Konifelenisi Lahi
Ko e Manavaʻofa Tuʻuloa ʻa e Fakamoʻuí
konifelenisi lahi ʻo ʻOkatopa 2021


Ko e Manavaʻofa Tuʻuloa ʻa e Fakamoʻuí

Ko e uho ʻo e ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí ʻa hono fakahaaʻi ʻo e manavaʻofá ki he niʻihi kehé.

Ko e taha ʻo e ngaahi tefitoʻi moʻoni fakaofo ne akoʻi ʻe he Fakamoʻuí lolotonga ʻEne ngāue he māmaní ko e mahuʻinga ʻo e manavaʻofa ki he niʻihi kehé. Tau fakalaulauloto muʻa ʻi he tefitoʻi moʻoni ko ʻení pea mo hono fakaʻaongaʻi iá ʻi heʻetau fakakaukau ki he talanoa ʻo e ʻaʻahi ʻa Sīsū ki he ʻapi ʻo Saimone ko e tangata Fālesí.

ʻOku fakamatala e Kosipeli ʻa Luké ki ha fefine, naʻe pehē ko ha fefine angahala, naʻá ne hū ki he fale ʻo Saimoné lolotonga e kei ʻi ai ʻa Sīsuú. ʻI he loto-fakatomala mo fakatōkilalo, naʻe haʻu ʻa e fefiné kia Sīsū, ʻo ne fufulu hono toʻukupu kelekelé ʻaki hono loʻimatá, holoholoʻi ia ʻaki hono louʻulú, peá ne ʻuma ki ai mo tākai ʻaki ia ha lolo makehe.1 ʻI he fakakaukau hīkisia mo taʻefiemālie ʻa e tangata ʻo e ʻapí, ʻa ia naʻá ne pehē ne lahi ange ʻene angatonú ʻi he fefiné ni, “Ka ne ko ha palōfita ʻa e tangatá ni, pehē kuó ne ʻilo ʻa e fefiné ni, mo ʻene angá, ʻa ia ʻoku ala kiate iá: he ko e angahala ia.”2

Ne hoko e ʻulungaanga fie māʻoniʻoni fakaekita ʻa e tangata Fālesí ke loto-fakamaau taʻetotonu ai kia Sīsū pea mo e fefiné. Ka ʻi Heʻene tokaimaʻanangá, naʻe ʻafioʻi ʻe he Fakamoʻuí e fakakaukau ʻa Saimoné ʻo Ne fakahaaʻi ʻi he ʻilo lahi ʻa e taʻetokaʻi ʻa Saimoné, peá Ne naʻinaʻi foki kiate ia koeʻuhí ko ʻene taʻe fakaʻapaʻapa ʻi hono talitali ʻo ha fakaafe makehe hangē ko e Fakamoʻuí ki hono ʻapí. Ko hono moʻoní, naʻe hoko e valoki ʻa Sīsū ki he tangata Fālesí ko ha fakamoʻoni naʻe maʻu ʻe Sīsū e meʻafoaki ʻo e kikité pea ko e fefine ko ʻení, ʻa ia naʻe loto-fakatōkilalo mo e loto-fakatomalá, naʻá ne fakatomala pea naʻe fakamolemoleʻi ʻene ngaahi angahalá.3

ʻOku fakatātaaʻi ʻe he talanoa ko ʻení, ʻo hangē pē ko e ngaahi meʻa lahi kehe ne hoko ʻi he lolotonga e ngāue ʻa Sīsū he māmaní, naʻe manavaʻofa e Fakamoʻuí ki he kakai kotoa pē ne haʻu kiate Iá—ʻo ʻikai filifili tuʻunga—kae tautautefito kiate kinautolu ne nau fie maʻu lahi taha ʻEne tokoní. Naʻe hoko e loto-fakatomala mo e ʻofa mamalu naʻe fakahaaʻi ʻe he fefiné kia Sīsuú ko ha fakamoʻoni ia ʻo ʻene fakatomala moʻoni mo e loto-holi ke maʻu ha fakamolemole mei heʻene ngaahi angahalá. Ka naʻe hoko e fakafuofuolahi ʻa Saimoné, fakataha mo ʻene loto-fefeká,4 ke taʻofi ai ia mei hono ongoʻi e laumālie ko ia kuo fakatomalá, pea naʻá ne fakafōtunga ʻaki foki ha taʻetokaʻi mo ha manuki ki he Fakamoʻui ʻo e māmaní. Naʻe fakahaaʻi ʻe hono ʻulungāngá naʻe fakangatangata pē ʻene tōʻonga moʻuí ki heʻene fakakaukau pau mo taʻeʻilo ki he ngaahi tuʻutuʻuní mo hono fakahā fakangalingali ʻa ʻene tuí ʻo fakafou ʻi he fakafuofuolahí mo e fie māʻoniʻoni loí.5

ʻOku fakahaaʻi ʻe he manavaʻofa mo e ngāue fakaetauhi fakataautaha ʻa Sīsū ʻi he talanoa ko ʻení ha sīpinga haohaoa ʻo e founga ʻoku totonu ke tau feohi ai mo hotau kaungāʻapí. ʻOku ʻi ai ha ngaahi sīpinga taʻefaʻalaua ʻi he folofolá ki he founga ne feohi ai ʻa e Fakamoʻuí mo e kakai ʻo Hono kuongá, ʻi hono fakalotoa Ia ʻe ha manavaʻofa lahi mo tuʻuloa mo faitokonia ʻa kinautolu ne nau faingataʻaʻiá mo kinautolu naʻe “mafasia pea tukuhausia, ʻo hangē ko e fanga sipi taʻe hanau tauhí.”6 Ne mafao atu Hono toʻukupu ʻaloʻofá ki he niʻihi ne nau fie maʻu ha fakafiemālie mei heʻenau ngaahi kavenga fakatuʻasinó mo e fakalaumālié fakatouʻosi.7

ʻOku fakatefito e ʻulungaanga ʻofa ʻa Sīsuú ʻi he manavaʻofá,8 ʻa ʻEne ʻofa haohaoá, ʻa ia ko e uho ʻo ʻEne feilaulau fakaleleí. Ko e manavaʻofá ko ha tefitoʻi ʻulungaanga ia ʻo kinautolu ʻoku faifeinga ke fakamāʻoniʻoniʻi kinautolú pea ʻoku tuifio e ʻulungaanga fakalangi ko ʻení mo ha ngaahi ʻulungaanga kehe faka-Kalisitiane hangē ko e tangi fakataha mo kinautolu ʻoku tangí pea mo hono maʻu ha kaungāongoʻi, ʻaloʻofa mo e angaʻofá.9 Ko hono moʻoní, ko hono fakahaaʻi ko ia ʻa e manavaʻofá ki he niʻihi kehé, ko e uho ia ʻo e ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí pea mo ha fakamoʻoni mahino ia ʻo ʻetau ofi fakalaumālie mo fakaeloto ki he Fakamoʻuí. ʻIkai ke ngata aí, ʻokú ne fakahaaʻi ʻa e tūkunga ʻo e ivi tākiekina ʻokú Ne maʻu ʻi heʻetau tōʻonga moʻuí mo fakahaaʻi ʻa e ivi malava ʻoku maʻu ʻe hotau laumālié.

ʻOku ʻuhingamālie ke vakai ko e ngaahi tōʻonga ʻofa mamahi ʻa Sīsuú naʻe ʻikai ko ha meʻa ia ne tātātaha mo fakakounaʻi ʻo fakatefito ʻi ha lisi ʻo ha ngaahi ngāue ke fakakakato, ka ko hano fakahaaʻi ia he ʻaho kotoa pē ʻa e moʻoni ʻo ʻEne ʻofa haohaoa ki he ʻOtuá mo ʻEne fānaú pea mo ʻEne loto-holi ʻi he faʻa kātaki ke tokoniʻi kinautolú.

Naʻe malava ke ʻafioʻi ʻe Sīsū e ngaahi fiemaʻu ʻa e kakaí neongo ʻene kei taumamaʻó. Hangē ko ʻení, ʻoku ʻikai fakaʻohovale ʻa e hili pē ʻa hono fakamoʻui ha tamaioʻeiki ʻa ha ʻeikitau pau,10 naʻe fononga ʻa Sīsū mei Kapaneume ki ha kolo ne ui ko Neini. Naʻe fakahoko ai ʻe Sīsū ha taha ʻo e ngaahi mana angaʻofa taha ʻo ʻEne ngāue he māmaní ʻi Heʻene fekauʻi ha talavou ne ʻosi mate, ko e foha pē ia ʻe taha ʻo ha faʻē uitou, ke ne tuʻu hake pea moʻui. Naʻe ʻikai ngata pē ʻi he ongoʻi ʻe Sīsū ʻa e fuʻu loto-mamahi ʻa e faʻē fakaʻofa ko iá ka ko e ngaahi tūkunga faingataʻa foki ʻo ʻene moʻuí pea naʻá Ne ongoʻi ha manavaʻofa moʻoni ki he faʻeé.11

Hangē pē ko e fefine faiangahalá mo e uitou ʻi Neiní, ʻoku tokolahi ha kakai ʻi he siakale ʻi hotau ivi tākiekiná ʻoku fekumi ki he fakafiemālié, tokangaekiná, fakakau maí mo ha tokoni ʻe lava ke tau fakahoko kiate kinautolú. Te tau lava kotoa pē ʻo hoko ko ha meʻangāue ʻi he toʻukupu ʻo e ʻEikí pea ngāue ʻi he manavaʻofa ki he niʻihi ʻoku faingataʻaʻiá, ʻo hangē pē ko ia ne fai ʻe Sīsuú.

ʻOku ou ʻiloʻi ha kiʻi taʻahine naʻe fāʻeleʻi mai ʻoku ʻikai kakato e faʻu hono ʻaofi ngutú mo e loungutu ki ʻolungá. Naʻe pau ke fai kiate ia ʻa hono fuofua tafá ʻi he ʻaho hono ua pē ʻo ʻene moʻuí. ʻI he maʻu ʻe he taʻahine ko ʻení mo ʻene ongomātuʻá ha manavaʻofa moʻoni ki he niʻihi ʻoku foua e faingataʻa tatau ko ʻení, ʻoku nau feinga ai ke poupou, maʻu ha mahino mo ʻoatu ha tokoni fakaeloto ki he niʻihi kehe ʻoku nau foua e tuʻunga faingataʻa moʻoni ko ʻení. Ne na tohi mai kiate au kimuí ni ʻo vahevahe ʻo pehē: “ʻOku fakafou ʻi he faingataʻaʻia ʻa homa ʻofefiné ʻa ʻema maʻu ha faingamālie ke fetaulaki mo ha kakai fakaofo ne nau fie maʻu ha fiemālie, poupou mo ha fakalotolahí. ʻI ha taimi kimuʻa atú, ne talanoa homa ʻofefiné, ʻa ia ʻokú ne taʻu 11 he taimí ni, mo e ongomātuʻa ʻo ha kiʻi pēpē ʻokú ne foua e faingataʻa tatau. Lolotonga e fetalanoaʻaki ko ʻení, ne kiʻi toʻo ai ʻe homa ʻofefiné ʻa e meʻa-maluʻi naʻá ne tui ki hono ngutú mo e ihú koeʻuhí ko e mahaki fakaʻauhá, kae lava ke sio e ongomātuʻá ʻoku ʻi ai pē ha ʻamanaki lelei, neongo ʻoku kei lahi fau e ngaahi meʻa ke foua ʻe he kiʻi pēpeé ʻi he ngaahi taʻu ka hoko maí ke fakaleleiʻi e palopalemá. ʻOku mau ongoʻi loto-houngaʻia moʻoni koeʻuhí ko e faingamālie ke mau kaungāongoʻi ai mo kinautolu ʻoku faingataʻaʻiá, ʻo hangē ko ia ʻoku fai ʻe he Fakamoʻuí maʻamautolú. ʻOku mau ongoʻi ʻoku fakasiʻisiʻi ʻemau mamahí ʻi he taimi kotoa pē ʻoku mau fakafiemālieʻi ai e mamahi ʻa ha taha kehe.”

Si‘oku kaungāmeʻa ʻofeina, ʻi heʻetau faifeinga ke fakakau ha ʻulungaanga manavaʻofa ki heʻetau tōʻonga moʻuí, ʻo hangē ko ia kuo fakahaaʻi ʻe he Fakamoʻuí, te tau ongoʻingofua ange ai e ngaahi fiemaʻu ʻa e kakaí. ʻI he fakalahi ʻa e ongoʻingofua ko iá, ʻe fakafonu ʻe he ngaahi ongo ʻo e mahuʻingaʻiá mo e ʻofa moʻoní ʻa ʻetau ngāue kotoa pē. ʻE ʻafioʻi ʻe he ʻEikí ʻa ʻetau ngaahi feingá, pea ʻe pau ke tāpuekina kitautolu ʻaki ha ngaahi faingamālie ke tau hoko ai ko ha ngaahi meʻangāue ʻi Hono toʻukupú ʻi hono fakamolū e ngaahi lotó mo ʻomi ha fakafiemālie kiate kinautolu ʻa ia ko honau “ngaahi nimá … ʻoku tautau ki laló.”12

Naʻe fakamahinoʻi foki ʻe he naʻinaʻi ʻa Sīsū kia Saimone ko e tangata Fālesí ʻoku totonu ke ʻoua naʻa tau teitei fai ha fakamaau fefeka mo taʻeʻofa ki hotau kaungāʻapí, koeʻuhí ʻoku tau fie maʻu kotoa pē ha mahino mo ha ʻaloʻofa ki heʻetau ngaahi tōnounoú mei heʻetau Tamai Hēvani ʻofá. ʻIkai nai ko e meʻa pē ʻeni naʻe akoʻi ʻe he Fakamoʻuí ʻi ha taimi ʻe taha ʻi Heʻene folofola ʻo pehē, “Pea ko e hā ʻokú ke tokanga ai ki he malamalaʻi ʻakau ʻoku ʻi he mata ʻo ho kāingá, ka ʻoku ʻikai te ke tokanga ki he fuʻu ʻakau ʻoku ʻi ho mata ʻoʻoú?”13

ʻOku fie maʻu ke tau fakakaukau ʻoku ʻikai faingofua ke maʻu ha mahino ki he ngaahi tūkunga kotoa pē ʻoku tupunga ai e ʻulungaanga pe fakafōtunga ʻa ha taha. ʻOku malava pē ke takihalaʻi ʻa e ngaahi fakafōtunga ʻoku hā ki tuʻá pea ko e taimi lahi ʻoku ʻikai ke ne fakafofongaʻi ʻa e fuo totonu ʻo e ʻulungaanga ʻo ha taha. ʻOku malava ʻe Kalaisi ʻo ʻafioʻi lelei ʻa e tapa kotoa pē ʻo ha tūkunga pau.14 Neongo ʻokú Ne ʻafioʻi ʻetau ngaahi vaivai kotoa pē, ka ʻoku ʻikai ke Ne fakavave ke tauteaʻi kitautolu ka ʻokú Ne hokohoko atu ke ngāue mo kitautolu ʻi he manavaʻofa ʻi ha taimi lōloa, ʻo tokoniʻi ai kitautolu ke toʻo ʻa e malamalaʻi ʻakaú mei hotau matá. ʻOku ʻafio maʻu pē ʻa Sīsū ki he lotó, kae ʻikai ko e meʻa ʻoku hā ki tuʻá.15 Naʻá Ne folofola tonu ʻo pehē, “ʻOua te mou fakamaau ʻo fakatatau mo ia ʻoku hā maí.”16

Fakakaukau leva he taimí ni ki he akonaki fakapotopoto ʻa e Fakamoʻuí ki he kau ākonga Nīfai ʻe toko hongofulu mā uá fekauʻaki mo e fehuʻi ko ení:

“Pea ke mou ʻilo te mou hoko ko e kau fakamaau ki he kakaí ni, ʻo fakatatau mo e mafai ke fakamaau ʻa kimoutolú, ʻa ia ʻe totonú. Ko ia, ko e hā ʻa e anga ʻoku taau mo kimoutolú? Ko e moʻoni, ʻoku ou pehē kiate kimoutolu, ke mou hangē pē ko aú.”17

Ko ia, ʻoku ou fakaʻamu ke mou haohaoa ʻo hangē pē ko aú, pe hangē ko e haohaoa hoʻomou Tamai ʻa ia ʻoku ʻi he langí.”18

ʻI he puipuituʻa ko ʻení, ʻoku hanga ʻe he ʻEikí ʻo fakamāuʻi ʻa kinautolu ʻoku nau fakamāuʻi taʻemāʻoniʻoni e ngaahi tōnounou ʻa e niʻihi kehé. Koeʻuhí ke tau lava ʻo fakafeʻungaʻi kitautolu ke fakahoko e ngaahi fakamaau māʻoniʻoní, kuo pau ke tau faifeinga ke hoko ʻo tatau mo e Fakamoʻuí ʻo vakai ki he ngaahi fehalaaki ʻa e niʻihi fakafoʻituituí ʻi he manavaʻofa, ʻi he founga tatau ʻokú Ne vakai ai kiate kinautolú. Koeʻuhí ʻoku kei taumamaʻo e hala ki he haohaoá, mahalo ʻe lelei ange kapau te tau ʻunu ke ofi ange kia Sīsū pea tautapa ki ha ʻaloʻofa maʻa ʻetau ngaahi tōnounoú, ʻo hangē ko ia ne fai ʻe he fefine fakatomala ʻi he fale ʻo e tangata Fālesí, kae ʻoua ʻe lahi fakamoleki e taimí mo e iví ʻi he tokanga ki he ngaahi tōnounou ʻa e niʻihi kehé.

Siʻoku kaungāmeʻa ʻofeina, ʻoku ou fakamoʻoni ko e taimi te tau faifeinga ai ke fakakau e sīpinga manavaʻofa ʻa e Fakamoʻuí ʻi heʻetau moʻuí, ʻe fakalahi ai hotau ivi malava ke fakahīkihikiʻi e ngaahi ʻulungaanga lelei ʻo hotau kaungāʻapí pea ʻe holo e ongo fakanatula ʻoku tau maʻu ke fakamāuʻi ʻenau ngaahi tōnounoú. ʻE tupulaki ʻetau vāofi mo e ʻOtuá, pea ʻe fakaʻau ke tupulaki ange ʻetau moʻuí, te tau ongoʻingofua ange, pea te tau aʻusia ha maʻuʻanga ʻo e fiefiá ʻoku ʻikai hano ngataʻanga. ʻE ʻiloa kitautolu ko ha kakai faʻa fakalelei,19 ʻa ia ʻoku nonga tatau ʻenau ngaahi leá mo e hahau ʻo ha pongipongi failau.

ʻOku ou lotua te tau hoko ʻo faʻa kātaki ange mo maʻu ha mahino lahi ange ki he niʻihi kehé pea ʻe hanga ʻe he ʻaloʻofa ʻa e ʻEikí ʻo fakafiemālieʻi, ʻi he angavaivai haohaoa, ʻa ʻetau taʻe-makātekina e ngaahi tōnounou ʻa e niʻihi kehé. Ko e fakaafe ʻeni ʻa e Fakamoʻuí kiate kitautolú. ʻOku ou fakamoʻoni ʻokú Ne moʻui. Ko e sīpinga haohaoa Ia ʻo e tuʻunga fakaākonga ʻaloʻofa mo faʻa kātakí. ʻOku ou fakamoʻoni ki he ngaahi moʻoni ko ‘ení, ‘i he huafa māʻoniʻoni ‘o Sīsū Kalaisí, ‘ēmeni.