Konifelenisi Lahi
Melino Fakataautaha ʻi he Taimi ʻo e Faingataʻá
konifelenisi lahi ʻo ʻOkatopa 2021


Melino Fakataautaha ʻi he Taimi ʻo e Faingataʻá

Kuo teʻeki ai ha taimi ʻe toe mahuʻinga lahi ange ai ke fekumi ki he melino fakatāutahá.

Naʻe vahe mai kimuí ni ke u fakatāpui ha konga ʻo e kolo fakahisitōlia ko Nāvuú. Naʻá ku lava ʻo ʻaʻahi ki he Fale Fakapōpula Lipetií ʻi Mīsulí, ko e konga ia ʻo e ngāué. ʻI heʻeku vakai ki he fale fakapōpulá, naʻá ku fakalaulotoa e ngaahi meʻa naʻa nau ʻai ke hoko ko ha konga mahuʻinga ia e hisitōlia ʻo e Siasí. Naʻe tuʻu fakatuʻutāmaki siʻi moʻui ʻa e Kāingalotú tuʻunga ʻi he tuʻutuʻuni naʻe fai ʻe he kōvana ʻo Mīsulí ke fakaʻauha kinautolú. ʻIkai ngata aí, ka naʻe tuku pōpula taʻetotonu e Palōfita ko Siosefá mo ha tokosiʻi ʻo hono kaungā ngāué ʻi he Fale Fakapōpula Lipetií. Ko e taha e ngaahi ʻuhinga ki he fakafepakiʻi kovi ʻo hotau kāingalotú he ko e tokolahi taha ʻo kinautolú naʻa nau fakafepakiʻi ʻa e fakapōpulaʻí.1 Ne hoko hono fakatangaʻi lahi ʻo Siosefa Sāmita mo hono kau muimuí ko ha sīpinga taupotu hono fakaʻaongaʻi taʻetotonu ʻo e tauʻatāina ke filí, ʻa ia ʻe lava ke ne uesia ʻa e kakai angatonú. Naʻe fakafōtunga ʻe he taimi ʻo Siosefa ʻi he Fale Fakapōpula Lipetií ko e faingataʻá ʻoku ʻikai ko ha fakaʻilonga ia ʻo e ʻikai hoifua pe taʻofi ʻe he ʻEikí ʻa ʻEne ngaahi tāpuakí.

Naʻe ongo moʻoni kiate au ʻi heʻeku lau e meʻa naʻe fakahā ʻe he Palōfita ko Siosefa Sāmitá, ʻi he lolotonga hono tuku pōpula ia ʻi he Fale Fakapōpula Lipetií: “ʻE ʻOtua, ʻokú ke ʻi fē? Pea ʻoku ʻi fē ʻa e fale ʻoku ʻufiʻufi ʻa ho fufūʻangá?”2 Naʻe fehuʻi ʻe Siosefa pe ko e hā hono fuoloa e kātakiʻi ʻe he kakai ʻa e ʻEikí “e ngaahi kovi mo e ngaahi fakamālohi taʻetotonu ko ʻení.”3

ʻĪmisi
Ko e ʻaʻahi ʻa ʻEletā Kuki ki he Fale Fakapōpula Lipetií

Naʻe ongo moʻoni kiate au, ʻi heʻeku tuʻu ʻi he Fale Fakapōpula Lipetií, ʻi heʻeku lau e tali ʻa e ʻEikí: “ʻE hoku foha, ke ʻi ho laumālié ʻa e melinó; ʻe kiʻi fuofuoloa siʻi pē ʻa hoʻo faingataʻaʻiá pea mo hoʻo ngaahi mamahí; pea kapau te ke kātakiʻi ia ʻo lelei, ʻe toki hākeakiʻi koe ʻe he ʻOtuá ʻi ʻolunga.”4 ʻOku mahino ʻe lava ʻe he fehangahangaí ʻo tokoniʻi kitautolu ke tau aʻusia ha ikuʻanga taʻengata, fakasilesitiale.5

Ko e folofola mahuʻinga ʻa e Fakamoʻuí “ʻE hoku foha, ke ʻi ho laumālié ʻa e melinó”6 ʻoku kei ongo fakatāutaha ia kiate au mo mahuʻinga fau ʻi hotau kuongá. ʻOku fakamanatu mai ai kiate au ʻEne ngaahi akonaki ki Heʻene kau ākongá lolotonga ʻEne ngāue ʻi māmaní.

Kimuʻa pea faingataʻaʻia ʻa Kalaisi he Ngoue ko Ketisemaní pea mo e kolosí, naʻá Ne fekau ki Heʻene kau ʻAposetoló ke nau “feʻofaʻaki; ʻo hangē ko ʻeku ʻofa kiate kimoutolú”7 pea hoko ai mo ʻEne fakafiemālieʻi kinautolu ʻaki e ngaahi lea ko ʻení: “ʻOku ou tuku ʻa e melinó kiate kimoutolu, ko ʻeku melinó ʻoku ou foaki kiate kimoutolú: ʻoku ʻikai hangē ko e foaki ʻa māmaní, ʻa ʻeku foaki kiate kimoutolú. ʻOua naʻa mamahi homou lotó, pea ʻoua naʻa manavahē ia.”8

Taha e ngaahi huafa mahuʻinga taha ʻo hotau ʻEiki mo e Fakamoʻui ko Sīsū Kalaisí, ko e “Pilinisi ʻo e Melinó.”9 Ko e ikuʻangá ʻe fokotuʻu ʻa Hono puleʻangá kau ai e melinó mo e ʻofá.10 ʻOku tau ʻamanaki atu ki he pule ʻa e Mīsaiá he taʻu ʻe afe.

ʻOku ʻikai ngata ʻi he vīsone ko ʻeni ʻo e pule he taʻu ʻe afé, ka ʻoku tau ʻilo ko e melino mo e vālelei ʻa māmaní ʻoku ʻikai tuʻu maʻu ia ʻi hotau kuongá.11 Kuo teʻeki ai ke u mamata, ʻi heʻeku moʻuí, ha taimi kuo siʻi pehē fau ai e fefakaʻapaʻapaʻakí. ʻOku lōmekina kitautolu ʻe he ʻitá, lea ʻita mo fakatupu ʻitá, ngaahi tōʻonga fakamamahi ʻoku nau fakaʻauha ʻa e melinó mo e nongá.

Ko e melino ʻi hotau māmaní ʻoku ʻikai talaʻofa mai ia pe fakapapauʻi mai kae ʻoua ke Hāʻele ʻAnga Ua Mai ʻa Sīsū Kalaisi. Naʻe fakahinohinoʻi ʻe he Fakamoʻuí ʻa ʻEne kau ʻAposetoló he ʻikai fakahoko ʻe Heʻene ngāue ʻi māmaní ʻa e melino fakakātoá. Naʻá Ne akoʻi, “ʻOua naʻa mou mahalo kuó u haʻu ke ʻomi ʻa e melinó ki māmaní.”12 Ko e melino fakakātoá naʻe ʻikai ko ha konga ia ʻo e ngāue ʻa e Fakamoʻuí ʻi he matelié. ʻOku ʻikai ke ʻi ai ha melino fakakātoa ia he ʻahó ni.

Ka, ʻe lava ke maʻu ha melino fakataautaha neongo ʻa e ʻitá, fekainakí, mo e māvahevahe ʻokú ne veuki mo fakameleʻi hotau māmaní he ʻaho ní. Kuo teʻeki ai ha taimi ʻe toe mahuʻinga lahi ange ai ke fekumi ki he melino fakatāutahá. ʻOku ʻi ai ha himi mālie mo manakoa foʻou ne faʻu maʻá e toʻu tupu ʻo e ʻaho ní ʻe Brother Niki Tei, ʻoku ui ko e “Peace in Christ” ʻoku pehē ai, “Ko e taimi ʻoku hala ai ha nonga ʻi māmaní, ʻoku maʻu ha nonga ʻia Kalaisi.”13 Ne tau monūʻia ke maʻu ʻa e himí ni, kimuʻa siʻi pē ʻi he mahaki fakaʻauha fakamāmani lahi ko e COVID-19.

ʻOku fakahoʻata ʻe he himí ni ʻi ha ākenga fakaʻofoʻofa, hono fakaʻamua ʻo e nongá pea mo fakamamafaʻi lelei ko e nongá ʻoku fakamaʻu ia ki he moʻui mo e misiona ʻo Sīsū Kalaisí. Naʻe pehē ʻe Palesiteni Siosefa F. Sāmita, “He ʻikai ʻaupito lava ke maʻu ʻe māmani ia ʻa e laumālie ko ia ʻo e melinó mo e ʻofá … kae ʻoua leva pē kuo tali ʻe he faʻahinga ʻo e tangatá ʻa e moʻoni pea mo e pōpoaki ʻa e ʻOtuá … pea nau fakamoʻoniʻi ʻa hono mālohí mo e mafaí, ʻa ia ʻoku fakalangí.”14

Neongo he ʻikai ke tau holomui mei he feinga ke aʻusia ha melino fakakātoá, ka kuo ʻosi fakapapauʻi mai te tau lava ʻo maʻu ha melino fakatāutaha hangē ko hono akoʻi ʻe Kalaisí. ʻOku ʻomi e tefitoʻi moʻoni ko ʻení ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá: “Ka ke ke ʻilo, ko ia ia ʻokú ne fai ʻa e ngaahi ngāue ʻo e māʻoniʻoní te ne maʻu ʻene totongí, ʻio, ʻa e melinó ʻi māmani pea mo e moʻui taʻengatá ʻi he maama ka hoko maí.”15

Ko e hā ha niʻihi ʻo e “ngaahi ngāue ʻo e māʻoniʻoní” ʻe tokoni mai ke tau fakaleleiʻi ʻa e taʻefelotoí mo fakasiʻisiʻi ʻa e fakakikihí pea maʻu ha melino ʻi māmani? ʻOku tuhu kotoa e ngaahi akonaki ʻa Kalaisí ki he meʻá ni. Te u fakahoko atu ha niʻihi ʻoku ou tui ʻoku mātuʻaki mahuʻinga.

ʻUluakí: ʻOfa ki he ʻOtuá, Moʻui ʻAki ʻEne Ngaahi Fekaú, pea Fakamolemoleʻi ʻa e Taha Kotoa

Naʻe hoko ʻa Palesiteni Siaosi ʻAlipate Sāmita ko e Palesiteni ʻo e Siasí ʻi he 1945. Naʻe ʻiloa ia ʻi hono kuongá ʻi he lolotonga ʻo e ngaahi taʻu ʻene hoko ko e ʻAposetoló, ko ha taki melino mo ʻofa. ʻI he taʻu ʻe 15 kimuʻa pea toki hoko ko e Palesitení, naʻe ʻikai ha melino ʻi he ngaahi pole mo e faingataʻa ʻo e tōlalo fakaʻekonōmika ʻi he māmaní, hoko ai mo e mate mo e fakaʻauha ʻo e Tau Lahi ʻa Māmani hono II.

Lolotonga ʻo ʻene ʻuluaki konifelenisi lahi ko e Palesiteni ʻi ʻOkatopa 1945, ʻi he ʻosi e Tau Lahi ʻa Māmani hono II, ne fakamanatu ʻe Palesiteni Sāmita ki he Kāingalotú ʻa e fakaafe ʻa e Fakamoʻuí ke ʻofa ki honau kaungāʻapí pea fakamolemoleʻi honau ngaahi filí peá ne toki akoʻi, “Ko e faʻahinga laumālie ʻeni ʻoku totonu ke feinga ʻa e Kāingalotu kotoa ʻo e Ngaahi ʻAho Kimui Ní ke maʻu kapau ʻoku nau fakaʻamu ke tuʻu ʻi Hono ʻaó mo maʻu ʻi hono toʻukupú ha talitali leleí.”16

Uá: Kumi ki he Ngaahi Fua ʻo e Laumālié

Naʻe fakamahinoʻi ʻe he ʻAposetolo ko Paulá ʻi heʻene tohi ki he kakai Kalētiá ʻa e faikehekehe ʻi he ngaahi ngāue ʻo e māʻoniʻoní ʻoku nau fakafeʻungaʻi kitautolu ke tau maʻu e puleʻanga ʻo e ʻOtuá, pea mo e ngaahi ngāue te nau lava ʻo taʻofi kitautolú, ka ʻikai ha fakatomalá. ʻOku kau ʻi he ngaahi meʻa ʻoku nau fakafeʻungaʻi kitautolú ʻa e ngaahi fua ʻo e Laumālié “ʻa e ʻofá, fiefiá, melinó, kātaki fuoloá, angavaivaí, angaleleí, tuí, angamaluú, [mo e] taʻekonā.”17 Naʻe fakakau foki ai ʻe Paula ʻa e fefuaʻaki ʻo e ngaahi kavengá mo e ʻikai fiu ʻi he faileleí.18 ʻI he ngaahi ngāue ʻoku ʻikai māʻoniʻoní, naʻá ne fakakau ai ʻa e tāufehiʻá, fiemaná, mo e fekeʻikeʻí.19

Ko e taha ʻo e ngaahi meʻa maʻongoʻonga ʻi he taimi ʻo e Fuakava Motuʻá ʻoku fekauʻaki ia mo e Tamai ko ʻĒpalahamé. Naʻe tuʻumālie ʻa ʻĒpalahame mo hono ʻilamutu ko Loté, ka naʻe ʻikai ke na lava ʻo nofo fakataha. Ke fakangata e fekeʻikeʻí, naʻe fakangofua ʻe ʻĒpalahame ʻa Lote ke ne fili ʻa e feituʻu naʻá ne fie maʻú. Naʻe fili ʻe Lote ʻa e potu tokalelei ʻo Soataní, ʻa ia naʻe fakatou maʻuiʻui mo fakaʻofoʻofá. Naʻe maʻu leva ʻe ʻĒpalahame ʻa e toafa naʻe ʻikai fuʻu manakoa ʻo Māmilí. ʻOku pehē ʻe he folofolá naʻe fokotuʻu ʻe ʻĒpalahame hono fale fehikitakí pea fokotuʻu “ha ʻesi felilaulau [ki he ʻEikí].”20 Ka ko Lote, naʻá ne fokotuʻu hono fale fehikitakí ke hanga ki Sōtoma.”21 Ke ʻi ai ha ngaahi vā fetuʻutaki melino, ʻoku mahino ʻa e lēsoní: ʻoku totonu ke tau loto fiemālie ke fetukuloloʻaki mo taʻofi ʻa e fekeʻikeʻí ʻi he ngaahi meʻa ʻoku ʻikai kau ai e māʻoniʻoní. Hangē ko e akoʻi ʻe he Tuʻi ko Penisimaní, “ʻE ʻikai ʻi homou ʻatamaí ke fefakamamahiʻaki ʻiate kimoutolu, kae nofo melino.”22 Ka ʻi he ʻulungaanga fekauʻaki mo e māʻoniʻoní mo e ngaahi meʻa mahuʻinga fakatokāteliné, ʻe fie maʻu ke tau tuʻu maʻu mo taʻeueʻia.

Kapau ʻoku tau loto ke maʻu e melinó ko e pale ʻo e ngāue ʻo e māʻoniʻoní, he ʻikai ke tau fokotuʻu hotau fale fehikitakí ʻo hanga ki māmani. Te tau fokotuʻu hotau fale fehikitakí ʻo hanga ki he temipalé.

Tolú: Ngāue ʻAki ʻa e Tauʻatāina ke Filí ke Fili ʻa e Māʻoniʻoní

ʻOku lalanga fakataha ʻa e melinó mo e tauʻatāina ke filí ko ha ongo ʻelemēniti mahuʻinga ʻo e palani ʻo e fakamoʻuí. Hangē ko hono fakamatalaʻi ʻi he Tefito ʻo e Ongoongoleleí ki he “Tauʻatāina ke Filí mo e ʻEkeʻi Meiate Kita ʻa e Meʻa Ke Fai pe Taʻe Faí,” “Ko e Tauʻatāina ke filí ko e ivi malava mo e faingamālie ia ʻoku foaki mai ʻe he ʻOtuá ke tau fili mo ngāue maʻatautolu.”23 ʻI heʻene peheé, ko e tauʻatāina ke filí ko e uho ia ʻo e tupulaki fakatāutahá mo e aʻusia ʻokú ne tāpuakiʻi kitautolu ʻi heʻetau muimui ki he Fakamoʻuí.24

Naʻe hoko e tauʻatāina ke filí ko ha tefitoʻi meʻa mahuʻinga ʻi he Fakataha Alēlea ʻi he Langí pea mo e fepaki ʻiate kinautolu ne nau fili ke muimui ʻia Kalaisí mo kinautolu ko e kau muimui ʻo Sētané.25 Te tau lava ʻi hono tekeʻi ʻo e hīkisiá kae fili ʻa e Fakamoʻuí ke tau maʻu ʻa ʻEne māmá mo ʻEne melinó. Ka ko e melino fakatāutahá ʻe poleʻi ia ʻi he taimi ʻe fakaʻaongaʻi ai ʻe he kakaí ʻa ʻenau tauʻatāina ke filí ʻi ha ngaahi founga fakatuʻutāmaki mo fakamamahi.

ʻOku ou tui pau ko e fakapapauʻi mahino ko ia naʻa tau ongoʻi ʻi hotau lotó naʻe fakamālohia ia ʻe he ʻilo ne tau maʻu ki he meʻa ʻe fakahoko ʻe he Fakamoʻui ʻo māmaní maʻatautolú. ʻOku fakamatalaʻi lelei ʻeni ʻi he Malangaʻaki ʻEku Ongoongoleleí: “ʻI heʻetau fakafalala ki he Fakalelei ʻa Sīsū Kalaisí, te Ne lava leva ʻo tokoniʻi kitautolu ke tau matuʻuaki hotau ngaahi ʻahiʻahí, ʻetau mahamahakí, pea mo hotau mamahí. ʻE lava ke fakafonu kitautolu ʻaki ha fiefia melino, mo e fiemālie. ʻE lava ke fakaleleiʻi ʻa e ngaahi meʻa kotoa pē ʻoku taʻe-fakafiemālie ʻi he moʻui ní, ʻo fakafou ʻi he Fakalelei ʻa Sīsū Kalaisí.”26

Faá: Langa ʻa Saione ʻi Hotau Lotó mo Hotau Ngaahi ʻApí

Ko e fānau kitautolu ʻa e ʻOtuá pea mo e konga ʻo Hono fāmilí. ʻOku tau toe hoko foki ko ha konga ʻo e fāmili ʻoku fanauʻi kitautolu ki aí. Ko e faʻunga ʻo e fāmilí ko e fakavaʻe ia ki he fiefiá mo e melinó fakatouʻosi. Kuo ʻosi akoʻi kitautolu ʻe Palesiteni Lāsolo M. Nalesoni—pea kuo tau ako lolotonga e mahaki fakaʻauhá ni—ʻe lava ʻe he ako ʻoku fakatefito ʻi ʻapi pea poupouʻi ʻe he Siasí ʻo “veteange e mālohi ʻo e ngaahi fāmilí … ke liliu [hotau] ngaahi ʻapí ko ha hūfangaʻanga ʻo e tuí.”27 Kapau ʻoku tau fakahoko e ako fakalotu ko ʻení ʻi hotau ngaahi ʻapí, te tau toe maʻu ai foki mo e melino ʻa e Fakamoʻuí.28 ʻOku mahino kiate kimautolu ko hamou tokolahi ʻoku ʻikai ke mou maʻu e ngaahi tāpuaki ʻo e ngaahi ʻapi māʻoniʻoní pea ʻoku mou fefaʻuhi maʻu ai pē mo kinautolu ʻoku fili taʻemāʻoniʻoní. ʻE lava ke ʻoatu ʻe he Fakamoʻuí ha maluʻi mo ha melino ke ne taki koe ki he malú, mo fakamalumalu mei he ngaahi matangi mālohi ʻo e moʻuí.

ʻOku ou fakapapauʻi atu ʻoku ʻomi ʻe he fiefia, ʻofa, mo e fiemālie ʻoku maʻu ʻi he ngaahi fāmili ofa mo anga māʻoniʻoní, ʻa e melinó mo e fiefiá fakatouʻosi. Ko e ʻofá mo e angaʻofá ko e uho ia ʻo hono maʻu ʻa Saione ʻi hotau lotó mo hotau ngaahi ʻapí.29

Nimá: Muimui ki he Ngaahi Naʻinaʻi Lolotonga ʻa Hotau Palōfitá

ʻE faitokonia lahi ange ʻetau melinó ʻi he taimi te tau muimui ai ki he palōfita ʻa e ʻEikí, ko Palesiteni Lāsolo M. Nalesoní. Te tau maʻu ʻi ha taimi nounou mei heni ha faingamālie ke fanongo kiate ia. Naʻe teuteuʻi ia ki he uiuiʻí ni mei hono ʻai ʻa e ngaahi tuʻunga ʻo māmaní. Kuo fakaofo moʻoni ʻa ʻene teuteu fakatāutahá.30

Kuó ne akoʻi kitautolu ʻe lava ke tau “ongoʻi ʻa e nonga ʻoku tuʻuloá mo ha fiefia ʻi he lolotonga ʻo e taimi ʻalotāmakí” ʻi heʻetau feinga ke hoko ʻo tatau ange mo hotau Fakamoʻui ko Sīsū Kalaisí.31 Kuó ne faleʻi kitautolu ke tau “fakatomala fakaʻaho” ke maʻu e “mālohi faifakamaʻa, faifakamoʻui, mo fakamālohia” ʻo e ʻEikí.32 Ko ha fakamoʻoni fakatāutaha au, kuo ʻosi maʻu e fakahaá pea ʻoku hokohoko atu ke maʻu mei he langí, ʻe hotau palōfita ʻofeiná.

Neongo ʻoku tau fakaʻapaʻapaʻi mo poupouʻi ia ko hotau palōfita, ka ʻoku tau hū ki heʻetau Tamai Hēvaní mo hotau Fakamoʻui, ko Sīsū Kalaisí. ʻOku faitokonia kitautolu ʻe he Laumālie Māʻoniʻoní.

ʻOku ou fakamoʻoni mo fakahoko atu ha fakamoʻoni fakaeʻaposetolo ko Sīsū Kalaisí, ʻa e Fakamoʻui mo e Huhuʻi ʻo māmaní, ʻokú Ne taki mo fakahinohino Hono Siasi kuo fakafoki maí. Ko e maʻuʻanga moʻoni ʻo e melinó ko ʻEne moʻuí mo Hono misiona faifakaleleí. Ko e Pilinisi Ia ʻo e Melinó. ʻOku ou fakamoʻoni moʻoni mo molumalu ʻokú Ne moʻui. ʻI he huafa ʻo Sīsū Kalaisí, ʻēmeni.

Maʻuʻanga Fakamatalá

  1. “Naʻe ʻikai saiʻia e kakai ʻi Tauʻatāiná ʻi he malanga ʻa e Kāingalotú ki he kau ʻInitiá mo ʻikai ke nau tali e fakapōpulá” Kau Māʻoniʻoní: Ko e Talanoa ʻo e Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní, vol. 1, Ko e Fuka ʻo e Moʻoní, 1815–1846 [2018], 172).

  2. Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 121:1.

  3. Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 121:3.

  4. Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 121:7–8.

  5. Vakai, 2 Nīfai 2:11–15.

  6. Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 121:7.

  7. Sione 13:34.

  8. Sione 14:27.

  9. ʻĪsaia 9:6; 2 Nīfai 19:6. Naʻe toe akoʻi foki ʻe he Fakamoʻuí ʻi heʻene malanga ʻi he moʻungá, “ʻOku monūʻia ʻa e faʻa fakaleleí, ʻe ui ai ʻa kinautolu ko e fānau ʻa e ʻOtuá” (Mātiu 5:9).

  10. “ʻI he fakamaau pea mo e angatonu … ʻo taʻengata” (vakai, ʻĪsaia 9:6–7; 2 Nīfai 19:6–7; vakai foki, Kalētia 5:22).

  11. Vakai, Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 1:35. Naʻe fakahā ʻeni ʻe Palesiteni Uilifooti Utalafi ʻi he 1894 pea mo e 1896 (vakai, The Discourses of Wilford Woodruff, sel. G. Homer Durham [1946], 251–52; vakai foki, Marion G. Romney, ʻi he Conference Report, Apr. 1967, 79–82; Ezra Taft Benson, “The Power of the Word,” Ensign, May 1986, 79–80; Dallin H. Oaks, “Preparation for the Second Coming,” Liahona, May 2004, 9).

  12. Mātiu 10:34.

  13. Nik Day, “Peace in Christ,” 2018 Mutual theme song, Liahona, Jan. 2018, 54–55; New Era, Jan. 2018, 24–25. ʻOku akoʻi ʻe he himi “Peace in Christ”:

    ʻI heʻetau moʻui ʻaki ʻEne founga moʻuí

    ʻOku maʻu ʻa e melinó ʻia Kalaisi.

    ʻOkú ne ʻomi e ʻamanaki lelei

    ʻI he taimi ʻoku mole ai e ʻamanaki leleí.

    ʻOkú Ne ʻomi ha mālohi kiate kitautolu

    ʻI he ʻikai ke tau toe lava ʻo hoko atú.

    ʻOkú Ne ʻomi ha ungaʻanga kiate kitautolu

    Mei he ngaahi faingataʻa ʻo e moʻuí.

    ʻI he taimi ʻoku ʻikai ke maʻu ai ha melino ʻi he māmaní,

    ʻOku maʻu ʻa e melinó ʻia Kalaisi.

  14. Ngaahi Akonaki ʻa e Kau Palesiteni ʻo e Siasí: Siosefa F. Sāmita (1998), 468.

  15. Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 59:23.

  16. Vakai, George Albert Smith, in Conference Report, Oct. 1945, 169–70.

  17. Kalētia 5:22–23.

  18. Vakai, Kalētia 6:2, 9.

  19. Vakai, Kalētia 5:20.

  20. Sēnesi 13:18.

  21. Sēnesi 13:12.

  22. Mōsaia 4:13.

  23. Ngaahi Tefito ʻo e Ongoongoleleí, “Tauʻatāina ke Filí mo e ʻEkeʻi Meiate Kita ʻa e Meʻa Ke Fai pe Taʻe Faí,” topics.ChurchofJesusChrist.org.

  24. ʻOku tau “tauʻatāina … ke fili ʻa e tauʻatāiná mo e moʻui taʻengatá, tuʻunga ʻi he fakalaloa lahi ʻo e faʻahinga kotoa ʻo e tangatá” (2 Nīfai 2:27). ʻOku fakaʻatā foki ʻe he tauʻatāina ke filí ʻa e ngaahi fili fakamamahi kovi ʻa e niʻihi kehé ke nau fakatupu mamahi mo ha faingataʻa, pea naʻa mo e maté he taimi ʻe niʻihi. ʻOku fakamahinoʻi ʻe he folofolá naʻe foaki ʻe he ʻEiki ko e ʻOtuá ʻa e tauʻatāina ke filí ke lava ʻa e tangatá ʻo fili ʻi he leleí pe koví (vakai, 2 Nīfai 2:16).

  25. Vakai, Ngaahi Tefito ʻo e Ongoongoleleí, “Tauʻatāina ke Filí mo e ʻEkeʻi Meiate Kita ʻa e Meʻa Ke Fai pe Taʻe Faí,” topics.ChurchofJesusChrist.org.

  26. Malangaʻaki ʻEku Ongoongoleleí: Ko ha Fakahinohino ki he Ngāue Fakafaifekaú (2019), 59, ChurchofJesusChrist.org; tānaki atu hono fakamamafaʻí.

  27. Russell M. Nelson, “Ko e Hoko ko ha Kāingalotu Faʻifaʻitakiʻangá,” Liahona, Nōvema 2018, 113.

  28. Vakai, Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 19:23.

  29. Naʻá ku monūʻia ke tupu hake ʻi ha ʻapi naʻe nofoʻia ʻe he melinó. Naʻe tautautefito ʻeni koeʻuhí ko e ivi tākiekina ʻo ʻemau faʻeé, ko ha mēmipa faivelenga ʻo e Siasí. Naʻe lelei ʻaupito ʻeku tamaí ʻi he meʻa kotoa ka naʻe māmālohi pē he Siasí. Naʻe fakaʻapaʻapaʻi ʻe he Faʻeé ʻa ʻemau tamaí mo fakamamaʻo mei he fakakikihí. Naʻá ne akoʻi kimautolu fānaú ke mau lotu mo ʻalu ki he lotú. Naʻá ne toe akoʻi foki kimautolu ke mau ʻofa mo fetokoniʻaki (vakai, Mōsaia 4:14–15). Naʻe ʻomi ʻe he tupu hake ʻi ha faʻahinga ʻapi peheé ha melino pea kuo hoko ia ko ha tāpuaki lahi ʻi heʻeku moʻuí.

  30. Naʻe ʻosi ʻa Lāsolo M. Nalesoni mei he Akoʻanga Fakafaitoʻo ʻo e ʻUnivēsiti ʻo ʻIutaá, ko e kapteni ʻi heʻene kalasí, ʻi hono taʻu 22. Naʻá ne ʻosi fakaʻānaua fuoloa ke ne hoko ko ha toketā faitafa peá ne maʻu e ako lelei taha ʻe ala maʻu ʻi he ngaahi ʻapiako fakafaitoʻo lalahí. Naʻá ne fakahoko lelei ʻene ngaahi ngāue fakakautaú ʻi Kōlea mo Siapani. Naʻá ne hoko ko e paionia ʻo e tafa mafú ʻi ha ngaahi taʻu lahi pea naʻe ʻiloa ia fakamāmani lahi. Neongo naʻe fakaofo e teuteu ko ʻeni ʻa Palesiteni Nalesoni ke tāpuakiʻi ʻa e kakai he funga kotoa ʻo e māmaní ʻaki hono ngaahi poto fakafaitoʻó, ka ko ʻene teuteu fakalaumālié naʻe mahuʻinga lahi angé. Ko ha tamai ia ʻo ha fāmili tokolahi ʻo ha fānau, makapuna, mo e makapuna ua. Kuó ne tokoni faivelenga ki hono fāmilí mo e Siasí ʻi heʻene moʻuí kotoa.

  31. Vakai, Russell M. Nelson, “Pōpoaki Kamatá,” Liahona, Mē 2020, 6; vakai foki, Russell M. Nelson, “Fiefiá mo e Moʻui Fakalaumālié,” Liahona, Nōvema 2016, 81–84.

  32. Russell M. Nelson, “Pōpoaki Kamatá,” 6.