Akonaki ʻa e Kau Palesitení
Vahe 4: Ko e Mana ʻo e Fakamolemolé


Vahe 4

Ko e Mana ʻo e Fakamolemolé

ʻE lava ke hoko kiate kitautolu ʻa e mana ʻo e fakamolemolé ʻi heʻetau fakatomala moʻoní pea mo e mālohi ʻo e huhuʻi ʻo e Fakamoʻuí.

Mei he Moʻui ʻa Sipenisā W. Kimipoló

Naʻe akonaki ʻa Palesiteni Sipenisā W. Kimipolo ʻo pehē “ko e fakatomalá ko e kī pē ia ki he moʻui ʻoku lelei mo fiefia angé. ʻOku fiemaʻu ia ʻe kitautolu hono kotoa.”1

Naʻá ne toe pehē foki ko e “ ʻamanakí… ko e meʻa fakaʻaiʻai mahuʻinga ia ki he fakatomalá, he ka [ne] ʻikai ia, ʻe ʻikai ha taha ia te ne feinga ke fakahoko ʻa e meʻa faingataʻa ko iá.” Naʻá ne fakatātaaʻi ʻaki ʻeni haʻane fai ha fakamatala ki ha meʻa naʻe hoko ʻi haʻane tokoniʻi ha fefine naʻe haʻu kiate ia mo e ongoʻi loto mamahi koeʻuhí ko ha angahala kuó ne fakahoko. Naʻá ne pehē ange: “ ʻOku mahino pē kiate au ʻa e meʻa naʻá ku faí. Kuó u ʻosi lau e folofolá, pea kuó u ʻosi ʻilo hono ngaahi nunuʻá. ʻOku ou ʻilo kuó u fuʻu malaʻia pea he ʻikai lava hano toe fakamolemoleʻi au, pea ko ia ai ko e hā hono ʻuhinga ke u toe fakatomala ai?”

Naʻe tali ange ʻe Palesiteni Kimipolo: “ ʻE hoku tuofefine ʻofeina, ʻoku ʻikai mahino kiate koe ʻa e folofolá. ʻOku ʻikai te ke ʻilo ʻa e mālohi ʻo e ʻOtuá pe mo ʻEne leleí. ʻE lava pē ke fakamolemoleʻi koe mei he fuʻu angahala fakalieliá ni, ka kuo pau ke ke fakatomala moʻoni ke lava ʻo maʻu ia.”

Pea naʻá ne lau atu leva ki ai ha ngaahi potufolofola lahi ʻo kau ki hono fakamolemoleʻi ʻo kinautolu ʻoku nau fakatomala moʻoni pea talangofua ki he ngaahi fekau ʻa e ʻOtuá. ʻI he kei hokohoko atu ʻene akonekina e fefiné, naʻá ne fakatokangaʻi kuo kamata ke hā mai ha ʻamanaki lelei meiate ia, pea aʻu ki haʻane lea ange ʻo pehē: “Fakamālō atu, mālō ʻaupito! ʻOku ou tui kiate koe. Te u fakatomala moʻoni pea te u fō hoku kofu kuo ʻuliʻí ʻi he taʻataʻa ʻo e Lamí pea maʻu ʻa e fakamolemole ko iá.”

Naʻe manatuʻi ʻe Palesiteni Kimipolo ha toe foki ange ʻa e fēfiné ki hono ʻōfisí “ko ha fefine foʻou—ʻoku ʻāʻā ʻa hono fofongá, pea maʻamaʻa ʻene laká, peá ne fonu ʻamanaki [lelei] ʻi heʻene fakahā mai kiate au ne talu mei he ʻaho ko ē naʻá ma talanoa aí [mo e hangē ʻa e ʻamanakí ha foʻi fetuʻú] peá ne pipiki ki ai, [pea] ʻikai pē ke toe foki ʻo fai [ʻa e angahala ko iá] pe te ne toe fakaofiofi ki ai.”2

Ngaahi Akonaki ʻa Sipenisā W. Kimipoló

ʻOku ʻomi ʻe he mana ʻo e fakamolemolé ʻa e melinó mo tokoni ke tau toe ofi ange ki he ʻOtuá.

ʻOku fakatatali mai ha mana nāunauʻia ki he tokotaha kotoa pē ʻokú ne mateuteu ke liliú. ʻOku hanga ʻe he fakatomalá mo e fakamolemolé ʻo ngaohi ʻa e pō fakapoʻuli tahá ke hoko ko ha ʻaho ʻoku maamangia. Ko e taimi ʻoku toe fanauʻi foʻou ai ʻa e kakaí, ko e taimi ʻoku liliu ai ʻa e moʻuí—ʻoku toki hoko mai leva ʻa e mana maʻongoʻongá ke ngaohi ke fakaʻofoʻofa mo fakamāfanaʻi pea mo langaki hake ʻa e moʻuí. Ko e mana maʻongoʻonga tahá ʻa e taimi ʻoku hoko ai ʻení—ʻa e taimi naʻe tuʻunuku mai ai ʻa e mate fakalaumālié ka kuo hoko ʻo fai ha fakaakeake mei ai, ʻa e taimi ʻoku tekeʻi atu ai ʻa e maté ʻe he moʻuí. Pea he ʻikai ha taimi ʻe ngata ai ʻeni, lolotonga ʻoku ʻi ai ha taha ʻokú ne ngāue ʻaki ʻa e mālohi ʻo e ivi huhuʻi ʻo e Fakamoʻuí pea mo ʻEne ngaahi ngāue lelei pē ʻaʻaná ke fakahoko ʻa hono fanauʻi foʻoú. …

Ko e ʻaonga ʻo e mana ʻo e fakamolemolé he ʻokú ne ʻomai ʻe ia ʻa e melinó ki he loto naʻe hohaʻa, taʻemanonga, puputuʻu, mo fakamamahiʻí. Ko ha meʻaʻofa mahuʻinga taha ʻeni ʻi he māmani moveuveu mo fekeʻikeʻí ni.3

ʻOku ʻikai faingofua ke maʻu ha nonga ʻi he māmani fekeʻikeʻi ʻo e ʻaho ní. Ka ko e nonga ko ha meʻa fakaekita. … ʻe [toki] lava pē ke maʻu ia ʻo ka ʻi ai maʻu pē ha fakakaukau fakatomala, ʻo fekumi maʻu pē ki he fakamolemoleʻi ʻo e angahalá, tatau ai pē pe ʻoku siʻisiʻi pe lahi, pea ofi ange ai pē ki he ʻOtuá. Pea ki he kāingalotu ʻo e Siasí, ko e uho ʻeni ʻo ʻenau teuteú, ke nau mateuteu ke fakafetaulaki ki he Fakamoʻuí ʻo ka Ne ka hāʻele mai. …Ko kinautolu ʻoku nau mateuteú ʻe ʻi ai ʻi honau lotó ʻa e nongá. Te nau maʻu ʻa e tāpuaki naʻe talaʻofa ʻe he Fakamoʻuí ki Heʻene kau ʻaposetoló: “ ʻOku ou tuku ʻa e melinó kiate kimoutolu, ko ʻeku melinó ʻoku ou foaki kiate kimoutolú: ʻoku ʻikai hangē ko e foaki ʻa māmaní, ʻa ʻeku foaki kiate kimoutolú. ʻOua naʻa mamahi homou lotó, pea ʻoua naʻa manavahē ia.” (Sione 14:27.)

[Ko e taha ʻo e ngaahi taumuʻa] ʻo e Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní ke ui mai ʻa e kakai mei he feituʻu kotoa pē ki he fakatomalá. Ko kinautolu ʻoku nau tokanga ki he uí, ʻo tatau ai pē pe ko e kakai Siasi [pe ʻikai], te nau lava ʻo ngāue ʻaki mo maʻu ʻa e mana ʻo e fakamolemolé. ʻE hanga ʻe he ʻOtuá ʻo holoholoʻi mei honau matá ʻa e loʻimata ʻo e mamahí, ʻa e loto-faingataʻaʻiá, ʻa e puputuʻú mo e manavaheé, pea mo e lotohalaiá. ʻE fetongi ʻe he fiefiá ʻa e mamahí, pea fetongi ʻe he malimali ʻi he fiemālie ʻo e lotó ʻa e mata mamahí mo e loto-hohaʻá.

He toki meʻa fakanonga moʻoni! He toki meʻa fakafiemālie moʻoni! Ko e toki meʻa fakafiefia moʻoni! Ko kinautolu ʻoku moʻua ʻi he ngaahi [maumaufonó] mo e loto-mamahí mo e faiangahalá, ʻe fakamolemoleʻi kinautolu pea fakamaʻa mo fufulu [mo fakahaohaoaʻi] kapau te nau foki ki honau ʻEikí, pea ako ʻiate Ia, mo tauhi ʻEne ngaahi fekaú. ʻE malava pē ke maʻu ʻe kitautolu kotoa ʻoku fie maʻu ke fakatomalaʻi ʻetau ngaahi lakahala mo hotau ngaahi vaivai fakaʻahó ʻa e mana tatau.4

ʻOku tau fie maʻu kotoa pē ʻa e fakatomalá.

“… ʻOku ʻikai lava ke hū ki he puleʻanga ʻo e ʻOtuá ha meʻa taʻe maʻa. … ” (1 Nīfai 15:34.) Pea ʻoku toe pehē pē, “… ʻoku ʻikai lava ke nofo mo e ʻOtuá ha meʻa ʻoku taʻe maʻa. … ” (1 Nīfai 10:21.) ʻOku ʻuhinga tatau pē ki he kau palōfitá ʻa e foʻi lea ko e taʻe maʻá mo ʻene ʻuhinga ki he ʻOtuá. ʻOku mahino pē ʻe faikehekehe ʻa e ʻuhinga ia ʻo e foʻi lea ko e taʻe maʻá ki he tangatá ʻo hangē ko e fakatātā ko ʻení, he ʻikai ʻuli ha sote hina ia pe kofu hina ʻi ha kiʻi momoʻi ʻuli siʻisiʻi. Ka ki he ʻOtuá ʻoku haohaoá, ʻoku ʻuhinga kiate Ia ʻa e maʻá ko ha meʻa ki he sinó mo e ʻulungāngá. Ka ʻi ai pē ha toe kiʻi meʻi ʻuli, he ʻikai lava ia ke nofo mo e ʻOtuá.

Ka ne taʻe ʻoua ʻa e meʻaʻofa mahuʻinga ko ʻeni ko e fakatomalá mo e fakamolemolé pehē he ʻikai ha toe ʻamanaki lelei ia ki he tangatá, koeʻuhí kuo teʻeki ai ha tangata kuo fanauʻi mai ki he māmaní ʻe ʻikai haʻane angahala, tuku kehe pē ʻa e [ʻEikí].5

ʻOku ʻikai teitei ʻi ai ha ʻaho ʻi ha moʻui ʻa ha tangata ʻe taʻe ʻaonga ai ʻa e fakatomalá kiate ia pea mo ʻene fakalakalaka ki he taʻengatá.

Ka ko e toko lahi taha ʻo kitautolu, ko e taimi ko ē ʻoku tau fakakaukau ai ki he fakatomalá, ʻoku tau faʻa fakangatangata pē ʻetau sió pea tau fakakaukau ʻoku ʻaonga pē ia ki hotau ngaahi husepānití, ki hotau uaifí, ki heʻetau mātuʻá, mo ʻetau fānaú, mo hotau ngaahi kaungāʻapí, mo hotau ngaahi kaumeʻá, mo māmani— ki ha taha pē mo e tokotaha kotoa kae tuku kehe pē kitautolu. Pea ʻoku toe pehē pē mahalo ʻa e ongo naʻe tuku mai ai ʻe he ʻEikí ʻa e fakatomalá kiate kinautolu ʻoku fakapō pe tono pe kaihaʻa pe ha ngaahi hia ʻoku fakalielia ʻaupito. Ko e moʻoni ʻoku ʻikai pehē ia. Kapau te tau loto māʻulalo mo loto fie talangofua ki he ongoongoleleí, te tau lava ʻo pehē ko e fakatomalá ʻoku kaunga ia ki he meʻa kotoa pē ʻoku tau fai ʻi he moʻuí, ʻo tatau ai pē pe ko e meʻa fakalaumālie pe meʻa fakatuʻasino. Ko e fakatomalá ʻoku maʻá e laumālie kotoa pē kuo teʻeki ai ke nau aʻusia ʻa e haohaoá.6

Ko e fakatomalá ko e kī ia ki he fakamolemolé. ʻOkú ne fakaava ʻa e matapā ki he fiefiá mo e melinó pea ʻokú ne tuhuʻi ʻa e hala ki he fakamoʻuí ʻi he puleʻanga ʻo e ʻOtuá. ʻOkú ne fakaava hake ʻa e laumālie ʻo e angavaivaí ʻi he moʻui ʻa e tangatá peá ne ʻai ke ne loto mafesifesi mo fakavaivai ki he finangalo ʻo e ʻOtuá.

“Ko e angahalá ko e maumauʻi [ia] ʻo e fonó” (1 Sione 3:4), pea ʻoku ʻi ai ha tautea ʻo e maumaufono ko iá ʻi he [fono] taʻengatá. Ko e tokotaha kotoa pē kuo pau ke ne fua ʻa e ngaahi angahala ʻokú ne faí, pea kuo pau foki ke pehē pē mo ʻene tali ʻa e tautea ʻa ia ʻoku ō fakataha mo e ngaahi [fono] ko ia ʻoku maumauʻí. Kae kehe, ko e pekia ko ia ʻa Kalaisi ʻi he kolosí, ʻokú ne ʻomai ai kiate kitautolu ha fakaʻatā mei he tautea taʻengata ki he meimei angahala hono kotoa. Naʻá Ne toʻo kiate Ia ʻa e tautea ki he ngaahi angahala ʻa māmaní hono kotoa, pea mahino ko kinautolu ʻe fakatomala pea haʻu kiate iá, ʻe fakamolemoleʻi ʻenau ngaahi angahalá pea te nau tauʻatāina mei he tauteá.7

Ko e konga ia ʻo e fakatomala moʻoní ʻa hono ʻiloʻi ʻo e angahalá pea ongoʻi ʻa e mamahi ʻoku tāu mo e ʻOtuá.

Ko e fakatomalá ko ha [fono lelei ia pea ʻoku ʻi ai ʻa e ʻaloʻofá]. ʻOku aʻu ia ki he feituʻu kotoa pē ʻoku fakakau mai ki ai e taha kotoa pē. … ʻOku faʻu ia ʻaki ha ngaahi ʻelemēniti lahi, pea ʻoku nau fakatahataha ke fakakakato ʻa e fakatomalá. …

ʻOku ʻikai ha hala fakatuʻi ia ki he fakatomalá, pea ʻoku ʻikai ha hala makehe ia ki he fakamolemolé. Kuo pau ke muimui ʻa e tangata kotoa pē ʻi he hala tatau ʻo tatau ai pē pe ʻoku maʻukoloa pe masiva, ako pe taʻe ako, lōloa pe pukupuku, pilinisi pe maʻulalo, tuʻi pe tuʻa. “He ʻoku ʻikai ʻi he ʻOtuá ha filifilimānako ki he tangatá” (Loma 2:11.)

Ki muʻa pea toki ngāue ʻa e ngaahi ʻelemēniti lahi ʻo e fakatomalá, ʻoku ʻi ai ha ʻuluaki sitepu ke fakahoko. Ko e ʻuluaki sitepu ko iá ko e kamata ke mahino pe ʻilo ʻe he tokotaha faiangahalá ʻa ʻene angahalá. Te tau ui ia heni ko e ʻā hake, ke tui mo fakakaukau ʻokú ne halaia. Kapau he ʻikai ʻuluaki maʻu ʻeni, he ʻikai ʻaupito ha fakatomala moʻoni ia koeʻuhí he ʻoku ʻikai ke fakatokangaʻi ʻa e angahalá ia. …

Ko e taimi ʻoku tau ʻilo ai hono lahi ʻo ʻetau angahalá, te tau lava ʻo ngaohi hotau ʻatamaí ke tau muimui ai ʻi he ngaahi meʻa ko ē te ne fakahaofi kitautolu mei he ngaahi nunuʻa ʻo e angahalá. Naʻe feinga ʻa ʻAlamā ke ne akoʻi ʻeni kia Kolianitoni ʻi heʻene pehē: “. … Kae tuku ke fakahohaʻa ho lotó ʻe hoʻo ngaahi angahalá pē ʻaki ʻa e hohaʻa ʻe fakalotoʻi ai koe ke fakatomalá. … ʻOua naʻá ke tuli tonuhia ʻi ha kihiʻi momoʻi meʻa ʻe taha… ” (ʻAlamā 42:29–30).8

ʻOku lava ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní ʻo fakahoko ha konga mahuʻinga ʻaupito ʻi hono fakaʻilo ki he toko taha faiangahalá ʻa ʻene halá. ʻOkú ne tokoni ke fakamahinoʻi “ ʻa e moʻoni ʻo e ngaahi meʻa kotoa pē” (Molonai 10:5); ʻi heʻene akoʻi mo fakamanatuʻi ki he tangatá ʻa e ngaahi meʻa kotoa pē (Sione 14:26); pea mo ʻene fakatokanga ki māmani koeʻuhí ko e angahalá (Sione 16:8).

ʻOku faʻa pehē ʻe he kakaí tokua kuo nau fakatomala ʻi heʻenau foʻi fakahā pē ʻenau loto mamahi ʻi haʻanau ngāue hala naʻe fai. Ka ʻoku fakaʻilongaʻi ʻa e fakatomala moʻoní ʻaki ʻa e loto mamahi ko ē ʻoku [taau mo e] ʻOtuá ʻa ia ʻokú ne liliuʻi mo fakafoʻou mo fakahaofí. ʻOku ʻikai feʻunga ʻa e foʻi loto mamahí ʻataʻatā pē. … Naʻe akonaki ʻa Paula ki he kāingalotu ʻi Kolinitoó ʻo pehē:

“Ka ko ʻeni, ʻoku ou fiefia, ʻo ʻikai ʻi homou fakamamahí, ka ʻi homou mamahi ki he fakatomalá: he naʻa mou mamahi ʻo tāu mo e ʻOtuá, ke ʻoua naʻa mou masiva ʻi ha meʻa ʻe taha ʻiate kimautolu.

“He ko e mamahi ʻoku tāu mo e ʻOtuá ʻokú ne langaki ʻa e fakatomalá ki he fakamoʻuí, ʻe ʻikai toe fakatomala ai: ka ko e mamahi fakamāmá, ʻokú ne langaki ʻa e maté.” (2 Kolinitō 7:9–10.)9

[ʻOku ʻi ai ʻa e meʻa ʻe makatuʻunga ai ʻa e fakamolemole kotoa pē.] Kuo pau ke laulahi [feʻunga] e palasitaá ke ne ʻufiʻufiʻi ʻa e laveá. Ko e ʻaukaí, mo e lotú, mo e loto fakatōkilaló kuo pau ke tatau pe lahi ange ia ʻi he angahalá. Kuo pau ke ʻi ai ha loto mafesi mo ha loto fakatomala moʻoni. Kuo pau ke ʻi ai ha “tauangaʻa mo ha fakaefuefu.” Kuo pau ke ʻi ai ha loʻimata mo ha liliu moʻoni ʻo e lotó.10

ʻOku kau ʻi hono siʻaki ʻo e angahalá ʻa hono fokotuʻutuʻu ʻo ha moʻui foʻou.

Ko e moʻoni, naʻa mo e ʻiloʻi ʻokú te halaiá ʻoku ʻikai feʻunga ia. ʻE lava ke hoko ia ʻo fakatuʻutamaki ʻo kapau he ʻikai ō fakataha ia mo ha feinga ke toʻo meiate kita ʻa e loto halaia ko iá. Ta ʻoku totonu ke ō fakataha ʻa e ʻilo ko iá mo ha loto fakamātoato ke fakamaʻa ʻa e loto halaiá pea fetongi mo e meʻa naʻe mole tupunga ʻi he faiangahala naʻe faí.11

ʻOku ʻi ai ha sivi mahuʻinga ʻe taha ʻo e fakatomalá. Ko hono liʻaki ʻo e angahalá. Kapau e taʻofi ʻe ha taha ʻene faiangahalá ʻaki ha [ngaahi taumuʻa] totonu—koeʻuhí ko e fakautuutu ʻene ʻilo ki hono mamafa ʻo e angahalá pea mo ʻene loto ke talangofua ki he ngaahi [fono] ʻa e ʻEikí—ʻe lau ia kuó ne fakatomala moʻoni. Ko e tuʻunga ʻeni naʻe [fokotuʻu] ʻe he ʻEikí ke ʻilo aí: “Te mou ʻilo ʻi he meʻá ni ʻo kapau ʻoku fakatomala ha tangata mei heʻene ngaahi angahalá—vakai, te ne vete ia pea liʻaki ia” (T&F 58:43. Ko e toki tānaki atu ʻa e fakamamafá.)

Ko hono fakalea ʻe tahá, ʻoku ʻikai lau ko ha fakatomala moʻoni kae ʻoua kuo liʻaki ʻe he tokotaha ko iá ʻa e hala kuó ne faí ka ne fou ʻi ha hala foʻou. …ʻOku ʻikai aʻu atu ʻa e mālohi fakamoʻuí ki ha taha ʻo kapau ʻoku ngata pē ʻi heʻene loto ke liliu ʻene moʻuí. ʻOku hanga ʻe he fakatomala moʻoní ʻo [ueʻi] ʻa e tangatá ke ne fai ha meʻa.

Kuo pau ke ʻoua naʻa ofo ha taha ʻi he ʻiloʻi ʻoku totonu ke ne fai ha meʻá, ka ʻoku ʻikai ko e foʻi fakaʻamú pē. He ko hono ʻuhingá, he ko e ngāué ʻokú ne hanga ʻo faʻu hotau angá kae ʻumaʻā e uoua ʻi hotau sinó.12

Ke liʻaki ʻe ha taha ʻa e angahalá, he ʻikai feʻunga ke ne fakaʻamu ʻataʻatā pē ki ha meʻa ʻoku lelei ange. Kuo pau pē [ke ne ngāue ki ai]. Mahalo ʻe totonu ke ne fehiʻa ki he ngaahi kofu kuo ʻuliʻi ʻe he angahalá pea mo fakaliliʻa foki ki he faiangahalá. Kuo pau ke ne ʻilo ʻoku ʻikai ngata pē heʻene liʻaki ʻa e angahalá ka ke ne liliu foki ʻa e ngaahi meʻa ʻokú ne takatakai ʻa e angahalá. ʻOku totonu ke ne [fakaʻehiʻehi] mei he ngaahi feituʻu mo e ngaahi [tūkunga] mo e ngaahi founga naʻe hoko ai ʻa e angahalá, koeʻuhí he ko e ngaahi meʻa ʻeni te ne lava ʻo toe fanauʻi ʻa e angahala ko iá. Kuo pau ke ne liʻaki ʻa e kakai naʻa nau fakahoko ʻa e angahalá. ʻOua ʻe fehiʻa ki he kakai ko iá ka kuo pau ke ne taʻofi kinautolu mo e meʻa kotoa pē ʻoku fekauʻaki mo e angahalá. Kuo pau ke ne liʻaki ʻa e ngaahi tohi, mo e ngaahi mama pe kahoa, pea mo ha ngaahi meʻa pē ʻe hoko ko hano fakamanatu kiate ia ʻa e “ngaahi ʻaho ʻo e kuohilí” mo e “ngaahi taimi ʻo e kuohilí”. Kuo pau ke ne fakangaloʻi ʻa e ngaahi tuʻa-sila, ngaahi fika telefoni, kakai, ngaahi feituʻu mo e ngaahi meʻa he kuo hilí naʻe fai ai ʻa e angahalá, kae langa ha moʻui foʻou. Kuo pau ke ne siʻaki ha meʻa pē te ne toe hanga ʻo langaki ha manatu ki ha ngaahi meʻa fuoloa.13

Ko hono liʻaki ʻo e koví, liliuʻi ʻo e moʻuí, liliu mo oʻi ʻo e ʻulungāangá, te tau fie maʻu ki ai e tokoni ʻa e ʻEikí, pea kuo pau ke tau lava ʻo fai ia ʻo kapau te tau fai ʻetau tafaʻakí. Ko e tangata ʻokú ne falala moʻoni ki he ʻEikí ʻokú ne mapuleʻi ia pea ʻokú ne lavaʻi ha meʻa pē ʻokú ne fokotuʻu ke fai, ʻo tatau ai pē pe ko ʻene ʻomai ha ngaahi peleti palasa, foʻu ha vaka, liʻaki ha ʻulungāanga maheni, pe ikunaʻi ha faiangahala kuo ulusino ʻi ha taha.14

ʻOku toʻo atu ʻa e mafasiá ʻi hono vete ʻo e angahalá.

Ko hono vete ʻo e angahalá ko ha konga ia kuo pau ke fai ʻi he fakatomalá pea toki lava ʻo maʻu ʻa e fakamolemolé. Ko e taha ia ʻo e ngaahi siviʻi ʻo e fakatomala moʻoní he, “Te mou ʻilo ʻi he meʻá ni, kapau ʻoku fakatomala ha tangata mei heʻene ngaahi angahalá—vakai, te ne vete ia pea liʻaki ia.” (T&F 58:43. Ko e toki tānaki atu ʻa e fakamamafá.) …

Mahalo ko e vetehiá ko e taha ia ʻo e meʻa faingataʻa taha ki he tokotaha faiangahala ʻokú ne fakatomalá ke ne fai. ʻOku faʻa hanga ʻe heʻene maá ʻo taʻofi ia mei heʻene tala e meʻa ʻokú ne halaia aí mo fakahā ʻene fehālaakí. Taimi ʻe niʻihi ʻoku ʻikai te ne falala kiate kinautolu ʻoku totonu ke ne vete ki ai ʻene angahalá pea ʻi heʻene peheé ʻokú ne lokaʻi ʻe ia ʻi loto ʻa ʻene ngaahi fakapulipulí. …

Ko e meʻa ʻi he ʻafioʻi ʻe he ʻEikí ʻa e loto ʻo e tangatá pea mo ʻenau ngaahi fakakaukaú, mo honau ivi ke fakatomala mo fakamoʻui kinautolú, ʻokú Ne fakatatali ai ʻEne fakamolemolé kae ʻoua kuo moʻoni ʻa e fakatomalá. Kuo pau ke maʻu ʻe he tokotaha maumaufonó ha “lotomafesi mo ha loto fakatomala” pea loto ke fakatōkilalo pea fai e ngaahi meʻa kotoa pē ʻoku totonu mo fiemaʻú. Ko e vete ʻo ʻene ngaahi angahala lalahí ki ha maʻu mafai totonu ʻo e Siasí, ko e taha ia ʻo e ngaahi meʻa ʻoku fiemaʻu ʻe he ʻEikí. Ko e ngaahi angahala lalahi ko ʻení ʻoku kau ai ʻa e tonó, feʻauakí, mo ha toe ngaahi [angahala fakasekisuale] pē, pe ha ngaahi angahala kehe pē ʻoku [nau fakalielia tatau]. Ko e founga ko ʻeni ʻo e vetehiá ʻoku lava ai ke mapuleʻi fakalelei mo maluʻi e Siasí mo hono kakaí pea toe lava ai foki ke fakatonutonu ʻa e vaʻe ʻo e tokotaha faiangahalá ʻi he hala ʻo e fakatomala moʻoní.

ʻOku toko lahi ha kau faiangahala ʻoku tupu heʻenau maá mo ʻenau fielahí, ʻoku nau hanga ai ʻo fakafiemālieʻi fakataimi honau konisēnisí ʻaki haʻanau ngaahi lotu loto pē ki he ʻEikí mo kumi ʻuhinga kuo feʻunga pē tokua hono vete ʻo ʻenau ngaahi angahalá. ʻOku nau vilitaki ʻo pehē, “Ka kuó u ʻosi vete ʻeku angahalá ki heʻeku Tamai Hēvaní, pea kuo fēʻunga pē ia.” ʻOku ʻikai moʻoni ʻa e lau ko ʻení ʻo kapau ko ha hia mamafa. ʻI heʻene peheé, ʻoku ua leva ʻa e faʻahinga fakamolemole ʻoku fie maʻu ke ne ʻomi ʻa e nongá ki he tokotaha [maumaufonó]—ko e taha mei he kau [maʻu mafai] totonu ʻo e Siasi ʻo e ʻEikí, pea ko e taha mei he ʻEikí tonu pē. [Vakai, Mōsaia 26:29.] …

… Ko e vetehia leleí, ʻa ē ʻoku fai taʻe fakakouná mo ʻikai ke fakamālohiʻi. ʻOku haʻu ia mei loto ʻi he laumālie ʻo e tokotaha fai hiá, ka ʻoku ʻikai ko ha vetehia ʻoku toki hoko pē ʻi hono ʻilo ʻo e faiangahalá. Ko e vetehia peheé. … ko e fakaʻilonga ia ʻo e fakatomala moʻoni. ʻOkú ne fakahā ʻa e tukupā ʻa e tokotaha faiangahalá pea mo ʻene loto ke liʻaki ʻene ngaahi angakoví. ʻOku tali ange ʻi he ʻao ʻo e ʻEikí ia ʻa e vetehia loto tauʻatāiná ʻi he vetehia fakamālohi mo ʻikai loto mafesí, pe vete koeʻuhí ko hano fakamālohiʻi ʻe ha taha koeʻuhí ko ʻene mahino naʻe fai e hiá. Ko e vete hia fakamālohiʻí ʻoku ʻikai ko ha fakamoʻoni ia ʻo ha loto māʻulalo ke ne kole ʻa e ʻaloʻofa ʻa e ʻEikí: “… he ko au, ko e ʻEikí, ʻoku ou fakamolemoleʻi ʻa e angahalá, peá u manavaʻofa kiate kinautolu ʻoku vete ʻenau ngaahi angahalá ʻi he loto māʻulaló.” (T&F 61:2. Ko e toki tānaki atu ʻa e fakamamafá.)15

[Lolotonga] ʻoku totonu ke vete ʻa e ngaahi hia naʻe fakamatalaʻi atu ʻi muʻá. … ki he kau [maʻu mafai] totonu ʻo e Siasí, ʻoku ʻikai hanga ʻeni ki he ngaahi faiangahala kotoa pē. Ko e fanga kiʻi angahala iiki ʻa ia ʻoku kau ki hono fakaʻitaʻi ha niʻihi kehé—hangē ko e ngaahi faikehekehe ʻi he nofo malí, keé, ngaahi taʻe fefiemālieʻakí mo e alā meʻa peheé, ʻoku totonu ke feveteʻaki pē ia ʻiate kinautolu ʻoku kau aí, ʻo ʻoua ʻe toe ʻave ia ki ha [maʻu mafai] ʻo e Siasí.16

ʻOku ʻomi ʻe he vetehiá ʻa e melinó mo e nongá. … Ko e vetehiá ʻoku ʻikai ko ha fakahā pē ʻo e fehālākí ki he kau [maʻu mafai] totonú, ka ko e vahevahe atu ʻo e ngaahi kavengá ke maʻamaʻa. ʻOku hanga ʻe he tokotaha ko iá ʻo hiki ʻene kavengá ʻo hilifaki ia ki he ongo uma ʻo ha tokotaha kehe ʻa ia ʻokú ne lava peá ne loto fiemālie ke fua ʻa e mamafa pe kavenga ko iá. Pea ʻoku hoko mai leva ʻa e fiemālié ʻi ha toe laka atu ki ha sitepu ʻe taha ʻi hono fai e meʻa kotoa ʻe ala fai ke toʻo mei he tokotaha ko iá ʻa e mamafa ʻo e [maumaufonó].17

Ko e totongi fakafokí ko ha konga mahuʻinga ia ʻo e fakatomalá.

Ko e taimi kuo [aʻusia ai ʻe ha taha ʻa e mamahi lahi mo e loto māʻulalo tupu mei he] faiangahalá; ko e ʻi he taimi ʻokú ne tupeʻi atu ai ʻa e angahalá mo fakapapauʻi te ne fakaliliʻa ai mei he taimi ko iá; peá ne vete ʻi he loto māʻulalo ʻa ʻene angahalá ki he ʻOtuá pea ki he kakai [ʻoku totonu ke ne vete ki ai] ʻi māmaní—ʻi he hili hono fai kotoa ʻo e ngaahi meʻa ko ʻení, ʻoku kei toe ʻa e totongi fakafokí. Kuo pau ke ne toe fakafoki ʻa e meʻa naʻá ne [maumauʻi, kaihaʻasi, pe fai hala aí].18

ʻOku fie maʻu ke fai ʻe he tokotaha faiangahalá ha [totongi] fakafoki ʻo e mamaú ʻi he lahi taha ʻo e meʻa te ne lavá. ʻOku ou pehē “ki he lahi taha ʻo e meʻa te ne lavá” koeʻuhí he ʻoku ʻi ai e ngaahi angahala ʻe niʻihi he ʻikai lava hano [totongi] fakafoki ʻe feʻunga, pea ko e niʻihi ʻe lava pē ʻo fakafoki fakakonga.

ʻE lava ʻe he tokotaha kaihaʻá ʻo fai ha [totongi] fakakonga ʻaki haʻane fakafoki ʻa e meʻa naʻe kaihaʻasí. Ko e tokotaha loí te ne lava ʻo tala ʻa e moʻoní pea fakatonutonu [ke aʻu ki ha faʻahinga tuʻunga] ʻo e maumau naʻe hoko ʻi he loí. Ko ha lau naʻá ne hanga ʻo maumauʻi ʻa e ongoongo ʻo ha tokotaha, ʻe lava ke fakafoki fakakonga ia ʻaki hano ngāueʻi mālohi ke toe fakafoki ʻa e hingoa ongoongo lelei ʻo e tokotaha naʻe uesiá. Ka ʻi ai ha taha te ne fakaʻauha ha koloa koeʻuhí ko haʻane taʻe tokanga pe angahala, te ne lava ʻo fakafoki pe totongi kakato pe fakakonga ki ai.

Kapau ʻe fai ʻe ha tangata ha meʻa ʻo tupunga ai ha loto mamahi pe ha fakamaaʻi hono uaifí pe fānaú, kuo pau ke ne fakafoki mo fakaleleiʻi ia ʻaki haʻane feinga kakato ke toe fakafoki mai ʻenau falalá mo ʻenau ʻofá ʻaki e lahi ʻo ʻene. … līʻoá mo ʻene angatonú. ʻE tatau pē ia kapau ko ha fakahoko ʻe he ngaahi uaifí pe ngaahi faʻeé. ʻE pehē ai pē ʻo kapau ko e fānaú naʻa nau fai ha meʻa hala ki heʻenau mātuʻá, ko ha konga ʻo ʻenau … fakatomalá kuo pau ke nau fakatonutonu ʻa e ngaahi hala ko iá pea nau [fakaʻapaʻapa] ki heʻenau mātuʻá.

ʻOku lahi ha ngaahi meʻa ʻe lava ʻo fai ʻe he taha fakatomalá ke fai ʻaki ʻene ngaahi fakaleleí. ʻE ʻilo pē ʻe he “loto mafesí mo e loto fakatomalá” ʻa e ngaahi founga ke ne fai ai ha totongi fakafoki. ʻE fie maʻu ʻe he laumālie moʻoni ʻo e fakatomalá, ʻe ia ʻokú ne fakalaveaʻi ha tahá, ke ne fai e meʻa kotoa pē ʻi hono mālohí ke fakatonutonu ʻa e meʻa kuo halá.19

ʻI he ngaahi meʻa kotoa ʻoku tau fai ke fakahoko ai ʻa e fakatomalá, kuo pau ke tau fakafoki kakato ʻo kapau ko ha meʻa ʻe malava, pea ka ʻikai pea fakafoki pē ki he lahi taha ʻe lavá. Pea ʻi he ngaahi meʻá ni kotoa, kuo pau ke tau manatuʻi ko e tokotaha faiangahala ʻoku kolé, ʻo ne holi ke [totongi] fakafoki koeʻuhí ko ʻene ngaahi meʻa naʻe faí, kuo pau ke ne toe fakamolemoleʻi ha niʻihi kehe ʻoku nau faihala mai kiate ia. He ʻikai fakamolemoleʻi kitautolu ʻe he ʻEikí ʻo kapau he ʻikai te tau tafi fakatoʻotoʻo mo kakato mei hotau lotó ʻa e tāufehiʻa kotoa, mo e lotokovi mo e tukuakiʻi hotau ngaahi [kāingá].20

ʻOku kau ʻi he fakatomala moʻoní ʻa e tukupā ke moʻui ʻaki e ngaahi fekau ʻa e ʻEikí.

ʻI he talateu ʻa e ʻEikí ki ha fakahā ʻi onopooni, naʻá Ne fakamatalaʻi ai ʻa e taha ʻo e ngaahi meʻa faingataʻa taha ʻoku fie maʻu ʻi he fakatomala moʻoní. Ki ha niʻihi, ko e konga faingataʻa taha ia ʻo e fakatomalá koeʻuhí he ʻe fie maʻu ke tokanga ʻa e tokotaha fakatomalá ke ne tauhi ki ai ʻi he toenga ʻo ʻene moʻuí. ʻOku folofola ʻe he ʻEikí:

“… Ko au ko e ʻEikí, ʻoku ʻikai te u lava ke mamata ki he faiangahalá ʻo momoʻi fakaʻatuʻi ia;

“Kae ʻilonga ia ʻoku fakatomala, peá ne fai ʻa e ngaahi fekau ʻa e ʻEikí, ʻe fakamolemoleʻi ia.” (T&F 1:31–32. Ko e toki tānaki atu ʻa e fakamamafá.)

ʻOku fuʻu mahino mo totonu ʻaupito ʻa e potufolofola ko ʻení. ʻUluakí, ʻoku fakatomala ʻa e tokotahá. Hili ʻene fakahoko ʻení kuo pau leva ke ne moʻui ʻaki e ngaahi fekau ʻa e ʻEikí ke ne kei maʻu hono tuʻunga faingamālié. ʻOku ʻaonga ʻeni ke ne maʻu ai ʻa e fakamolemole kakató. …

Koeʻuhí ʻoku tau faiangahala kotoa pē mo kehekehe hono lahí, ʻo fuʻu lahi e niʻihi pea siʻisiʻi e niʻihi, ʻoku totonu ai ke tau fakatomala maʻu pē, pea tau hanga maʻu pē ki ʻolunga mo fakaleleiʻi ʻetau ngaahi angafaí. He ʻikai lava ʻe ha taha ʻo fakahoko e ngaahi fekau kotoa ʻa e ʻEikí ʻi ha ʻaho, uike, māhina pē taʻu ʻe taha. Ko e ngāue ko ʻení kuo pau ke fai hokohoko pē ia ʻi he kotoa ʻo e moʻuí. …

… Kuo pau ke kau ʻi he fakatomalá ʻa e tukulolo fakaʻaufuli ki he polokalama ʻa e ʻEikí. Ko e tokotaha [maumaufono] ʻoku ʻikai totongi totonu ʻene vahehongofulú, pea ʻikai ke ʻalu ki he ngaahi houalotú, mo ne maumauʻi ʻa e Sāpaté, pea ʻikai fai haʻane lotu fakafāmilí, mo ʻikai ke ne poupouʻi ʻa e kau [maʻu mafai] ʻo e Siasí, maumauʻi e Lea ʻo e Potó, pea ʻikai ʻofa ki he ʻEikí mo hono [kāingá], ʻoku ʻikai te ne fakatomala kakato ia. … ʻOku ʻikai lava ʻe he ʻOtuá ʻo fai ha fakamolemole kae ʻoua kuo lava ʻe he tokotaha [maumaufonó] ʻo fakahā ha fakatomala moʻoni ko ē ʻokú ne kāpui ʻa e konga kotoa ʻo ʻene moʻuí. …

“Ko hono fakahoko ʻo e ngaahi fekaú” ʻoku kau ai ha ngaahi ngāue lahi ʻoku totonu ke fai ʻe he kau angatonú. … ʻOku ō fakataha ʻa e ngaahi ngāue lelei mo e līʻoá pea mo e ngaahi fakakaukau [ʻoku fakatupu fakalakalaká, ʻa ia ko e ngaahi meʻa ʻeni ʻoku fiemaʻú. Ko e tahá, ko ha founga lelei ke tāmateʻi ʻaki ʻa e ngaahi nunuʻa ʻo e angahalá ʻi he moʻui ʻa ha taha ko hano ʻomi e maama ʻo e ongoongoleleí ki he niʻihi ʻoku ʻikai ke nau maʻu ia ʻi he taimi ní. ʻA ia ko hono ʻuhingá ke ngāue mo e [kāingalotu māmālohi] ʻi he Siasí mo kinautolu ʻoku ʻikai kau ki he Siasí—kae lahi ange ki he kakai ʻoku ʻikai ke kau ki he Siasí. Fakatokangaʻi hono hanga ʻe he ʻEikí ʻo fakahoa ʻa e fakamolemoleʻi ʻo e angahalá ki hono fakamoʻoniʻi ʻo e ngaahi ngāue ʻi he ʻaho kimuí ní:

“He te u fakamolemoleʻi ʻa kimoutolu ʻi hoʻomou ngaahi angahalá ʻaki ʻa e fekaú ni—ke mou tuʻu maʻu ʻi homou ngaahi ʻatamaí ʻi he anga fakamātoato mo e laumālie ʻo e lotu ʻi hono fakamoʻoniʻi ki māmani kotoa pē ʻa e ngaahi meʻa ʻa ia kuo fakahā kiate kimoutolú.” (T&F 84:61. Ko e toki tānaki atu ʻa e fakamamafá.)21

ʻOku ʻikai ʻapē mahino kiate kitautolu hono ʻuhinga kuo kole fakamamahi mai ai e ʻEikí ki he tangatá ʻi he ngaahi taʻu ko ʻeni ʻe lauiafe ke tau haʻu kiate Iá? Ko e moʻoni naʻe folofola ʻa e ʻEikí ʻo kau ki he fakamolemolé ʻo fou ʻi he fakatomalá, pea mo e nonga ʻe lava ke maʻu mei he mafatukituki ʻo e loto halaiá, ʻi heʻene muimui ʻi heʻene lotu nāunauʻia ki heʻene Tamaí mo e talaʻofa mo e tukupā māʻolunga ko ʻení:

“Haʻu kiate au ʻa kimoutolu kotoa pē ʻoku feinga mo mafasiá, pea te u foaki ʻa e fiemālié kiate kimoutolu.

“Toʻo ʻeku haʻamongá kiate kimoutolu, pea mou ako ʻiate au; he ʻoku ou angavaivai mo angamalū: pea te mou ʻilo ai ʻa e fiemālié ki homou laumālié.

“He ʻoku faingofua pē ʻeku haʻamongá, pea ʻoku maʻamaʻa ʻeku kavengá.” (Mātiu 11:28–30.)

Ko ʻeni ʻeku fakaʻamú mo ʻeku lotú, ke tali ʻe he kakai tangata mo e kakai fefine ʻi he feituʻu kotoa pē ʻa e fakaafe ko ʻení ʻi he ʻofa pea tuku ʻa e ʻEikí ke Ne fakaʻaonga ʻi heʻenau ngaahi moʻuí tāutaha ʻa e fuʻu mana lahi ʻo e fakamolemolé.22

Ngaahi Fokotuʻu ki he Akó mo hono Akoʻí

Fakakaukauʻi e ngaahi fakakaukau ko ʻení ʻi hono ako mo teuteu ke akoʻi ʻa e vahé. Vakai ki he peesi v–x ki ha tokoni makehe.

  • Naʻe ui ʻe Palesiteni Kimipolo ʻa e fakamolemolé “ko e mana ʻo e ngaahi maná” (peesi 43). Ko e hā ha ngaahi founga ʻoku hoko ai ʻa e fakamolemolé ko ha maná? (Vakai ki he peesi 42–45 ke maʻu ha ngaahi fakatātā mei ai.)

  • Fakalaulauloto ʻi hoʻo lau ʻa e konga ʻoku kamata ʻi he peesi 45 pe ko e hā e tuʻunga ne tau mei ʻi ai ka ne taʻe ʻoua e Fakamoʻuí mo ʻEne Fakaleleí.

  • Lau e palakalafi hono fā, nima, mo e ono ʻi he peesi 47. ʻOkú ke pehē ko e hā e ngaahi founga ʻoku kehe ai ʻa e “mamahi ʻoku tāu mo e ʻOtuá” mei hono fakahā pē ʻo e loto mamahí? Ko e hā ha ngaahi fakatātā ʻo e mamahi ʻoku tāu mo e ʻOtuá mei he folofolá ʻa ia ʻoku fekauʻaki mo kitautolu he ʻaho ní?

  • ʻOku ʻomai ʻe Palesiteni Kimipolo ʻi he peesi 48–49 ha ngaahi fakatātā ʻo e founga ke siʻaki ai ʻa e angahalá pea “kamata ha moʻui foʻoú.” Te tau fakaʻaongaʻi fēfē ʻa e faleʻi ko ʻení ki ha faʻahinga angahala ʻoku tau lolotonga feinga ke ikunaʻi—fakatātā ʻaki ʻeni, ko e ponokalafí, kapekapé, pe pelepaʻangá?

  • Toe vakai ki he peesi 49–51. Ko e hā ʻoku pehē ai ʻe ha niʻihi ʻoku fuʻu faingataʻa ke vete ʻo e angahalá? Ko e hā e ngaahi tāpuaki ʻoku maʻu mei he vete ki he ʻEikí? Ki he pīsopé pe palesiteni fakakoló? ki ha niʻihi kehe naʻa tau fakalaveaʻi?

  • Fakakaukauloto ki he palakalafi fakaʻosi ʻi he peesi 52. ʻOku ʻuhinga ki he hā ʻa e totongi fakafoki ki he ngaahi angahalá? Ko e hā e founga lelei taha ʻe lava ke fai ʻe ha taha ʻoku fakatomala ke totongi fakafoki ai ʻene ngaahi angahalá?

  • ʻOku kehe fēfē ʻa e ngaahi akonaki ʻa Palesiteni Kimipolo ʻi he vahe ko ʻení mei he fakakaukau hala ko ia ʻo pehē ko e fakatomalá ko hano fakahoko fakaholoholo pē ʻo ha ngaahi meʻa ʻoku angamaheni ʻaki?

Ngaahi Potufolofola ʻOku Nau Fekauʻakí: ʻĪsaia 1:18; Mōsaia 4:3; ʻAlamā 36:12–26; T&F 19:15–20; 64:8–9

Ngaahi Maʻuʻanga Fakamatalá

  1. Ko e Mana ʻo e Fakamolemolé (1969), 32.

  2. Vakai, Ko e Mana ʻo e Fakamolemolé, 376–378.

  3. Ko e Mana ʻo e Fakamolemolé, 401, 402–403.

  4. Ko e Mana ʻo e Fakamolemolé, 366, 367–68.

  5. Ko e Mana ʻo e Fakamolemolé, 21–22.

  6. Ko e Mana ʻo e Fakamolemolé, 34–35.

  7. Ko e Mana ʻo e Fakamolemolé, 143.

  8. Ko e Mana ʻo e Fakamolemolé, 161, 162–63.

  9. Ko e Mana ʻo e Fakamolemolé, 162, 165–66.

  10. Ko e Mana ʻo e Fakamolemolé, 391.

  11. Ko e Mana ʻo e Fakamolemolé, 172.

  12. Ko e Mana ʻo e Fakamolemolé, 177.

  13. Ko e Mana ʻo e Fakamolemolé, 186.

  14. Ko e Mana ʻo e Fakamolemolé, 191.

  15. Ko e Mana ʻo e Fakamolemolé, 193, 194, 195, 197.

  16. Ko e Mana ʻo e Fakamolemolé, 201–2.

  17. Ko e Mana ʻo e Fakamolemolé, 203–4.

  18. Ko e Mana ʻo e Fakamolemolé, 207.

  19. Ko e Mana ʻo e Fakamolemolé, 210–11.

  20. Ko e Mana ʻo e Fakamolemolé, 216–7.

  21. Ko e Mana ʻo e Fakamolemolé, 219, 220, 222.

  22. Ko e Mana ʻo e Fakamolemolé, 408–9.

ʻĪmisi
clouds

“ ʻOku hanga ʻe he fakatomalá mo e fakamolemolé ʻo ngaohi ʻa e pō fakapoʻuli tahá ke hoko ko ha ʻaho ʻoku maamangia.”

ʻĪmisi
bishop interviewing man

“ ʻOku ʻomi ʻe he vetehiá ʻa e melinó mo e nongá.“