Akonaki ʻa e Kau Palesitení
Vahe 17: Ko e Fono ʻo e Angamaʻá


Vahe 17

Ko e Fono ʻo e Angamaʻá

ʻOku taha pē ʻa e tuʻunga moʻui ʻa e ʻEikí ki he moʻui anga-maʻá—ke anga-maʻa kakato ʻa e kakai tangatá mo e kakai fefiné fakatouʻosi ki muʻa ʻi he malí pea mo e anganofo kakato ʻi he hili ʻa e malí.

Mei he Moʻui ʻa Sipenisā W. Kimipoló

ʻI hono faleʻi ʻe Palesiteni Sipenisā W. Kimipolo ʻa e kāingalotu ʻo e Siasí fekauʻaki mo e teití, faikaumeʻá, pea mo e malí, naʻá ne fakamamafaʻi ai ʻa hono mahuʻinga ke moʻui ʻaki ʻa e fono ʻo e angamaʻa ʻa e ʻEikí pea mo e anganofó. Naʻá ne toe fai foki mo ha fakatokanga ʻe feinga ʻa Sētane ke ne maumauʻi ʻa e fonó ni ke hangē ʻoku lelei pē ia pe ʻikai hano fakatuʻutāmakí. Naʻá ne fakamatala ki ha ongo meʻa kei talavou ne na tō ʻi he kākā ko ʻeni ʻa e filí:

“Naʻe pehē ʻe he tamasiʻí, ‘ʻIo, ne ma vaivai, ka ʻoku ʻikai ke ma pehē ʻoku hala koeʻuhí he ʻokú ma feʻofaʻaki.’ Ne u pehē ʻe au ne u maʻu hala ki heʻene ʻuhingá. Kuo taʻe faʻalaua e ngaahi ʻulungāanga taʻe maʻá talu pē mei he kamataʻanga ʻo māmaní, ka ne u fuʻu ʻohovale ʻaupito heʻeku fanongo ʻoku hanga ʻe ha talavou Siasi ʻo fakatonuhiaʻi e ngaahi ʻulungāanga ko iá. Naʻá ne toe pehē mai, ‘ʻIkai, ʻoku ʻikai ke hala ia koeʻuhí he ʻokú ma feʻofaʻaki.’

“Kuo tuʻo lahi ʻena fakahoko ʻa e anga fakalieliá ni pea kuó na ʻosi fakapapauʻi ʻoku totonu pē ia, pea kuó na ʻosi langa ha fuʻu holisi peá na tuʻu fefeka mo talangataʻa mei mui ʻi he fuʻu holisí ni.”

Ko e tali ʻeni ʻa Palesiteni Kimipolo ki heʻena kumi ʻuhingá: “ ʻIkai, ongo meʻa ʻofeina, naʻe ʻikai ke mo feʻofaʻaki. Ka naʻe ʻiate kimoua ʻa e holi koví. … He kapau ʻoku ʻofa moʻoni ha taha ʻi ha taha, ʻe lelei ange kiate ia ke ne mate maʻá e tokotaha ko iá ʻi haʻane fai ha meʻa ke fakalaveaʻi ia. Ko e taimi ko ē ʻoku feinga ai ha taha ke fakafiemālieʻi ʻene holí, ʻoku tekeʻi atu leva ʻa e ʻofa haohaoá ia ki tuʻa ʻi he matapā ʻe tahá kae hū mai ʻa e holi koví ʻi he matapā ʻe tahá.”1

Naʻe toe fakamoʻoni foki ʻa Palesiteni Kimipolo ʻo pehē ʻoku maʻu ʻa e fiefiá mo e melinó mei he talangofua ki he fono ʻo e angamaʻá. Kuó ne mamata ʻi he ngaahi tāpuaki ko ʻení ʻi he moʻui ʻa ha kāingalotu faivelenga, ʻo hangē ko e meʻa ko ʻeni naʻe hoko kiate ia ʻi he temipalé:

“Naʻe ʻi heni ʻa e melinó mo e fāitahá pea mo e ʻamanaki fiefia ki he meʻa ʻe fakahokó. Ne tūʻulutui he ʻōlitá ha talavou kuo teuteu lelei pea mo ha finemui kuo kofu fakaʻofoʻofa, ʻo ʻikai faʻa lava ke fakamatalaʻi. Ne u lau e ouau fakalangi ko iá ʻo fai ʻena malí mo fakamaʻu kinaua ki ʻitāniti ʻi māmani pea ki he silesitialé. Naʻe ʻi ai ʻa kinautolu naʻe loto maʻá. Naʻe ʻi ai ʻa langi.”2

Ngaahi Akonaki ʻa Sipenisā W. Kimipoló

ʻOku tapui ʻe he fono ʻo e angamaʻá ʻa e ngaahi fetuʻutaki fakasekisuale kotoa pē ʻi tuʻa ʻi he malí.

Koeʻuhí ke mahino ʻa e anga ʻo e tuʻu ʻa e Siasí fekauʻaki mo e angamaʻá, ʻoku mau fakahā mamafa heni mo mahino, ʻoku ʻikai ke hangē ʻa e angamaʻá ko ha motuʻi kofu kuo motuʻa pea tonu ke liʻakí. ʻOku tatau pē ʻa e ʻOtuá he ʻaneafí, ʻahó ni, pea mo e taʻe ngatá, pea ʻoku ʻikai toe liliu pe kehe ʻene ngaahi fuakavá mo e ngaahi tokāteliné; pea ka fakaʻau ʻo momoko ʻa e laʻaá pea ʻikai toe ulo mai ʻa e ngaahi fetuʻú, ʻe kei tuʻumaʻu pē ʻa e fono ʻo e angamaʻá ʻi he māmani ʻo e ʻOtuá pea ʻi he Siasi ʻo e ʻEikí. ʻOku ʻikai pukepuke ʻe he Siasí e ngaahi ʻulungāanga mahuʻinga kuo motuʻá koeʻuhí pē ko ʻenau motuʻá, ka koeʻuhí he ko e ngaahi meʻa ia ʻoku totonú.3

ʻOku kei hoko pē ʻa e angamaʻa kakato ki muʻa ʻi he malí pea mo e anganofo kakato hili ʻa e malí ko e tuʻunga moʻui pea he ʻikai taʻe hoko ha faiangahala, mamahi, mo ha lotomamahi kapau ʻe mavahe mei ai.4

Ko kinautolu ʻoku nau manumanukiʻi ʻa e faʻunga ʻo e nofo malí, pea nau lau ʻa e angamaʻa ki muʻa ʻi he malí pea mo e anganofo hili ʻa e malí ko e meʻa fakakuonga muʻá, ʻoku hangē ʻoku nau feinga ke fokotuʻu haʻanau founga foʻou pē ʻanautolú pea ʻai ke fai ki ai mo e niʻihi kehé. ʻOku ʻikai nai ke nau lava ʻo mamata ki he fuʻu siokita ko ʻeni ʻe faifai pē ʻo iku ki ha nofo tuēnoa moʻoní? ʻOku ʻikai nai ke nau lava ʻo mamata ʻe hanga ʻe heʻenau fekumi ki he fiefia fakataimí ʻo ʻai ke nau toe mamaʻo ange mei he fiefia moʻoní? ʻOku ʻikai nai ke nau lava ʻo mamata ʻe hanga ʻe he faʻahinga fakafiemālie ʻoku nau fekumi ki aí ʻo ʻomi ha faʻahinga ongo taʻe kakato kiate kinautolu ʻa ia he ʻikai lava ʻe he kiʻi fiefia fakataimí ʻo fakahaofi kinautolu mei ai? Kuo teʻeki ai fakataʻeʻaongaʻi e fono ʻo e ututaʻú [vakai, Kalētia 6:7].5

Naʻe fakamatala e kau ʻaposetolo mo e kau palōfita ʻi muʻá ki ha ngaahi angahala lahi kehekehe ʻa ia naʻa nau pehē naʻe taau ke valokiʻí. Ko e lahi taha ʻo kinautolu ko e ngaahi angahala fakasekisuale—ʻa e tonó, ʻa e taʻe maʻu ʻa e ʻofa ʻoku ngali mo e kāingá, ʻa e holi koví, taʻe anganofó, taʻe mapuleʻi ʻo e holi fakakakanó, ʻa e ngaahi fetuʻutaki ʻoku ʻulí, ʻa e taʻe maʻá, fakalieliá, mo e feʻauakí. Naʻe kau ai kotoa e ngaahi fetuʻutaki fakasekisuale ʻoku fakahoko ʻi tuʻa teʻeki fai ha malí—ʻa e ʻumá mo e ala ki he ngaahi kupu ʻo e sinó ʻoku toputapú, ‘a e ngāue fakatongá (masturbation), mo e moʻua pē ʻa e tokotahá ʻi he fakakaukau mo e talanoa ki he ngaahi meʻa fakasekisualé. ʻOku kātoi heni e ngaahi angahala fufū mo e ngaahi fakakaukau pea mo e ngaahi ngāue taʻe māʻoniʻoni kotoa pē. Ko e taha ʻo e ngaahi angahala kovi taha hení ko e angahala fakamalaʻiá.6

Kapau ʻoku holi ha taha ki ha taha kehe [ha tangata ki ha tangata pe ha fefine ki ha fefine pē], ʻokú ne fai ia ʻi he founga tatau pē kapau naʻá ne ongoʻi ke ʻuma pe ala ki he ngaahi kupu toputapu ʻo e sinó pe feʻauaki pe tono. ʻOku fakamalaʻiaʻi lahi ʻe he ʻEikí mo tapui e tōʻonga ko ʻení ʻo tatau pē mo ʻene fakamalaʻiaʻi ʻo e tonó mo e ngaahi tōʻonga fakasekisuale kehe peheé. … Ko e tahá, ʻoku tatau pē ʻa e [tōʻonga] ko ʻení mo e feʻauakí, ʻa ia ʻe lava pē ke ikunaʻi pea fakamolemoleʻi neongo ʻoku ʻikai tatau ia mo e tui pea mo e fakamatala ʻa ha kakai toko lahi, ka ʻe toki lava pē ʻeni ʻi ha fakatomala ʻoku pau mo kakato, ʻa ia ko e siʻaki kātoa ʻo e angahalá pea liliu kakato ʻi he fakakaukaú mo e ngāué. Neongo ko e moʻoni ʻoku feinga ha ngaahi puleʻanga mo ha ngaahi siasi ʻe niʻihi pea mo ha kakai fakafoʻituitui toko lahi kuo nau moʻua ʻi he angahalá ni ke holoki e ngaahi tōʻonga ko ʻení mei hono lau ko e fai hiá kae lau pē ko ha faingamālie fakatāutaha, ka ʻoku ʻikai ke ne hanga ʻe ia ʻo liliu ai ʻa e natula pe ko hono fakatuʻutāmaki ʻo e tōʻonga ʻoku fakahokó. ʻOku kei lau pē ʻe he kau tangata leleí, kau tangata fakapotopotó, kau tangata manavahē-ʻOtua ʻi he feituʻu kotoa pē ʻa e tōʻonga ko ʻení ko ha meʻa ʻoku ʻikai taau mo e ngaahi foha pea mo e ngaahi ʻofefine ʻo e ʻOtuá; pea ʻoku malangaʻi ʻe he Siasi ʻo Kalaisí ʻa hono koví mo fakahalaki ia. … Kuo hoko e fuʻu faiangahala mātuʻaki fakalielia ko ʻeni ʻi he vahaʻa ʻo ha tangata mo ha tangata pe fefine mo ha fefiné ʻi hono kotoa e hisitōlia ʻo māmaní. Kuo ʻauha ha ngaahi kolo mo ha ngaahi sivilaise lahi koeʻuhí ko e meʻá ni.7

ʻOku ngofua ʻa e moʻui fakasekisuale haohaoá ʻi he nofo mali totonú. ʻOku ʻi ai ʻa hono taimi pea mo e founga totonu ki he ngaahi meʻa mahuʻinga kotoa pē. Ka ko e ngaahi fetuʻutaki fakasekisuale ʻi tuʻa ʻi he mali fakalaó ʻokú ne ʻai ʻe ia ʻa e tokotaha fakafoʻituituí ke ne hoko ko ha meʻa pē ke fakaʻaongaʻi, ko ha meʻa ke fakaʻaongaʻi halaʻi, pea ngaohi ai ia ke ne hoko ko ha meʻa ʻe lava pē ke fakafetongi, ʻe lava ke kākaaʻi, pea lava ke tuli ʻi ha taimi pē. …

Ko e ngaahi fetuʻutaki fakasekisuale ki muʻa ʻi he malí pe mo ha taha kehe ʻoku ʻikai ko hoto husepāniti pe uaifí, ko e anga siokita ia, ko e lavaki, pea ko e taʻe faitotonu. Ko e tokotaha foʻi mo taʻe faitotonu ia ʻoku ʻikai ke ne tali ʻa e fatongiá ni. Ko e malí ʻoku fakahoko ia ki he moʻuí ni mo ʻitāniti. Ko e feʻauakí mo e ngaahi angahala kehe kotoa pē ʻoku ngata pē ʻi he ʻahó ni, ʻi ha houa pē ʻe taha, pe ʻi he “taimí ni” pē. ʻOku ʻomi ʻe he malí ʻa e moʻuí. ʻOku iku e feʻauakí ki he mate.8

ʻOku fakatupulaki mo taʻe siokita ʻa e ʻofá, ka ko e holi koví ʻoku fakatupu ʻauha ia mo siokita.

ʻOku taʻe faitotonu ha talavou ki hono tuʻunga fakaetangatá, kapau ʻokú ne palōmesi ange ʻa e tuʻunga ongoongoá, taimi fakafiefiá, tuʻunga malú, fiefiá pea mo e ʻofá, kae hili ange ko iá ko ʻene meʻa ʻe lava ke ne foakí ko e feohi fakaesinó mo hono ngaahi fua fakatēvoló—ʻa e ongoʻi halaiá, palakūʻiá, tāufehiʻá, fakaliliʻá pea aʻu ai pē ki he feitama tuʻutāmakí mo e mole ʻo e ngeiá. ʻOkú ne kole mo pehē ko ʻene ʻofá ia, ka ko e meʻa pē ʻokú ne foakí ko e holi kovi. Pea ko e meʻa tatau pē ki he finemuí, he ʻokú ne fakamaʻamaʻaʻi pē ia. Ko hono olá ko e fakatupu maumau ki he moʻuí pea hōloa mo e laumālié. …

Ka ʻoku kei lau pē ʻe he kau talavoú ni ko e ʻofá ʻeni. He toki ʻauhaʻanga moʻoni ʻeni kuo hingoa fakaʻofoʻofa! ʻOku mahi ʻa e fuá he ʻoku kovi ʻa e fuʻu ʻakaú. ʻOku pehē ʻe honau loungutú, “ ʻOku ou ʻofa ʻiate koe.” ʻOku pehē ʻe honau sinó, “ ʻOku ou fie maʻu koe.” ʻOku angalelei ʻa e ʻofá pea fakatupulaki. Ko e ʻofá ko e foaki, kae ʻikai ko e toʻo ʻo ʻave. Ko e ʻofá ko e tokoni, kae ʻikai ko e kākaaʻi. …

Ko e hā ʻa e ʻofá? ʻOku pehē ʻe ha kakai toko lahi ko ha fetokangaʻaki fakaesino pē pea faʻa maheʻa mei ai e kupuʻi lea ko e “ ʻofa ʻi ha tahá” mo e “ ʻofa ʻi he ʻuluaki fesiofakí pē.” … ʻE lava ke tokanga ha taha ki ha taha kehe ʻi he taimi pē ko iá, ka ʻoku mahulu atu ʻa e ʻofá ia ʻi he fetokangaʻaki fakaesino peé. ʻOku loloto ia, kau atu mo ʻeni ki ai, pea fakakau atu ki ai mo e ngaahi meʻa kotoa pē. Ko e fetokangaʻaki fakatuʻasinó ko e taha pē ia ʻo e ngaahi konga lahi ʻokú ne maʻú; kuo pau ke kau ki ai ʻa e tuí, falalá, loto mahinó pea mo e fengāueʻaki fakatahá. Kuo pau ke ʻi ai ha fakakaukau mo e tuʻunga moʻui ke na tuʻu tatau ai. Kuo pau ke ʻi ai ha mateakiʻi mo ha feohi ʻi hona vaá. Ko e ʻofá ko e maʻa mo e fakalakalaka mo e feilaulau mo e taʻe siokita. ʻOku ʻikai pē ha taimi ia ʻe hela ai pe faai hifo ke ʻosi ʻa e ʻofa ko ʻení, ka ʻoku moʻui ia ʻi he taimi ʻo e mahamahakí mo e mamahí, masivá mo e tuʻutāmakí, lavameʻá mo e ʻamanaki taʻe hokó, ʻi taimi mo ʻitāniti. Kuo pau ke tupu fakautuutu maʻu pē ʻa e falalá mo e femahinoʻakí, ʻo toutou fakahā maʻu pē ʻo e loto houngaʻiá mo e ongoʻi ʻo e ʻofá ʻi he loto fakamoʻomoʻoni, kae lava ke kei hokohoko atu ʻa e ʻofá. Kuo pau ke fakangaloʻi ʻete ngaahi fiemaʻú pea tokanga maʻu pē ki he tokotaha ko eé. Kuo pau ke hoko maʻu pē e ngaahi manakó, ngaahi ʻamanakí, mo e ngaahi taumuʻá ke na taha ai. …

ʻE lava pē ke pehē ʻoku fakahaaʻi ʻe he talavou ko ē ʻokú ne maluʻi hono ʻofaʻangá mei hano fakaʻaongaʻi pe ngaohi koviá, mei hano fakamaaʻi pe fakaongoongokoviʻi ʻe ia pē pe ʻe ha niʻihi kehé, ʻa ʻene ʻofa moʻoní. Ka ko e holi koví—ko e talavou ko ē ʻokú ne fakaʻaongaʻi hono hoá ko ha meʻavaʻinga ke maʻu mei ai haʻane fiemālie fakataimí.

ʻE lava pē ko hano fakahā ʻeni ʻo e ʻofa moʻoní ʻe ha finemui ʻokú ne ngaohi ia ke hā fakaʻofoʻofa fakalaumālie, fakaeʻatamai, mo fakatuʻasino kae ʻikai ke ne fakatupu ha faʻahinga ongo fakakakano ʻi he tokotaha ʻi hono tafaʻakí ʻaki haʻane faʻahinga lea, pe ʻe hono teungá, pe ha faʻahinga meʻa te ne fai. Ko e finemui ko ē ʻokú ne ala ki ha tokotahá ʻo ne fakatupu ha faʻahinga ongo ʻiate ia mo fakataueleʻi ʻa e taha ko iá, ʻokú ne fakafōtunga mai ʻe ia ʻa e holi koví mo e feinga ke ne fakaʻaongaʻi e tokotaha ko iá. …

Tokanga telia e founga kākā ʻa e tēvoló ʻi hono ngaohi ʻa e koví ke hā lelei mai ʻaki ʻene fakahā mai ʻi tuʻa ha hingoa ka ne fufuuʻi hono angá. Ko e meʻangāue ko iá ko hono fakaʻuhingaʻi ʻo e holi koví tokua ko e ʻofa.9

Neongo ko e mohe ʻa e tangatá mo e fefiné ko ha konga mahuʻinga mo fakafiemālie ia ʻo e nofo malí, ka kuo pau ke tau manatu naʻe ʻikai faʻu ʻa e moʻuí ki he meʻa pē ko iá.10

Ko e tefitoʻi taumuʻa hono fakatahaʻi ʻo e fefiné mo e tangatá, ʻa e husepānití mo e uaifí (ʻa e husepānití mo e uaifí), ke ʻomi ʻa e fānaú ki māmani. Kuo teʻeki ai fakataumuʻa ʻe he ʻEikí ke hoko e ngaahi fetuʻutaki fakasekisualé ko ha meʻavaʻinga pe ke fakafiemālieʻi ʻaki e ngaahi holi fakakakanó mo e ngaahi holi koví. ʻOku ʻikai ke tau ʻilo ha fakahinohino mei he ʻEikí ʻoku pehē ai ke fakangatangata pē ʻa e feohi fakasekisuale totonu ʻa e husepānití mo e uaifí ki hono fakatupu pē ʻo e fānaú, ka ʻoku tau maʻu ha ngaahi fakamoʻoni lahi talu meia ʻĀtama ʻo aʻu mai ki he taimí ni ne teʻeki ai fakangatangata ʻe he ʻEikí ia ʻa e feohi fakasekisualé ki hono ʻomi pē ʻo e fānaú.11

Kuo pau ke tau fakamamaʻo mei he ponokalafí mo e ngaahi fōtunga kehe ʻo e angaʻulí.

Ko e fānau fakalaumālie kitautolu ʻa e ʻOtuá, pea … ko e tumuʻaki kitautolu ʻo ʻEne fakatupú. ʻOku ʻiate kitautolu taki taha ʻa e mālohi ke tau hoko ko ha ʻOtua—ʻo maʻa, māʻoniʻoni, moʻoni, mohu ivi, mālohi, pea ʻikai fakafalala ki he ngaahi mālohi ʻo māmaní. ʻOku tau ako ʻo ʻilo mei he folofolá ʻoku ʻi ai hotau tuʻunga taʻengata, he naʻa tau ʻi he kamataʻangá pē mo e ʻOtuá (vakai, ʻĒpalahame 3:22). ʻOku hanga ʻe he mahino ko iá ʻo ʻomi kiate kitautolu ha ongo taʻe ʻi ai hano tatau ki he ngeia ʻo e tangatá.

Ka ʻoku ʻi he potu kotoa pē ha kau akonaki loi, ʻo nau ngāue ʻaki ha ngaahi tohi ʻoku ʻi ai ha ngaahi lea mo ha fakatātā ponokalafi, ngaahi makasini, letiō, TV, ngaahi lea taʻe feʻunga—ʻo nau fakamafola e ngaahi tokāteline hala koē ʻoku nau tuku hifo e tuʻunga moʻui angamaʻá, pea fai ʻeni koeʻuhí pē ke fakafiemālieʻi e holi e kakanó.12

ʻOku mau fakaliliʻa he ponokalafí he ʻoku hangē ka ne lōmakiʻi e fonuá. ʻOku lēsisita ko ha feinga ke lava ʻo mapuleʻi, ka ko e founga lelei taha pē ke taʻofi ʻakí ko hono fokotuʻu ʻe he kakai tangatá mo fefine, fakataha mo honau fāmilí, ha ngaahi ʻā ke taʻofi ʻaki. ʻOku mau fehuʻi atu ai kiate kimoutolu, “ ʻOku fie maʻu ʻe he kakai lelei ʻo homou koló ke hanga ʻe he meʻa palakū ko ʻení ʻo fakaʻauha homou fāmilí pea mo homou kaungāʻapí?”13

Ko e taimi ʻoku tau mamata ai ki ha anga fakalielia ʻa ha kakai toko lahi ʻi hotau ngaahi fonuá, ʻi heʻenau vili taʻeʻunua ke fakamālohiʻi e kakaí ke nau fai ʻa e ngaahi meʻa taʻe tāú, ʻa e lea ʻulí, ngaahi tōʻonga ʻoku ʻikai fakanatulá, ʻoku tau fifili leva pe kuo ʻosi mafao atu e nima kākā ʻo Sētané ʻo maʻu mai ʻa e kakai ʻo māmaní ki heʻene kau taú? ʻOku ʻikai nai toe ha kakai lelei feʻunga ke taʻofi ʻa e tēvoló mei heʻene fakailifiaʻi ʻa e māmaní? Ko e hā ʻoku tau kei hokohoko ai hono fakaoleoleʻi ʻo e koví pea ko e hā ʻoku kei hokohoko atu ai ʻetau kātakiʻi ʻa e faiangahalá?14

ʻOku mau fakatauange pē he ʻikai tali ʻe heʻetau ngaahi mātuʻá mo e kau takí ʻa e ponokalafí. Ko hono moʻoní ko e veve ʻeni, ka ʻoku lau ia he ʻahó ni ko e meʻa angamaheni pea mo ha meʻakai fakanonga. … ʻOku ʻi ai e fehokotaki ʻi he ponokalafí mo e holi fakasekisualé pea mo e ngaahi meʻa fakatupu heé.15

Meʻapango ka ʻoku hanga ʻe he ngaahi angahala ʻoku fakatupu ʻe he ponokalafí ʻo fakatupu mo ha ngaahi maumaufono lalahi kehe, pea ʻoku kau ai ʻa e fakatōtamá.16

Ko e meʻa ngalivale ia ke tau pehē ʻoku ʻikai hano kovi ʻo e ponokalafí. ʻOku ʻi ai ʻene fekauʻaki pau mo e fai hiá. ʻOku tupu ʻa e fakapoó, kaihaʻá, tohotohó, paʻumutú, mo e ngaahi angakovi ʻoku tuʻuaki holó mei he anga taʻe maʻa ko ʻení. Hangē ʻoku fakaʻali mai ʻe he ngaahi fika ʻo e hia fekauʻaki mo e tōʻonga fakasekisualé ʻa e fekauʻaki ʻo e fai hiá pea mo e ponokalafí.

ʻOku hala ʻatā hano ʻaonga ki he nofo fakasōsialé. ʻOku mau tapou atu ki hotau ngaahi fāmilí ke maluʻi ʻenau fānaú ʻi he founga kotoa pē ʻe ala lavá. ʻOku tau moʻui ʻi ha māmani ʻoku siʻisiʻi pe hala ʻatā ai ha fakangatangata ia, ka kuo pau ke tau fakapapauʻi ʻoku ʻikai ke tau hoko ko ha konga ʻo e māmani ko ia ʻoku ʻikai ke ʻi ai ha fakangatangatá, ʻa e māmani anga kovi ko iá.17

ʻOku fai ʻa e tapou ki he kāingalotu ʻo e Siasí ʻi he feituʻu kotoa pē ke ʻoua naʻa ngata pē ʻi heʻenau taʻofi ʻa e mafola atu ʻo e mahaki ko ʻeni ko e ponokalafí, ka ke nau ngāue mālohi mo taʻe tuku ʻi heʻenau hoko ko e tangataʻi fonuá ʻi hono tauʻi ʻo e fili fūfūnaki ko ʻeni ʻo e tangatá ʻi māmani kotoa. …

… Akonakiʻi hoʻomou fānaú ke nau fakaʻehiʻehi mei he ngaahi tohi fakalieliá he ko e mahaki fakaʻauha ia. ʻI hoʻomou hoko ko e kau tangataʻi fonuá, mou kau ʻi hono tauʻi ʻo e ngaahi meʻa fakalieliá ʻi homou ngaahi koló. ʻOua naʻa tuku ke fakamohemoheʻi kimoutolu ke ʻoua naʻa mou fai ha meʻa kiate kinautolu ʻoku nau fakatau atu ʻa e ponokalafí ke maʻu haʻanau paʻangá, ʻo nau tala atu tokua kapau ʻe toʻo ʻa e ngaahi meʻa fakalieliá ni ko hono toʻo ia mei he kakaí ʻa ʻenau totonu ke nau fili tauʻatāina pē maʻanautolú. ʻOua naʻa mou tuku ke nau heliakiʻi ʻa e anga taʻe maʻa fakasekisualé ʻo lau ko e tauʻatāina.

ʻOku tuʻu ʻi ha tuʻunga fakatuʻutāmaki ha ngaahi laumālie mahuʻinga—ha ngaahi laumālie ʻoku ofi mo mahuʻinga kiate kitautolu.18

ʻOku totonu ke maluʻi ʻe he mātuʻá mo e kau takí, ʻa e fānaú mo e toʻu tupú mei he ngaahi ivi takiekina ʻo e angaʻulí.

ʻE ako kei iiki pē hoʻomou fānaú meiate kimoutolu ʻi heʻenau moʻuí ke ʻoua ʻaupito naʻa nau kau ʻi ha faʻahinga tōʻonga anga taʻe maʻa pē. He ʻikai lava ke tala tuʻo taha pē ʻa e meʻá ni kiate kinautolu. Ka kuo pau ke ʻosi tala tuʻo laungeau kiate kinautolu ki muʻa pea nau toki malí, pea ʻoku totonu ke nau ʻiloʻi ʻoku ʻikai ngata pē ʻi he ʻamanaki mai ʻa honau fāmilí mo ʻenau ngaahi mātuʻá ke nau fai ʻa e ngāue maʻongoʻonga ko ʻení, ka ʻoku ʻamanaki mai foki mo e ʻEiki ʻi he langí, ʻa Sīsū Kalaisi, ke nau tauhi kinautolu ke maʻa mo ʻataʻatā mei he angaʻulí.19

Ko e anga taʻe maʻá ko e kovi fulikivanu ia ʻo hotau kuongá ni. ʻOku hangē ia ha fuʻu feke ʻokú ne puke ʻaki ha tokotaha hono ngaahi kavé. ʻOku lahi ha ngaahi hala ʻokú nau tataki atu e tou tupú ki he ngaahi anga ʻuli ko ʻení. Tuku muʻa ke u fakahā atu ha ngaahi founga ʻoku nau maumauʻi ai ʻa e ngaahi tuʻunga angamaʻá.

ʻOku ʻi ai ha niʻihi ia kuo ʻikai ke nau toe kau mai ki he ngaahi meʻa ʻa e Siasí ʻoku faí pea nau mavahe ai mei he ngaahi ivi takiekina ʻo e Siasí ke tokoniʻi mo maluʻi kinautolú. Hangē ai kuo fika ua hake e Siasí ki heʻenau ngaahi fiemaʻu fakatāutahá. ʻOku ʻikai ke nau kei ō ki heʻenau ngaahi fakatahaʻangá, ʻo nau tuku ke muʻomuʻa ʻa e ngāue fakaakó, moʻui fakasōsialé, pe pisinisí pe ngaahi ngāue maʻuʻanga paʻangá ʻi he ngaahi ʻekitivitī faka-siasi ʻoku mahuʻingá mo e ongoongoleleí pea aʻu ai pē ki he ʻikai ke nau toe maʻu ʻe kinautolu ha ongo ki he Siasí pea mole mo ʻene ngaahi tuʻunga moʻuí.

Ko e taha ʻo e ngaahi meʻa lahi ʻokú ne fakatupu ʻa e anga taʻe maʻá ko e tōʻonga ʻokú ne fakatupu ʻa e fakakaukau ʻulí. ʻOku toko lahi ʻaupito ha kau finemui mo ha kau talavou he ʻahó ni ʻoku nau pōlepole ʻi he ʻilo ʻoku nau maʻu fekauʻaki mo e fakatupú. ʻOku nau pehē ʻoku nau ʻilo ʻa e tali ki he meʻa kotoa pē. ʻOku tauʻatāina pē ʻenau talanoa kau ki he fetuʻutaki fakasekisualé ʻo hangē pē haʻanau talanoa kau ki ha motokā pe heleʻuhilá mo e valá. Kuo tupu ai ʻiate kinautolu ha laumālie ʻo e tōʻonga ko ia ʻokú ne fakatupu ʻa e fakakaukau ʻulí ʻo aʻu ki ha tuʻunga ʻoku ʻikai toe ʻi ai ha meʻa ia ʻe toputapu.20

ʻOku ʻikai ha ʻuhinga ia ke tui ai ʻe he kakai fefiné ha kofu ʻoku fuʻu māʻulalo ʻa e kiá pe aata, koeʻuhí tokua he ko e ākenga ia ʻa māmaní. Te tau lava pē ʻe kitautolu ʻo faʻu ʻetau sīpinga. …

Pea ʻoku ʻikai foki ha ʻuhinga lelei ia ke taʻe kofu ai e kau talavoú mo fakahāhā honau sinó. ʻE lava ke fakahā ʻe he fānau tangatá ʻoku nau lototoʻa mo fakakaukau lelei kapau te nau fakalotolahiʻi honau ngaahi kaumeʻa fefine kei finemuí ke nau tui e vala ʻoku tāú. Kapau he ʻikai ʻeva ha talavou ki ha finemui ʻoku ʻikai ke ne tui ha vala ʻoku taau, ʻe taimi nounou pē kuo fetongi hono sīpinga valá. …

Kuo talaʻofa ʻe he ʻEikí kiate kinautolu ʻoku lototoʻá ʻo pehē, “Ko ia kotoa pē ʻoku ʻaʻakú ʻoku ʻaʻau ia.” Kuo pau ke ʻoua naʻá ke toe fakaʻapē kae lava ke ke aʻusia ʻa e ngaahi tuʻunga māʻolunga ko ʻení pea mo e ngaahi tāpuaki ʻoku taʻe fakangatangatá. Mou moʻui maʻa mo angamaʻa mo haohaoa koeʻuhí ke ʻoua naʻe ʻi ai ha taimi ʻe mole ai ha tāpuaki meiate kimoutolu. ʻE lelei kapau te mou fakaʻehiʻehi mei he “matamata kovi kotoa pē” pea naʻa “mo e fakaofiofi ki he fai koví,” kae hoko ʻeni.21

He ʻikai lava fuʻu tōtuʻa ʻetau fakamamafaʻi e teunga taʻetāú, ʻa ia ko e taha ia e ngaahi vanu ke tau fakaʻehiʻehi mei ai ʻo kapau ʻoku tau fie siʻaki e fakatauvelé pea tauhi kitautolu ke tau maʻa.22

ʻOku ou fokotuʻu atu … ʻa e tuʻunga moʻui ko ʻení. ʻOku totonu ke toloi ʻa e teití pe ʻalu tautau toko ua ʻi he ngaahi fakasōsiale ʻoku faí kae ʻoua kuo taʻu 16 pe motuʻa ange ai, ka neongo ʻeni ʻoku kei fie maʻu pē ke fakakaukauʻi lahi ʻa kinautolu ʻoku teiti mo iá mo e tuʻunga fakamātoato ʻokú na ʻi aí. ʻOku totonu foki ke fakangatangata pē ʻe he toʻu kei talavoú ʻenau feohi vāofí ʻi ha ngaahi taʻu koeʻuhí he ʻe ʻalu ʻa e talavoú ʻo ngāue fakafaifekau ʻi hono taʻu 19.

Ko e fakatuʻutāmaki tahá ʻa e teití, tautautefito ki he toʻu kei talavoú ʻo kapau ko e teiti pē mo ha foʻi toko taha. ʻOku hanga ʻe he teiti pehení ʻo fakakeheʻi ‘a e ‘ata totonu ʻo e moʻuí. ʻOkú ne kaihaʻasi meiate koe ʻa e ngaahi meʻa ʻaonga mo mahuʻinga ne ke mei aʻusiá; ʻokú ne fakangatangata hoʻo fai kaumeʻa mo e niʻihi kehé; ʻoku siʻi ange ai ho ngaahi mahení ʻa ia ʻe fuʻu mahuʻinga ʻaupito ʻeni ʻi hoʻo fili ko ia hao hoa ki he nofo taimí mo ʻitānití.

ʻOku ʻi ai ʻa e taimi pau ki he hulohulá, ki he fononga ki ha feituʻú, ki he ngaahi feohiʻangá, ki he teití, pea aʻu pē ki ha teiti mo ha taha pau ʻa ia ʻe iku ki ha feʻofaʻaki te ne ʻave ai ʻa e ongo meʻá ki he temipale māʻoniʻoní ke fakahoko ai ʻa e mali taʻengatá. Ka ko e meʻa ʻoku mātuʻaki mahuʻingá ko hono taimiʻí. ʻOku hala ke fakahoko ʻa e ngaahi meʻa totonú ʻi ha taimi hala mo ha feituʻu hala pea ʻi ha ngaahi tūkunga hala.23

Tauhi hoʻo moʻuí ke maʻa pea ʻataʻatā mei he ngaahi fakakaukau mo e ngaahi ngāue taʻe māʻoniʻoni mo taʻe maʻa kotoa pē. Fakaʻehiʻehi mei he feohi mo kinautolu te nau tuku hifo mo fakamāʻulaloʻi ʻa e ngaahi tuʻunga moʻui māʻolunga mo māʻoniʻoni ko ia kuo fokotuʻu moʻotautolú. Pea ʻe fakalakalaka hoʻo moʻuí ki he leleí pea ʻe takatakaiʻi koe ʻe he melinó mo e fiefiá.24

Ngaahi Fokotuʻu ki he Akó mo hono Akoʻí

Fakakaukauʻi e ngaahi fakakaukau ko ʻení ʻi hoʻo ako pe teuteu ke akoʻi ʻa e vahé. Vakai ki he peesi v–x ki ha ngaahi tokoni makehe ʻe fie maʻu.

  • Fakafehoanaki e ongo meʻa ne fakamatala ki ai ʻa Palesiteni Kimipolo ʻi he peesi 221 mo e ongo meʻa naʻe fakamatala ki ai ʻi he palakalafi ʻuluaki he peesi 222. Ko e hā nai e meʻa naʻá ne fakatupu ke fakahoko aiʻe he ongo meʻa Siasi ko ʻení e ngaahi tōʻonga mo e ngaahi founga naʻe fuʻu kehekehe peheé?

  • Lau e palakalafi tolu ʻi he peesi 222. Ko e hā haʻo lea ʻe fai ki ha taha ʻokú ne pehē kuo ʻosi e kuonga ia ʻo e angamaʻá? (Vakai ki he peesi 222–224 ke maʻu mei ai ha ngaahi fakatātā.) Ko e hā ha niʻihi ʻo e ngaahi nunuʻa ʻo e taʻe tokanga ki he fono ʻo e angamaʻá? Ko e hā ha niʻihi ʻo e ngaahi tāpuaki ʻoku maʻu mei he talangofua ki aí?

  • Fakakaukau angé pe te ke fakakakato fēfē e ongo sētesi ko ʻení: Ko e ʻofá ʻoku . Ko e holi koví ʻoku . (Vakai ki he peesi 224–226 ke maʻu mei ai ha ngaahi sīpinga.) Ko e hā e founga ʻoku totonu ke takiekina ai ʻe he mahino ʻoku tau maʻu fekauʻaki mo e ʻofá ʻa ʻetau ngaahi fakakaukaú mo e ngaahi meʻa ʻoku tau faí?

  • ʻOkú ke pehē ko e hā kuo fakatokanga mai ai ʻa Palesiteni Kimipolo mo ha kau taki ʻo e Siasí kimuí ni mai, ke taʻofi ʻa e ponokalafí? (Vakai, peesi 226–228.) Ko e hā ha ngaahi founga ʻe lava ke tau tauʻi ʻaki ʻa e mafola pea mo e ivi takiekina ʻo e ponokalafí? Ko e hā te tau lava ʻo fai ʻi hotau ngaahi fāmilí ke “fokotuʻu ai ha ngaahi ʻā ke taʻofi ʻaki”?

  • Toe vakai ki he ngaahi tuʻunga moʻui ʻi he peesi 228–231. Ko e hā hono ʻuhinga ʻoku totonu ai ke akoʻi ʻe he ngaahi mātuʻá mo e kau takí ʻa e fono ʻo e angamaʻá ʻi he moʻui ʻa ha kiʻi tamasiʻi heʻene kei siʻí? Ko e hā ʻe lava ke fai ʻe he ngaahi mātuʻá mo e kau takí ke tokoni ki he toʻu tupú ke nau mateakiʻi moʻoni e Siasí mo hono ngaahi tuʻunga moʻuí? Ko e hā e ngaahi maʻuʻanga tokoni ʻoku ʻomi ʻe he Siasí ke tokoni ʻi hono fakamahino ki he toʻu tupú e ngaahi tuʻunga moʻui ʻo e Siasí pea nau tauhi ki ai?

  • ʻOku fekauʻaki fēfē ʻa e ngāue ʻaki ʻo e vala tāú mo e angamaʻá?

  • ʻOku ʻuhinga ki he hā ʻa e taau ʻi he vala ʻoku tau tuí? Ko e hā ha ngaahi founga te tau lava ai pē ʻe kitautolu “ ʻo fokotuʻu haʻatau sīpingá”? (peesi 230). ʻOku ʻuhinga ki he hā ʻa ʻetau moʻui taau ʻi he leá mo e ʻulungāangá? ʻE lava fēfē ke tau tokoniʻi e toʻu tupú ke mahino kiate kinautolu ʻa e fiemaʻu ko ia ke nau moʻui taau ʻi he tapa kotoa pē ʻo ʻenau moʻuí?

Ngaahi Potufolofola ʻOku Nau Fekauʻakí:1 Kolinitō 6:9, 18–20; Sēkope 2:7; ʻAlamā 39:3–5, 9; 3 Nīfai 12:27–30; T&F 42:22–23, 40–41; 59:6

Ngaahi Maʻuʻanga Fakamatalá

  1. Faith Precedes the Miracle (1972), 151–52, 153, 154.

  2. ʻI he Conference Report, ʻOkatopa 1971, 153; pe Ensign, Tīsema 1971, 36.

  3. Faith Precedes the Miracle, 155.

  4. ʻI he Conference Report, ʻOkatopa 1980, 4; pe Ensign, Nōvema 1980, 4.

  5. ʻI he Conference Report, ʻEpeleli 1978, 117; pe Ensign, Mē 1978, 78.

  6. “President Kimball Speaks Out on Morality,” Ensign, Nōvema 1980, 95.

  7. Ensign, Nōvema 1980, 97.

  8. Faith Precedes the Miracle, 155, 156–57.

  9. Faith Preecedes the Miracle, 157–59.

  10. Ko e Mana ʻo e Fakamolemolé (1969), 81.

  11. “The Lordʻs Plan for Men and Women,” Ensign, ʻOkatopa 1975, 4.

  12. Ensign, Nōvema 1980, 94.

  13. ʻI he Conference Report, ʻEpeleli 1975, 8–9; pe Ensign, Mē 1975, 7.

  14. ʻI he Conference Report, ʻEpeleli 1975, 162; pe Ensign, Mē 1975, 109.

  15. ʻI he Conference Report, ʻOkatopa 1974, 7; pe Ensign, Nōvema 1974, 7.

  16. “A Report and a Challenge,” Ensign, Nōvema 1976, 6.

  17. ʻI he Conference Report, ʻOkatopa 1974, 7; pe Ensign, Nōvema 1974, 7.

  18. Ensign, Nōvema 1976, 5, 6.

  19. ʻI he Conference Report, Konifelenisi ʻa e ʻĒlia La Pasi Poliviá ʻi he 1977, 22–23.

  20. Faith Preecedes the Miracle, 162–63.

  21. Faith Precedes the Miracle, 166, 167, 168.

  22. Ko e Mana ʻo e Fakamolemolé, 249.

  23. Ensign, Nōvema 1980, 96.

  24. Ensign, Nōvema 1980, 98.

ʻĪmisi
bride and groom at temple

“Ko e malí ʻoku fakahoko ia ki he moʻuí ni mo ʻitāniti. … ʻOku ʻomi ʻe he malí ʻa e moʻuí.”

ʻĪmisi
young couple on date

Naʻe ʻomi ʻe Palesiteni Kimipolo ha ngaahi fakahinohino mahino maʻá e toʻu kei talavou ʻoku teití.