei hono fanaʻi tuʻo fā ia ʻi he Fale Fakapōpula Kātesí, ʻoku ʻikai ha toe veiveiua naʻá ne fonu ʻi he ʻofa ki heʻene Palōfita ʻofeina kuo fakapōngí, ʻo ne hiki ʻa e ngaahi lea ongo ko ʻení: “Kuo fai ʻe Siosefa Sāmita, ko e Palōfita mo e Tangata Kikite ʻa e ʻEikí, ha meʻa lahi ange ki hono fakamoʻui ʻo e faʻahinga ʻo e tangatá ʻi he māmaní, tuku kehe ʻa Sīsū pē, ʻi ha toe tangata ʻe toko taha ʻa ia naʻe moʻui ʻi ai ʻi ha kuonga” (T&F 135:3).

Ki muí ni maí, ne fakamoʻoniʻi ʻe Palesiteni Kōtoni B. Hingikelī: “Ko e talanoa ko ia ki he moʻui ʻa Siosefá ko ha talanoa ia ʻo ha mana. Naʻe fāʻeleʻi masiva ia. Naʻe ʻohake ia ʻi he taimi faingataʻa. Naʻe tuli ia mei he feituʻu ki he feituʻu, tukuakiʻi loi pea tuku pilīsone taʻe fakalao. Naʻe fakapoongi ia ʻi hono taʻu 38. Ka ʻi he ngaahi taʻu ko ia ʻe 20 ki muʻa peá ne pekiá, naʻá ne fakahoko ha meʻa ʻa ia naʻe ʻikai lava ke fakahoko ʻe ha taha ʻi he kotoa ʻo ʻene moʻuí.”1

Ko e taha ʻi he ngaahi lavameʻa lahi ʻa Siosefa Sāmitá ʻa hono fakatoka ʻo e fakavaʻe ʻo ʻetau mahino fakatokāteline ʻi he ngaahi ʻaho ki mui ní. Naʻe folofola ʻa e ʻEikí ki he Palōfita ko Siosefá, “ʻE maʻu ʻe he toʻu tangatá ni ʻa ʻeku leá ʻiate koe” (T&F 5:10).

Naʻe ʻikai ke maʻu ʻe Siosefa ha ako fēfē, ka naʻe oʻi ia ʻe he Tangata Pule Tufunga ʻUmeá ke hoko ko ha palōfita fakapotopoto mo poto pea mo ha faiako ne makehe atu pē mo tāumamaʻo ʻene ʻiló. Kuo pulusi he taimí ni ha konga lahi ʻo ʻene ngaahi akonakí ʻi he Ngaahi Akonaki ʻa e Kau Palesiteni ʻo e Siasí: Siosefa Sāmita. ʻOku ʻoatu ʻe he tohi foʻou makehe atu ko ʻení ki he kāingalotú he funga ʻo māmaní ha faingamālie taʻe hano tatau ke nau ako ai ki he Palōfita naʻe Fakafoki mai ai e Ongoongoleleí pea mo ʻene ngaahi akonakí.

Ngaahi Akonaki ʻa e Kau Palesiteni ʻo e Siasí: Siosefa Sāmita

Naʻe fakahoko ʻe Siosefa Sāmita ha ngaahi malanga fakalaumālie ʻe laungeau ʻi he lolotonga ʻene hoko ko e Palesiteni ʻo e Siasí. Kae pango, ko ha malanga pē nai ʻe 50 naʻe hikí. ʻI he ngaahi taʻu siʻi kuo maliu atú, ne fakatotolo ai ha kakai tokolahi, kau ai ha kau palofesinale mo ha kau ngāue tokoni pē ʻi he ngaahi lekooti fakahisitōliá ke fakatahatahaʻi pea mo toe vakaiʻi ʻa e ngaahi lea ʻoku pehē naʻe fai ʻe he Palōfitá. Naʻe vakaiʻi fakalelei ʻene ngaahi akonakí, fakapapauʻi pe ko e akonaki moʻoni ʻaʻana pea fakatahatahaʻi. Ko e ngaahi meʻa naʻe fakatahatahaʻí naʻe toki fakangofua pe tali ia ki mui ʻe he Kau Palesitenisī ʻUluakí mo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá.

Ko e kupuʻi lea kotoa pē ʻi he Ngaahi Akonaki ʻa e Kau Palesiteni ʻo e Siasí: Siosefa Sāmitá naʻe fakatotoloʻi fakaʻāuliliki ke mahino ʻoku tonu. Naʻe fai ha fakatotolo lahi mo fakaʻāuliliki ke fakapapauʻi e ngaahi maʻuʻanga fakamatalá. Naʻe mahuʻinga ʻa e ngāue ko ʻení he ko e founga naʻe lekootiʻaki ʻa e ngaahi malangá ʻi he kuonga ʻo e Palōfitá ʻoku kehe ʻaupito ia mei he founga hono lekooti ʻo e ngaahi malanga ʻa e kau Palesiteni ki muí ni mai ʻo e Siasí. Hangē ko hono fakamatalaʻi ʻi he tohi foʻoú: “… ʻI he lolotonga e moʻui ʻa Siosefa Sāmitá, naʻe ʻikai ke fuʻu lahi fēfē hono fakaʻaongaʻi ʻo e tohinima nounoú. Ko ia ai, ko e ngaahi malanga naʻá ne faí naʻe ʻikai fuʻu haohaoa hono lekooti pē ʻi he tohinima lōloá, ʻo meimei fai ʻe ha kau tangata tohi, kau taki ʻo e Siasí mo ha kau mēmipa kehe ʻo e Siasí. Ko e meimei hono kotoa ʻo e ngaahi malanga ʻa Siosefa Sāmitá naʻe fai fakahangatonu pē ia taʻe ʻi ai ha fakamatala ne tohi pe teuteu, ko ia, ko e fakamatala naʻe hiki ʻe kinautolu naʻe fanongo kiate iá, ko e lekooti pē ia ʻo ʻene ngaahi leá.”2

ʻOku ʻi he tohi foʻoú ni ha ngaahi lea tāumamaʻo meia Siosefa Sāmita ʻi ha ngaahi tefito kehekehe ʻe 125 tupu ʻo e ongoongoleleí. ʻE tokoniʻi kitautolu ʻe he fakahokohoko fakamotuʻalea ʻo e tohí ke tau maʻu faingofua ange ʻa e ngaahi lea ʻa e Palōfitá ʻi he ngaahi tefito ko iá. ʻE ʻomi ʻe he fakamatala ʻi he ngataʻanga ʻo e vahé taki taha ha fakamatala fakaikiiki fekauʻaki mo e feituʻu ne maʻu mei ai ʻa e lea ʻa e Palōfitá. ʻIkai ngata aí, ʻoku ʻomi ʻe he fakahokohoko fakatefitó ha fakamatala ki he ngaahi maʻuʻanga fakamatalá, pea mo fakamahinoʻi ko e History of the Church, ʻa e tefitoʻi maʻuʻanga fakamatala ki he ngaahi akonaki ʻa e Palōfitá.

ʻE hoko ʻa e tohí ko e tohi lēsoni ia ki hono ako ʻo e ongoongoleleí ʻi he ngaahi kalasi ʻa e kōlomu ʻo e Lakanga Taulaʻeiki Faka-Melekisētekí pea mo e Fineʻofá ʻi he taʻu ʻe ua ka hoko maí, ʻi he Sāpate ua mo e tolu ʻo e māhina takitaha. ʻI heʻeku hoko ko e Talēkita Pule ʻo e Potungāue ki he Nāunau Fakalēsoní, ʻoku ou fakatauange ʻe hoko ia ko ha maʻuʻanga tokoni manakoa taha ki he kakaí fakafoʻituitui pea mo e ngaahi fāmilí. Ko e kāingalotu kotoa pē ʻo e Siasí, taʻu 18 ʻo fai ki ʻolunga, ʻe ʻi ai ʻene tatau. ʻOku tuʻu fakataha ia mo e ngaahi tohi kehe ʻo e Ngaahi Akonaki ʻa e Kau Palesiteni ʻo e Siasí, ʻo hoko ko ha konga mahuʻinga ʻo e laipeli ki hono ako fakafoʻituitui mo fakafāmili ʻo e ongoongoleleí.

ʻOku meimei faitatau ʻa e tohí ni ʻi hono angá pea mo e anga hono faʻú mo e ngaahi tohi kehe ʻo e Ngaahi Akonaki ʻa e Kau Palesiteni ʻo e Siasí. Pea hangē ko e toenga ʻo e ngaahi tohi ko ʻení, ʻoku ʻi ai hano talateu ʻokú ne ʻomi ha fanga kiʻi tokoni ʻaonga ki hono akó pea mo hono akoʻí, ha fakamatala hisitōlia nounou, ha fakamatala ki he moʻui pea mo e ngāue ʻa e Palōfitá, pea ʻi he ngataʻanga ʻo e vahé takitaha, ʻoku ʻi ai ha ngaahi fokotuʻu ki hono akó pea mo hono akoʻí. ʻE lava ʻe he ngaahi meʻa ko ʻení ke fakaleleiʻi ange ʻa ʻetau malava ke ako mo faiako kau kia Siosefa Sāmita pea mo ʻene ngaahi lea fakapalōfitá.

ʻE toe ʻaonga foki ki he kau akó pea mo e kau faiakó ʻa e ngaahi fakatātā pea mo e ngaahi fakamatala fakataukei ʻi he vahé takitaha. ʻOku laka hake ʻi ai ha ngaahi tā, ngaahi tā-valivali, pea mo ha ngaahi tā-fakatātā ʻe 140—kau ai ha ngaahi ngāue fakaʻaati kuo teʻeki ai ke pulusi tuʻo taha ki muʻa. ʻOku ʻomi ʻe he ngaahi ngāue fakaʻaati foʻoú ha ngaahi momeniti fakalaumālie hangē ko hono papitaiso ʻo e tamai ʻa e Palōfitá (vahe 7); hā ʻa ʻIlaisiā ʻi he Temipale Ketilaní (vahe 26); fakamelino ʻa e Palōfitá ʻi he lotolotonga ʻo e kau tangata sōtia ʻitá pea mo hono natula fakakaumeʻá (vahe 29); mōmēniti fakailifia ʻi he fale pōpula Lisimoní ʻi Mīsuli, ʻi he tuʻu ʻa Siosefa ʻoku lolotonga haʻi seini, fakataha mo ha niʻihi tokosiʻi ʻo hono ngaahi kaumeʻa faitotonú, ke valokiʻi ʻa e kau leʻo lea taʻefeʻungá (vahe 30); pea mo e fakaofo ʻo hono fakamoʻui ʻo ʻIlaisiā Footihemi ʻi Kōmesi ʻi ʻIlinoisí (vahe 33). ʻE lava ke fakaleleiʻi ange ʻetau moʻuí pea mo fakamālohia mo ʻetau fakamoʻoní ʻaki haʻatau tuku ha taimi ke fakakaukau loto ai ki he ngaahi meʻa ne hoko ʻoku fakafōtunga ʻe he ngaahi nāunau tokoni fakafaiakó ni.

Ko e konga talateu ʻi he vahé takitaha, ʻoku ui ko e “Mei he Moʻui ʻa Siosefa Sāmitá,” ʻokú ne ʻomi ha konga ʻo e moʻui ʻa e Palōfitá pea mo e ngaahi meʻa lalahi ne hoko ʻi hono Fakafoki mai ʻo e Ongoongoleleí. Te tau lau ai fekauʻaki mo hono ngaahi fatongia ko e husepāniti mo e tamaí, ʻa ʻene feohi mo hono ngaahi kaungāmeʻá, pea mo ʻene fehangahangai mo e filí. Te tau lau ai fekauʻaki mo ʻene lavameʻa ʻi heʻene hoko ko e takí pea mo ʻene mamahi ʻi he ngaahi fakatangá. ʻE fakautuutu ʻetau ʻofa pea mo ʻetau fakahoungaʻi iá ʻi heʻetau lau pea mo fifili ki he ngaahi meʻa ne hoko fakafoʻituitui ki aí. ʻE fefeka ange ʻetau ʻilo pea mo ʻetau fakamoʻoni kia Siosefa Sāmita, ko e Palōfita naʻe Fakafoki mai ai e Ongoongoleleí. Tau kiʻi vakai angé ki ha niʻihi ʻo e ngaahi akonaki fakalaumālie ʻoku ʻi he tohi foʻoú ni.

Ko e ʻUluaki Mata Meʻa-hā-maí

ʻOku kamata ʻa e ʻuluaki vahe ʻo e tohi fakaofo foʻoú ni, ʻo hangē ko ia ne fai ʻi hono Fakafoki mai ʻo e Ongoongoleleí, ʻaki ʻa e ʻUluaki Mata Meʻa-hā-maí. Kuo hanga ʻe he kiʻi lotu fakatōkilalo ʻa e kiʻi tamasiʻi taʻu 14 ko Siosefa Sāmitá ʻi he 1820, ʻo fakaava ʻa e veili ʻo e pulonga naʻá ne ʻuʻufi ʻa māmani ʻo lauisenitulí. Naʻe pehē fau hono mahuʻinga ʻo e meʻá ni, ke hā ai ʻa e Tamai Hēvaní mo Hono ʻAló ki he talavou ko Siosefá. Naʻe hoko ai ia ko e fakamoʻoni tonu ki hono moʻoni ʻo e ʻOtuá pea mo Hono ʻAló. Fakaofiofi ki he ngataʻanga ʻo e moʻui ʻa e Palōfitá, naʻá ne akoʻi ʻo pehē: “Te u fehuʻi ki he ʻOtuá, he ʻoku ou fie maʻu kotoa kimoutolu ke mou ʻilo Ia pea mo feangainga mo Ia… . Te mou toki ʻilo ko ʻEne tamaioʻeiki au.”3 ʻOku fakaʻatā ʻe he kakano ʻo e vahe 1 ke tau lava ʻo ako mo fifili ki he fakamatala fakafoʻituitui ʻa e Palōfitá ki heʻene mata meʻa-hā-mai fakaofó.

Ko e Tohi ʻa Molomoná

ʻOku toe fakamamafaʻi foki ʻi ha ngaahi konga ʻo ha vahe ʻe ono, hono mahuʻinga ʻo e Tohi ʻa Molomoná ʻaki haʻanau toe fakamatalaʻi ʻa e ngaahi meʻa naʻe hoko ʻi hono ʻomí pea mo hono liliú mo hono pākí. ʻI he meʻa naʻá ne foua ʻi hono liliu ʻo e ngaahi tohi fakapalōfitá ni, naʻe pehē ai ʻe he Palōfitá, “Naʻá ku liliu ʻi he mālohi ʻo e ʻOtuá ʻa e Tohi ʻa Molomoná mei ha tohi fakakuonga muʻa (hieroglyphics), naʻe ʻikai toe ʻilo ʻe māmani pea naʻá ku tuʻu toko taha ai ʻi he meʻa fakaʻofoʻofá ni, ko ha talavou taʻepoto, ke fepaki mo e poto fakamāmaní pea mo e taʻeʻilo lahi ʻo e kakai ʻo e senituli hongofulu mā valú, ʻaki ha fakahā foʻou.”4 Ko e fakamatala fakahisitōlia ki hono maʻu ʻo e Tohi ʻa Molomoná ʻa ia ʻoku tuʻu ʻi he tohi foʻou ko ʻení ʻoku fetakinima ō fakataha ia mo ha ngaahi akonaki ʻa e Palōfitá ʻi ha ngaahi kaveinga hangē ko e folofolá, fakatomalá, lotú, maʻu fakahā fakafoʻituituí pea mo hono fokotuʻu ʻo e Siasí.

ʻOku kau ʻi he tohi foʻoú ni ʻa e palōmesi naʻe faʻa fakaʻaongaʻi ʻe he Palōfitá: “Naʻá ku fakahā ki he kau takí ko e Tohi ʻa Molomoná ko e tohi tonu taha ia ʻi ha toe tohi he funga māmaní mo e maka-tuʻu-loto ʻo ʻetau tui fakalotú pea ʻe ofi ange ai ha tangata ki he ʻOtuá ʻaki haʻane tauhi hono ngaahi akonakí, ʻi ha toe tohi.”5 ʻOku akoʻi kitautolu he meʻa ʻoku hokó, ko kinautolu ko ia ʻoku nau lau maʻu pē ʻa e Tohi ʻa Molomoná mo moʻuiʻaki ʻene ngaahi akonakí te nau aʻusia ʻa e ngaahi ueʻi ʻa e langí ʻi he vaaʻihala faingataʻa ʻo e moʻuí ni.

Ka tau ka fifili mo lotu ʻi heʻetau lau ʻa e Tohi ʻa Molomoná pea mo e meʻa naʻe akoʻi ʻe Siosefa Sāmita fekauʻaki mo iá, ʻe lava ke tau ʻilo ai ta ko e Tohi ʻa Molomoná ʻoku ʻikai ko ha faʻu ia ʻa ha kiʻi tamasiʻi faama ʻo e senituli hongofulu mā hivá—pe ʻe ha toe taha ʻo e kuonga ko iá. Te tau fakatokangaʻi ʻi hono lau foʻou kotoa pē ko ha meʻaʻofa ia mei he ʻOtuá, naʻe hiki mo fakatahatahaʻi ʻe ha kau ākonga ki muʻa atu, maluʻi ʻi he ngaahi senituli ʻo taimí, pea liliu ʻe he tangata kikite maʻongoʻonga ko Siosefa Sāmitá. Ko ha fakamoʻoni pau ia ʻo hono uiuiʻi ʻo Siosefa Sāmita ko e Palōfita naʻe Fakafoki mai ai ʻo e Ongoongoleleí.

Ko Hono Fakafoki mai ʻo e Lakanga Taulaʻeiki Faka-ʻĒloné mo e Faka-Melekisētekí

ʻOku fakamatala nounou ʻa e tohi foʻoú ni ki hono fakafoki mai ʻo e Lakanga Taulaʻeiki Faka-ʻĒloné mo e Taulaʻeiki Faka-Melekisētekí pea mo hona ngaahi kií. Naʻe fakamoʻoni ʻa e Palōfitá ki heʻene maʻu ʻa e mafai mo e ngaahi kī ʻo e Lakanga Taulaʻeiki Faka-ʻĒloné meia Sione Papitaisó. Naʻá ne pehē, “ʻe feʻunga ke u pehē, naʻá ku ʻalu ki he loto vaoʻakaú ke fehuʻi ki he ʻEikí ʻi ha lotu, ki Hono finangalo fekauʻaki mo aú pea naʻá ku mamata ai ki ha ʻāngelo [Sione Papitaiso] pea naʻá ne hilifakinima ki hoku ʻulú, ʻo fakanofo au ko ha Taulaʻeiki ʻi he lakanga ʻo ʻĒloné pea mo u maʻu ʻa e ngaahi kī ʻo e Lakanga Fakataulaʻeiki ko ʻení.”6 ʻOsi ha ngaahi uike siʻi mei ai, kuo hā ʻa e ʻAposetolo ko Pitá, Sēmisi, pea mo Sione ʻo foaki kia Siosefa Sāmita pea mo ʻŌliva Kautele ʻa e Lakanga Taulaʻeiki Faka-Melekisētekí pea mo hono ngaahi kií. ʻOsi ha taʻu ʻe hongofulu mei he ngaahi hā fakaofo ko ʻení, naʻe fakamoʻoniʻi leva ʻe he Palōfitá, “ʻOku mau tui he ʻikai lava ʻe ha tangata ʻo fakahoko ʻa e fakamoʻuí ʻi he ongoongoleleí, ki he moʻui ʻa e tangatá ʻi he huafa ʻo Sīsū Kalaisí, tuku kehe kapau ʻe toki fakamafaiʻi mei he ʻOtuá, ʻi he fakahā pe ʻe fakanofo ʻe ha taha naʻe fekauʻi mai ʻe he ʻOtuá ʻi he fakahā.”7

ʻOku tau fakahā ʻi he ʻahó ni naʻe fakamafaiʻi ʻe he ʻOtuá ʻa Siosefa Sāmita ʻi ha kau ngāue fakalangi naʻe fokotuʻu pea naʻe toki foaki atu ʻe he Palōfitá ʻa e mafai ko iá ki ha kakai kehe ʻaki haʻane foaki kiate kinautolu ʻa e lakanga fakataulaʻeikí mo hono ngaahi kií. ʻOku tau fakahā ʻi he loto houngaʻia, naʻe ʻikai ngata ʻa e hokohoko mai ʻo hono toutou foaki pea mo hono fakanofó, talu mei ai ʻo aʻu mai ki he ʻahó ni.

Ngaahi Ouau Fakatemipalé

ʻOku tau lau he vahe 26, “ʻI he faʻahitaʻu failau ʻo e 1836, ko e hili ia ha taʻu ʻe tolu ʻo e ngāue mo e feilaulau ʻa e Kāingalotu ʻo Ketilaní, naʻe faifai pea nau toki mamata ki he ʻosi honau temipale fakaʻofoʻofá, ko e ʻuluaki temipale ia ʻi he kuonga fakakosipelí ni.”8 Naʻe fakataha atu ha kakai ʻe toko laungeau ki hono fakatapuí. Te tau lava ʻo lau ai ki he ngaahi fakahā nāunauʻia naʻe hoko ʻi he fakatapuí, pea pehē ki he meʻa naʻe akoʻi ʻe Siosefa Sāmita fekauʻaki mo e mālohi ke silaʻi ʻa e fāmilí ke taʻengatá. Naʻe toe fakaongo mai ʻe he Palōfitá hono mahuʻinga ʻo e temipalé ʻi heʻene akoʻi ʻi Sune 1843, “ʻOku ʻi ai ha ngaahi ouau mo ha ngaahi tefitoʻi moʻoni pau, ko e taimi ʻoku akoʻi ai kinautolu mo moʻui ʻakí, kuo pau ke fai ia ʻi ha potu pe fale naʻe langa ki he taumuʻa ko iá.”9

Talu mei he 1836, kuo laka hake ʻi ha ngaahi temipale ʻe 120 kuo langa mo fakatapui ki he ʻEikí. ʻI he ngaahi ouau ʻo e temipalé, ʻoku maʻu ʻenitaumeni ai ha niʻihi fakafoʻituitui, silaʻi pe fakamaʻu mo e ngaahi fāmilí, fakahoko mo e ngaahi ouau fakamoʻui ki he kāinga kuo pekiá. ʻOku malava kotoa ʻeni koeʻuhí ko e ngāue ʻa e ʻEikí ʻo fou ʻi he Palōfita ko Siosefa Sāmitá.

Hokohoko ʻo e Fakahaá

ʻE lava ke maʻu ʻi he vahe 16 ha niʻihi ʻo e ngaahi akonaki mamafa ʻa Siosefa Sāmita fekauʻaki mo e fakahaá, kau palōfita moʻuí pea mo e nunuʻa ʻo hono fakasītuʻaʻi ʻo e kau palōfita moʻuí. Naʻe pehē ʻe he Palōfitá, “Naʻe fokotuʻu ʻa e Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní ʻi he fakahā fakahangatonu, ʻo hangē ko e founga maheni ʻi he Siasi moʻoni ʻo e ʻOtuá, ʻo fakatatau mo e Folofolá.”10

Talu mei he kuonga ʻo Siosefa Sāmitá, mo e hoko mai ʻa e fakahaá ʻi ha kau tangata naʻe ui ko ha kau palōfita ke nau taki ʻa e Siasi ʻo e ʻEikí. Kuo teʻeki ai ke liʻaki ʻe he ʻEikí ʻEne kau tamaioʻeikí, Hono Siasí, pe ko Hono kakaí ke nau tuēnoa. ʻOku tau toe fakapapauʻi ʻokú Ne ʻomi ha fakahinohino fakalangi kiate kinautolu ʻokú Ne ui ke nau tataki Hono puleʻangá.

Fāmilí

Ko e faleʻi mo e poto ʻo e Palōfitá fekauʻaki mo hono mahuʻinga mo e natula taʻengata ʻo e fāmilí ʻoku fokotuʻu atu ia ʻi he vahe 42. Naʻe pehē ʻe Paʻale P. Palati ʻi ha taimi ʻe taha, “Ko Siosefa Samita naʻá ne akoʻi ke u mahuʻingaʻia ʻi he ngaahi feohi mahuʻinga ʻa e tamaí mo e faʻeé, ʻa e husepānití mo e uaifí; ʻa e tuongaʻané mo e tuofefiné, ʻa e fohá mo e ʻofefiné.”11 ʻOku hiki ʻi he tohinoa fakafoʻituitui ʻa e Palōfitá ha fakamatala ongo fekauʻaki mo e puke lahi ʻa ʻene tangataʻeikí: “Naʻá ku toe tokangaʻi ʻeku tangataʻeikí he naʻe fuʻu puke lahi. ʻI heʻeku lotu lilo he pongipongí, naʻe folofola mai ai ʻa e ʻEikí, ʻʻA ʻeku tamaioʻeiki, ʻe toe moʻui hoʻo tangataʻeikí.’ Naʻá ku tokangaʻi ia ʻi he ʻahó ni kakato mo hiki hake hoku lotó ki he ʻOtuá ʻi he huafa ʻo Sīsū Kalaisí, ke Ne toe fakamoʻui ia, koeʻuhí ke tāpuekina au ʻe heʻene feohí mo ʻene akonakí, he ʻoku ou lau ia ko e taha ʻo e ngaahi tāpuaki maʻongoʻonga taha ʻi māmani ke tāpuekinaʻaki e feohi ʻa e ongomātuʻá, he ʻoku hanga ʻe heʻena matuʻotuʻá mo ʻena taukeí ʻo ʻai ke na lava ʻo fakahoko ʻa e akonaki lelei tahá.”12

Ko ha Maʻuʻanga Fakamatala ʻOku Ala Maʻu

ʻOku ʻomi ʻe he tohi foʻou ne toki pulusi ko ʻeni ʻe he Siasí ha ngaahi akonaki fakalaumālie ʻo e ongoongoleleí ʻi he ngāue fakafaifekaú, talangofuá, maté, faingataʻá, uouangatahá, tuʻunga fakatakimuʻá, hē mei he moʻoní, fakamolemolé, ngaahi kaungāmeʻá pea mo ha ngaahi tefito kehe ʻo e ongoongoleleí. ʻOku lava ke maʻu ʻa e ngaahi akonaki ʻa Siosefa Sāmitá he taimí ni ʻe he kāingalotu ʻo e Siasí he funga māmaní ʻi ha founga faingofua, tuʻunga ʻi he tohí ni. Kuo teʻeki ai ke maʻu tokolahi pehē ʻe he fānau ʻa e ʻOtuá ha faingamālie ki heʻene ngaahi fakamatala fakapalōfitá ni ki muʻa.

Kuo hoko ʻa e meʻa naʻe kamata toko taha ʻi he potu maongaonganoa ʻo e faʻahitaʻu failau ʻo e 1820 ko ha fuʻu fāmili kuo toko lauimiliona ʻa ia ʻoku feinga ke muimui kia Sīsū Kalaisi. ʻOku fakamoʻoniʻi ʻe he Laumālie Māʻoniʻoní ki he loto mo e moʻui ʻa e mēmipa faitotonu kotoa pē ʻa e kiʻi tamasiʻi masiva mo angamaheni ko ia naʻe oʻi ʻe he ʻEikí ke ne hoko ko ha palōfita mo ha faiako ne makehe atu pē ia. Te tau lava ʻo pukepuke ʻa e māfana ʻo e fakamoʻoni ko iá ke tupulekina ai pē ʻaki haʻatau ako mo moʻuiʻaki ʻa e ngaahi akonaki ʻa e Palōfita ko Siosefa Sāmitá ʻo hangē ko ia kuo pulusi atu ʻi he tohi fo‘ou mātu‘aki makehe ko ‘ení.

MAʻUʻANGA FAKAMATALÁ

  1. “Siosefa Sāmita ko e Siʻi.—Ko e Palōfita ʻa e ʻOtuá, Tamaioʻeiki Maʻongoʻonga,” Liahona, Tīsema 2005, 2.

  2. Ngaahi Akonaki ʻa e Kau Palesiteni ʻo e Siasí: Siosefa Sāmita (2007), 644.

  3. Ngaahi Akonaki: Siosefa Sāmita, 45.

  4. Ngaahi Akonaki: Siosefa Sāmita, 70.

  5. Ngaahi Akonaki: Siosefa Sāmita, 73.

  6. Ngaahi Akonaki: Siosefa Sāmita, 97.

  7. Ngaahi Akonaki: Siosefa Sāmita, 126.

  8. Ngaahi Akonaki: Siosefa Sāmita, 353.

  9. Ngaahi Akonaki: Siosefa Sāmita, 482.

  10. Ngaahi Akonaki: Siosefa Sāmita, 224.

  11. Ngaahi Akonaki: Siosefa Sāmita, 557.

  12. Ngaahi Akonaki: Siosefa Sāmita, 559.