Akonaki ʻa e Kau Palesitení
Vahe 11: Ko e Moʻui Fakapotopotó: Fakaʻaongaʻi e Ngaahi Tefitoʻi Moʻoni ʻo e Moʻui Fakafalala pē Kiate Kitá mo e Mateuteú


Vahe 11

Ko e Moʻui Fakapotopotó: Fakaʻaongaʻi e Ngaahi Tefitoʻi Moʻoni ʻo e Moʻui Fakafalala pē Kiate Kitá mo e Mateuteú

Ko e potó mo e moʻui fakapotopotó ko ha tōʻonga moʻui ia ʻokú ne langaki ʻa e ʻulungāangá pea fakatupulaki ʻetau lelei fakatuʻasinó, fakasōsialé, fakaeongó, mo fakalaumālié.

Mei he Moʻui ʻa Sipenisā W. Kimipoló

ʻI he kei talavou ʻa Sipenisā W. Kimipolo mo hono uaifi ko Kamilá, “naʻá na ʻiloʻi naʻe ʻikai ke na koloaʻia. Ka naʻe ʻi ai ʻena ngāue pea naʻá na lava ha ngaahi meʻa lahi. Naʻá na ʻiloʻi e founga hono fakatuhotuha ʻena paʻangá, moʻui fakatatau ki heʻena paʻanga hū maí, mo hono maluʻi ha paʻanga ki he kahaʻú.”1

Naʻe moʻui ʻa e ongo mātuʻ ni ʻi he taimi naʻe hoko ai e ngaahi faingataʻa fakapaʻangá—ʻa e ʻUluaki Tau Lahi ʻa Māmaní (1914–18), ʻa e Tōlalo ʻa e Tuʻunga Fakapaʻangá (1929–39), mo e Tau Lahi hono Ua ʻa Māmaní (1939–45). Hili e aʻusia ʻe Palesiteni Kimipolo e ngaahi faingataʻa kātoa ko ʻení, naʻá ne pehē, “ ʻOku hanga ʻe he ngaahi meʻa ne u mamata tonu ki aí ʻo ʻai au ke u ilifia ke ʻoua naʻá ku taʻe fai ʻa e meʻa te u ala lavá ke maluʻi ʻaki au mei he ngaahi fakatamaki ʻoku hokó.”2

Naʻe kau ʻi he ngaahi meʻa naʻá ne mamata aí ʻa e ngaahi faingataʻaʻia ʻa e niʻihi kehé: “ ʻI hono kotoa ʻo ʻeku moʻuí, talu ʻeku kei siʻi mo ʻeku fanongo ki he pehē ʻa e kau Takí, ‘ʻoua naʻá ke fakamoʻua peá ke fakaʻehiʻehi mei he moʻuá.’ Ne taʻu lahi ʻeku ngāue ʻi ha ngaahi pangikē pea ne u mamata ai ki he ngaahi tūkunga fakatuʻutāmaki naʻe ʻi ai e kakai tokolahi koeʻuhí pē ko ʻenau taʻe tokanga ki he faleʻi mahuʻinga ko iá.”

Mavahe mei he ngāue ʻa Sipenisā ʻi he ngaahi pangikeé, naʻá ne tauhi foki mo ha ngaahi meʻa faka-tohi ʻa ha ngaahi falekoloa ʻe niʻihi he koló. “Ko e taha ʻo e ngaahi meʻa ne u ʻohovale ai ʻi heʻeku moʻuí ko ʻeku sio ʻi he ngaahi tohí ki he ngaahi moʻua ʻo e kakai tokolahi ʻoku ou ʻiloʻi he koló. Naʻá ku ʻiloʻi kinautolu. Naʻá ku ʻiloʻi lelei ʻa e lahi ʻo ʻenau paʻanga hū maí, peá u sio ki heʻenau maumauʻi iá. ʻI hono fakalea ʻe tahá, naʻá ku sio ki heʻenau fakatau mai honau ngaahi valá, ʻū suʻú, mo e meʻa kotoa pē naʻa nau maʻú, kae toki ‘tā tā fakakongokonga’.1

“Naá ku ʻiloʻi ko hoku fatongia ke teuteuʻi ʻenau ngaahi tohi moʻuá ke ʻave kiate kinautolu ʻi he fakaʻosinga ʻo e māhiná. Naʻe ʻikai lava ʻe hanau tokolahi ʻo totongi honau moʻuá ʻi he fakaʻosinga ʻo e māhiná. Naʻe aʻu ki hono fokotuʻutuʻu ke nau totongi fakakongokongá mo e ʻikai pē ke nau lava ʻo totongi. Naʻe ʻikai mahino ʻeni kiate au he naʻá ku tupu hake ʻi ha ʻapi naʻe levaʻi lelei ai ʻa e paʻangá. Naʻe lava pē ke mahino kiate au ʻa e lava ke fakatau ʻe ha taha ha ʻapi kae toki totongi fakakongokonga pe ko hano fakatau mai ʻo ha meʻalele kae toki totongi fakakongokongá. Ka naʻe ʻikai teitei mahino kiate au pe ʻoku anga fēfē hano tui ʻe ha taha ha vala ʻoku ʻikai ko hano vala. Pe kai e meʻakai naʻe fie maʻu ke nau fakatau ka e toki ʻtotongi fakakongokonga’.3

Naʻe ʻikai ngata pē ʻi he meʻa ʻa Palesiteni Kimipolo ʻi heʻene ngaahi akonakí ʻo kau ki he meʻa fakapaʻangá, ka ki ha toe ngaahi meʻa kehe pē fekauʻaki mo e moʻui fakapotopotó, hangē ko e fatongia fakatāutahá, ngāué, mo hono maʻu mai mo tauhi ʻo e meʻatokoní. Naʻá ne pehē: “Tau fakaʻaongaʻi ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻo e mateuteu fakatāutaha mo fakafāmilí ʻi heʻetau moʻui fakaʻahó.” ‘Kapau kuo mou mateuteu, ʻe ʻikai te mou manavahē’ (T&F 38:30).”4

Ngaahi Akonaki ʻa Sipenisā W. Kimipoló

Ko hotau fatongia ia ke tokangaʻi ʻa ʻetau lelei fakasōsialé, fakaelotó, fakalaumālié, fakatuʻasinó, mo fakapaʻangá.

ʻOku fekau ʻe he ʻEikí ki he Siasí mo hono kāingalotú ke nau moʻui tauʻatāina mo fakafalala pē kiate kinautolu. (Vakai, T&F 78:13–14.)

Ko e fatongia ia ʻo e tokotaha taki taha ke ne ʻuluaki tokangaʻi pē ʻe ia ʻene ngaahi meʻa fakasōsialé, fakaelotó, fakalaumālié, fakatuʻasinó, pe fakapaʻangá, toki fika ua mai ʻa hono fāmilí, pea fika tolu mai ʻa e Siasí kapau ko ha mēmipa faivelenga ia.

He ʻikai ha taha Siasi moʻoni te ne tuku atu ke fua ʻe ha taha kehe ʻene kavenga ʻaʻaná pe ko e kavenga ʻa hono fāmilí kae lolotonga ko iá ʻokú ne sino moʻui lelei feʻunga ke ne fai ia. ʻOku totonu ke ne tokonaki ʻa e ngaahi fiemaʻu fakalaumālie mo fakatuʻasino ʻo e moʻuí maʻa hono fāmilí ʻo kapau ʻokú ne malava ke fai ia, ʻo fakatatau mo hono tataki fakalaumālie ʻe he ʻEikí pea pehē ki heʻene ngaahi ngāué (Vakai, 1 Tīmote 5:8.)5

ʻI heʻemau fefonongaʻaki holo mo ʻaʻahi ki he kakai ʻo māmaní, ʻoku mau ʻilo ai ʻa e ngaahi fiemaʻu fakatuʻasino lahi ʻa hotau kakaí. Pea neongo ʻemau loto ke tokoniʻi kinautolú, ka ʻoku mau ʻiloʻi hono mahuʻinga ke nau ako ʻa e lēsoni maʻongoʻonga ko ʻení: ʻOku aʻusia ʻa e lavameʻa fakalaumālie mahuʻinga tahá ʻi heʻetau ikunaʻi ʻo e kakanó. ʻOku tau fakatupulaki ʻa e tōʻonga moʻuí ʻi heʻetau hanga ko ia ʻo fakalotolahiʻi ʻa e kakaí ke nau tokangaʻi ʻenau ngaahi fiemaʻu pē ʻanautolú.6

Neongo pe ko e hā hano lahi ʻo ʻetau kumi ʻuhingá, tuli tonuhiá, mo ʻetau fakamatala fakapotó, ka he ʻikai ke ne fetongi ʻe ia ʻa e ngaahi tefitoʻi meʻa ʻoku fie maʻu ki he moʻui fakafalala pē kiate kitá. Ko hono ʻuhingá ʻeni:

“ ʻOku tauʻatāina ʻa e moʻoni kotoa pē ʻi he feituʻu kuo tuku ia ki ai ʻe he ʻOtuá, … ʻo hangē foki ko e ʻatamai [intelligence] kotoa pē; ka ʻikai ke pehē pea ʻoku ʻikai ʻi ai ha meʻa.” (T&F 93:30.) ʻOku folofola ʻe he ʻEikí ʻo pehē ʻoku ʻi heni “ ʻa e tauʻatāina ʻa e tangatá ke filí” (vakai, T&F 93:31), pea ʻoku ō fakataha mo e tauʻatāina ko ʻeni ke filí ʻa hoto fatongia kia kitá. ʻI he tauʻatāina ko ʻeni ke filí ʻe lava ke tau kaka hake ai ki he lāngilangi pe ko ʻetau tō ki he malaʻiá. ʻOfa ke tau moʻui fakafalala pē kiate kitautolu, fakafoʻituitui pea fakakātoa. Ko hotau tofiʻa ʻeni mo hotau tufakanga.7

Kuo tau fakamamafaʻi lahi ʻa e mateuteu fakatāutahá mo fakafāmilí. ʻOku ou fakatauange pē ʻoku muimui totonu ʻa e mēmipa taki taha ʻo e Siasí ki he fakahinohino ko ʻení. ʻOku ou toe fakaʻamu pē ʻoku mahino kiate kitautolu pea ʻoku tau fakamamafaʻi pē ʻa e leleí kae ʻikai ko e tafaʻaki ʻoku ʻikai leleí. ʻOku ou saiʻia ʻi he founga hono akoʻi ʻe he kau faiako ʻo e Fineʻofá ʻa e mateuteu fakatāutaha mo fakafāmilí, ʻo ui ia ko e “moʻui fakapotopotó.” ʻOku ʻuhinga ʻeni ki hono tuhotuhani fakapotopoto ʻo ʻetau ngaahi maʻuʻanga tokoní, ki hono palani fakapotopoto ʻo ʻetau ngaahi meʻa fakapaʻangá, tokangaʻi kakato ʻo e ngaahi meʻa ki he moʻui lelei fakatāutahá, mo e teuteu feʻunga ki he akó mo e fakalakala ʻo e ngāue maʻuʻanga moʻuí, ʻoange ʻo e tokanga feʻunga ki hono maʻu mo tauhi ʻo ha [meʻakai] feʻunga ʻi ʻapí pea mo hono fakatupulaki ʻo e fakaakeake vave mei ha ngaahi palopalema fakaelotó.8

Kuo faleʻi kitautolu ke tau kau atu ki hono tokonaki mo tauhi ʻo e meʻatokoní.

Kuo naʻinaʻi mai ʻa e ʻEikí ki hono kakaí ke nau tokonaki ki he taimi faingataʻá, teuteu ki he taimi ʻe hoko ai ʻa e faingataʻá, pea tokonaki mo tauhi ha ngaahi meʻa ki ha fiemaʻu fakavavevave, ko e ngaahi meʻa ke feʻunga mo ha taʻu ʻe taha pe lahi ange ai, ʻa ē ʻe fie maʻu taha ʻi he taimi ʻe hoko ai ha tāfea, mofuike, honge, afā, ngaahi matangi ʻo e moʻui ní, koeʻuhí ke lava ʻo moʻui ai hotau ngaahi fāmilí ʻi he ngaahi ʻaho ʻo e faingataʻá.9

ʻOku mau fakalotolahi kiate kimoutolu ke mou tō ʻi homou ngaahi ʻapí ʻa e meʻakai kotoa pē ʻe lava ke mou toó. ʻA e fuamelié, kālepí, ngaahi ʻakau fuá—mou tō kinautolu kapau ʻoku feʻunga e ʻea homou fonuá ke nau tupu ai. Tō ʻa e vesitapoló ʻi he konga ki mui homou ngaahi ʻapí pea mou kai mei ai. Aʻu pē kiate kinautolu ʻoku nofo ʻi he ngaahi fale nofo totongí, ʻe lava pē ke nau tō ha kiʻi meʻa ke nau kai mei ai ʻi ha fanga kiʻi kapa pe puha. Ako e founga lelei taha ʻe maʻu ai hoʻomou meʻakaí. ʻAi ke fua lelei hoʻomou ngoué pea maau foki mo hā matamatalelei. Kapau ʻoku ʻi ai haʻamou fānau ʻi ʻapi, ʻai ke nau kau mai ki ai ʻi hano vahe ange ha fanga kiʻi ngāue ke nau fai.10

ʻOku ou fakaʻamu pē ʻoku mahino kiate kitautolu, he lolotonga ʻoku ʻi ai haʻatau ngoué… ʻoku faʻa ʻaonga foki ia ke fakasiʻisiʻi ai e fakamole he fakatau mai ʻo e meʻakaí pea lava ke tau maʻu ai ha fuaʻiʻakau mo ha vesitapolo ʻoku kei foʻou mo ifo, ka ʻoku ʻikai ko e meʻá pē ia, ʻoku toe hulu ange hono leleí ai. Ko hai te ne lava ʻo fakamahuʻingaʻi e fepōtalanoaʻaki ʻa ha taʻahine mo haʻane tamai he lolotonga ʻena huo pe fuʻifuʻi e ngoué? Te tau fakafuofuaʻi fēfēʻi ʻa e lelei ko ia ʻoku maʻu mei he ngaahi lēsoni ki he anga hono tō, tauhi, pea mo e fono taʻengata ʻo e ututaʻú? Pea te tau fakafuofuaʻi fēfeeʻi ʻa e ngāue fakataha mo e fetokoniʻaki ʻa e fāmilí ʻi heʻenau faʻo hina e ngaahi fuaʻiʻakaú? ʻIo, ʻoku tau tokonaki mo tānaki ha ngaahi meʻa ko ha ngaahi maʻuʻanga tokoni, kae mahalo ko e lahi ange ʻo hono leleí ʻoku ʻi he ngaahi lēsoni ia ʻoku tau ako kau ki he moʻuí ʻi heʻetau moʻui fakapotopotó.11

ʻOku mau fakalotolahiʻi e ngaahi fāmilí ke nau tokonaki ʻenau meʻakai ki he taʻu ní; pea ʻoku mau lea mo lea ʻaki ia mo toutou lea ʻaki e folofola ʻa e ʻEikí ʻa ia ʻokú Ne folofola ʻo pehē, “Pea ko e hā ʻoku mou ui ai au, ʻEiki, ʻEiki, kae ʻikai fai ʻa e ngaahi meʻa ʻoku ou talá?” (Luke 6:46.] Ko e koto ngeʻesi pē ʻa ʻenau pehē ʻoku nau anga fakalaumālié, ʻo nau ngāue mo ui hono ngaahi huafa toputapú, kae ʻikai ke nau fai ʻa e ngaahi meʻa ʻokú Ne talá.12

Ko ʻene fakaʻau pē ke tau koloaʻia mo lahi ʻetau paʻanga ʻi he pangikeé, ʻoku tau ongoʻi malu leva mo tau ongoʻi he taimi ʻe niʻihi ʻoku ʻikai toe fie maʻu ia ke tokonaki e ngaahi meʻa naʻe fokotuʻu mai ʻe he Kau Takí. … Kuo pau ke tau manatuʻi ʻe lava pē ke ʻi ai ha liliu ʻi he ngaahi meʻa ʻoku hokó pea ʻe hounga ʻaupito kiate kitautolu pe ki ha niʻihi kehe ʻa e ngaahi meʻa ko ia naʻe tokonaki ki he taʻu ʻe tahá. Ko ia,ʻe lelei ke tau fakafanongo ki he ngaahi meʻa kuo talamai kiate kitautolú mo tau muimui totonu ki ai.13

ʻOku totonu ke tau ngāueʻi ʻa e meʻa ʻoku tau maʻú.

ʻOku ou tui ʻoku totonu ke ngāue ʻa e tangatá maʻanautolu ʻi he tapa kotoa pē ʻo e moʻuí. ʻOku totonu ke nau palau mo tō mo teuteuʻi e kelekelé mo utu e taʻú kae ʻoua naʻa nau ʻamanaki ʻe hanga ʻe heʻenau tuí ʻo ʻomai haʻanau meʻakai.14

ʻOku mahuʻinga ʻa e ngāué ʻi he tafaʻaki fakalaumālié pea toe mahuʻinga pē ʻi he tafaʻaki fakapaʻangá.15

ʻOku ʻomi ʻe he ngāué ʻa e fiefiá, ʻa ʻete ongoʻi ʻoku ʻi ai hoto mahuʻingá, pea mo e tuʻumālié. Ko e founga ia ʻoku lavaʻi ai ʻa e meʻa kotoa pē; ko e fehangahangai ia ʻo e fakapikopikó. ʻOku fekau kitautolu ke tau ngāue. (Vakai, Sēnesi 3:19.) ʻOku hanga ʻe heʻetau faʻa feinga ke maʻu taʻe ngāueʻi ʻetau lelei fakatuʻasino, fakasōsiale, fakaeongo, pe fakalaumālié ʻo maumauʻi ʻa e palani fakaʻOtua ko ia ʻoku totonu ke tau ngāueʻi ʻa e meʻa ʻoku tau maʻú.16

He ʻikai tuku hono toutou fakamanatu kiate kitautolu ʻoku fakalaumālie ʻa e tokoni fakauelofea ko ia ʻa e Siasí pea kapau te tau fakangofua ke hū ki he ngaahi tokoni Fakauelofeá ha faʻahinga meʻa hangē ko e fakakaukau ko ʻeni ke maʻu mai pē taʻe totongí, ʻe mae leva e ngaahi aka fakalaumālie ko ʻení. ʻE lava pē ke fai ʻe kinautolu kotoa ʻoku tokoniʻí ha faʻahinga meʻa. Tau muimui muʻa ki he fokotuʻutuʻu ʻa e Siasí fekauʻaki mo e meá ni pea fakapapauʻi ko kinautolu kotoa pē ʻoku maʻu ha tokoní ʻoku nau fai ha ngāue. Fakatauange te tau tokanga ʻi hano tali ha ngaahi koloa fakaemāmani ke fetongi ʻaki ʻa e palani ko ia ki hono tokangaʻi ʻo e kakai masivá ʻi he founga pē ʻa e ʻEikí.17

ʻOku hanga ʻe he founga ʻa e ʻEikí ʻo langaki ʻa e ongoʻi ʻe he fakafoʻituituí ʻoku ʻi ai hono mahuʻingá mo ne fakatupulaki e ngeia ʻo e fakafoʻituituí, lolotonga iá ʻoku hanga ʻe he founga ʻa e māmaní ia ʻo fakasiʻia ʻene vakai ki hono mahuʻingá ʻo aʻu ki ha tuʻunga ʻokú ne ongoʻi tāufehiʻa ai.

ʻOku hanga ʻe he founga ʻa e Eikí ʻo fakavaveʻi ke feinga ʻa e fakafoʻituituí ke ne toe fakafalala pē kiate ia ʻi heʻene ngaahi meʻa fakapaʻangá, neongo ʻe ʻi ai haʻane fiemaʻu tokoni fakataimi koeʻuhí ko ha ngaahi ʻuhinga makehe. ʻOku hanga ʻe he founga ʻa māmaní ʻo ʻai ke toe lahi ange ʻa e fakafalala ʻa e fakafoʻituituí ki he ngaahi polokalama uelofeá pea ʻokú ne ngaohi leva ʻe ia ʻa e fakafoʻituituí ke ne kole ha meʻa lahi ange kae ʻikai ke ne fakaʻaiʻai ia ke foki ki he tauʻatāina ʻi he meʻa fakapaʻangá.

ʻOku hanga ʻe he founga ʻa e ʻEikí ʻo tokoniʻi hotau kāingalotú ke ʻi ai haʻanau fakamoʻoni ki he ongoongolelei ʻo e ngāué. He ʻoku mahuʻinga ʻa e ngāué ki he fiefia ʻa e tangatá pea mo e meʻa ʻoku maʻu mei aí. Ka neongo ia, ʻoku hanga ʻe he founga ʻa māmaní ia ʻo fakamamafaʻi lahi ange ʻaupito ʻa e nofo noá mo e fakaʻehiʻehi mei he ngāué.18

Ko e meʻa totonu ia ke ngāue. ʻOku totonu ke ngāue ʻa e tangata mo e fefine mo e tamasiʻi pe taʻahine kotoa pē. Aʻu ki he fānau īkí, ʻoku totonu ke nau ako ke vahevahe e ngaahi meʻa ʻoku nau maʻú mo e niʻihi kehé, ke tokoni ʻi he ngāue ʻi falé mo tuʻa, ke tō ha ngoue, ke tō ha ʻuluʻakau, ke toli fuaʻiʻakau, pea fai ʻa e meʻa kotoa pē ʻe fie maʻu ke fakahokó koeʻuhí he ʻe lelei ʻeni ki honau ʻulungāangá pea langaki ʻenau tuí mo honau ʻulungāangá.

Ko homau lotó ngaahi mātuʻa ke mou ʻai ha ngāue ke fai ʻe hoʻomou fānaú. Feingaʻi kinautolu ke ako ʻenau ngaahi lēsoni he akó. ʻOua ʻe fekau ke nau vaʻinga pē he taimi kotoá. ʻOku ʻi ai e taimi ke vaʻinga ai, ʻoku ʻi ai e taimi ke ngāue, pea ʻoku ʻi ai e taimi ke ako ai. Fakapapauʻi ʻoku tupu hake hoʻo fānaú ʻi he founga ʻokú ke ʻiloʻi ʻoku totonu ke nau tupu hake aí.19

ʻOku totonu ke hoko ʻa e ngāué ko e tefitoʻi moʻoni ia ʻoku pule ʻi he moʻui ʻa e kāingalotu ʻo hotau Siasí. (Vakai, T&F 42:42; 75:29; 68:30–32; 56:17.)20

ʻE lava ke tau fakafalala pē kiate kitautolu ʻi he meʻa fakapaʻangá ʻaki haʻatau fakahū ha paʻanga, fakaʻehiʻehi mei he moʻuá, pea moʻui fakatatau pē mo e meʻa ʻoku tau maʻú.

Kuó ke mateuteu ke maluʻi koe ʻi ha taimi ʻe hoko ai ha mate, puke, pe ha mahamahaki ʻa e tokotaha ʻokú ne ngāue ʻo maʻu mai a e meʻakaí? Ko e hā hono fuoloa hoʻo lava ke moʻuí kapau he ʻikai toe ʻi ai ha paʻanga hū mai? Ko e hā ha ngaahi talifaki kuó ke teuteuʻi? Ko e hā hono fuoloa hoʻo kei malava ke totongi homou ʻapí, kaá, ngaahi meʻangāué, mo e ngaahi nāunau ngāue ʻi falé?. …

Ko ʻetau ʻuluaki talí pē ʻeni: ʻOku ʻikai pē ke mau toe lava. ʻIkai ke mei lava ha meʻa ia he kiʻi paʻanga ʻoku maʻu fakamāhiná. … Kapau ʻoku ʻikai mei lava ha meʻa he lolotonga ʻokú ke vahe, ngāue lelei, lavameʻa, mo kei talavoú pea ʻe lava fēfē ai ke ke matuʻuaki ha hoko mai ha ngaahi meʻa fakatuʻupakē hangē ko e mole ʻa e ngāué, puke mo ha toe ngaahi palopalema kehe pē naʻe ʻikai ha ʻamanaki ʻe hoko?21

Kuo pau ke ʻoua naʻá ke ngāue ʻaki kotoa e paʻanga ʻokú ke maʻú. Kuo pau ke tuku mavahe ha paʻanga ki he ngāue fakafaifekau mo e ako hoʻo fānaú. Te nau lava ʻo fai ha fanga kiʻi fatongia mo ha fanga kiʻi ngāue ʻa ia ʻe lava ke nau tokoni ai ke maʻu ʻa e paʻanga ko ʻení, pea ʻoua naʻa nau ngāue ʻaki e kiʻi paʻanga ʻe tātānaki aí ka ke nau fakahaofi ia ki he ngaahi taumuʻa mahuʻinga ko ʻení. ʻI hono fai ʻení, ʻe lahi ha ngaahi meʻa ʻe fie maʻu ʻe he ngaahi mātuʻa ʻo e ʻaho ní ke he ʻikai maʻu, ka ʻe maʻu ʻi he kahaʻú ha ngaahi lelei lahi ange.22

Fakaʻehiʻehi mei he moʻuá. … Hangē ʻoku huʻu e ngaahi meʻa kotoa pē ʻo e ʻaho ní ia ki he fakamoʻuá. “ ʻOmai hoʻomou kātí pea fakatau e meʻa kotoa pē kae toki totongi fakakongokonga pē: ʻoku fakaʻaiʻai kimoutolu ke fai ʻeni. Ka ko hono moʻoní ʻoku ʻikai fie maʻu ia ke tau fakahoko ʻeni ka tau toki lava ʻo moʻui.23

ʻOku mau fifili pe ko e hā e meʻa ʻe fakahoko ʻe hotau kakai kuo nau ngāue ʻaki kātoa e paʻanga ʻoku nau maʻú pea toe lahi ange aí. Kapau ʻe holo e ngāue maʻuʻanga moʻuí mo e paʻanga hū maí, ko e hā leva e meʻa ʻe hokó? ʻOku lahi ange nai hoʻo fakamolé ʻi he meʻa ʻokú ke maʻú? Kapau ʻe hoko ha taimi faingataʻa, ʻoku lahi nai ho moʻuá ʻo ʻikai te ke lava ke totongi? Kuo mateuteu hoʻo ngaahi meʻa talifakí kapau ʻe ʻi ai ha faʻahinga meʻa ʻe hoko?24

Palani mo ngāue ʻi ha faʻahinga founga ʻe lava ai ke ke fiefia neongo ʻoku ʻikai ke ke maʻu ha ngaahi meʻa naʻá ke mei maʻu ʻi he taimi naʻe faingamālie aí. Moʻui fakatatau ki he meʻa ʻokú ke maʻú kae ʻoua ʻe laka atu aí. … Kumi fakalelei mo fakapotopoto e ngaahi meʻa ʻoku ʻaongá. Feinga ke fakahaofi ha konga ʻo e paʻanga ʻokú ke maʻú. ʻOua naʻá ke maʻu hala ʻo lau ʻa e ngaahi meʻa lahi ʻokú ke fakaʻamu ke maʻú ko e ngaahi tefitoʻi meʻa ia ʻoku fiemaʻu ke ke maʻú.25

Tau ako muʻa ʻe kitautolu fakafoʻituituí, ngaahi fāmilí, ngaahi uōtí mo e ngaahi siteikí, ke tau moʻui fakatatau pē mo e meʻa ʻoku tau maʻú. ʻOku ʻi ai ʻa e ivi mo e fakamoʻui ʻi he tefitoʻi moʻoni ko ʻení. Naʻe ʻi ai ha taha naʻá ne pehē ʻoku toe lahi ange ʻa e koloa ʻoku tau maʻú ʻi heʻetau lava ko ia ʻo moʻui taʻe te tau maʻu ha ngaahi meʻa tukupau ʻe niʻihi. Te tau lava pea ʻoku totonu ke tau hanga ʻe kitautolu ngaahi fāmilí pea mo e Siasí ʻo ʻoange ʻa e meʻa ʻoku ʻaonga moʻoní ki hotau kakaí, ka kuo pau ke tau tokanga ke ʻoua naʻa tau fai ia ʻo laka atu ʻi he meʻa ʻe ʻaongá pe ki ha ngaahi ʻuhinga ʻoku ʻikai fekauʻaki hangatonu mo e uelofea ʻa hotau ngaahi fāmilí pea mo e tefitoʻi misiona ʻo e Siasí.26

Ko e mateuteú ko ha founga moʻui ia ʻokú ne ʻomi pē ʻe ia hono ngaahi fakapalé.

ʻI he taimi ʻoku fakahoko totonu ai ʻa e teuteú, ʻoku hoko ia ko ha founga ʻo e moʻuí kae ʻikai ko ha polokalama fakaholomamata ʻoku toki fakahoko fakafokifā hake pē.27

ʻE lava pē ke tau lau ki he ngaahi meʻa kotoa ko ia ʻoku kau ki he mateuteu fakatāutahá pe fakafāmilí ʻo ʻikai ʻi heʻenau fekauʻaki mo ha maumau pe ha fakatamaki ʻoku hoko, ka ʻi hono faʻufaʻu ʻo ha faʻahinga tōʻonga moʻui ʻe lava ke maʻu hono leleí ʻi he ʻaho kotoa pē.

Tau fakahoko e ngaahi meʻa ko ʻení koeʻuhí he ko e ngaahi meʻa totonú ia, koeʻuhí he ʻoku fakafiemālie ia kiate kitautolu, pea koeʻuhí ke tau talangofua ki he ngaahi faleʻi ʻa e ʻEikí. ʻI he faʻahinga laumālie ko ʻení ʻe lava ke tau mateuteu ai ki ha faʻahinga meʻa pē ʻe hoko mai, pea ʻe hanga ʻe he ʻEikí ʻo ngaohi ke tau tuʻumālie mo fakafiemālieʻi kitautolu. Ko e moʻoni ʻe hoko mai ha ngaahi taimi faingataʻa he kuo ʻosi fakahā mai ia ʻe he ʻEikí—ʻio, pea ʻe hoko ʻa e ngaahi siteiki ʻo Saioné “ko e maluʻiʻanga pea mo e hūfangaʻanga mei he afaá.” (T&F 115:6.) Ka kapau te tau moʻui fakapotopoto, te tau malu ʻo hangē pē ʻoku tau ʻi Hono ʻaofinimá.28

Ngaahi Fokotuʻu ki he Akó mo hono Akoʻí

Fakakaukauʻi e ngaahi fakakaukau ko ʻení ʻi hoʻo ako pe teuteu ke akoʻi e vahé. Vakai ki he peesi v–x ki ha tokoni makehe ʻe fiemaʻu.

  • ʻOkú ke pehē ʻoku ʻuhinga ki he hā ʻa e moʻui fakafalala pē kiate kitá mo e tauʻatāiná ʻi heʻetau ʻiloʻi ko ia ʻoku fehokotaki ʻetau moʻuí mo hotau fāmilí, ngaahi kaumeʻá, Siasí, mo e koló? (Vakai, peesi 144–145.)

  • Naʻe pehē ʻe Palesiteni Kimipolo ko e “lelei fakasōsialé, fakaeloto, fakalaumālié, fakatuʻasinó [mo] fakapaʻangá” ko e ngaahi konga kinautolu ʻo e moʻui fakapotopotó (peesi 144). Ko e hā e ngaahi founga ʻoku fekauʻaki ai ʻa e lelei fakalaumālié mo hono toengá?

  • ʻI hoʻo ako ʻa e konga ʻoku kamata ʻi he peesi 145, fakakaukau angé pe kuó ke mateuteu lelei fēfē ki he “ngaahi matangi ʻo e moʻui ní.” ʻE lava fēfē ke tau toe mateuteu ange?

  • Ko e hā e ngaahi lelei ʻe maʻu ʻe ha fāmili mei ha ngoue, makehe mei he maʻu mei ai ha meʻakaí? (Vakai, peesi 146.)

  • Naʻe pehē ʻe Palesiteni Kimipolo “ ʻoku mahuʻinga e ngāué ʻi he tafaʻaki fakalaumālié” (peesi 147). Ko e hā ha ngaahi lelei fakalaumālie kuó ke aʻusia ʻi he ngāué? Ko e hā ha ngaahi founga ʻe lava ke tau tokoniʻi ai ʻa ʻetau fānaú ke nau ʻilo ʻa hono mahuʻinga ʻo e ngāué?

  • ʻOkú ke pehē ko e hā hono faikehekehe ʻo ha meʻa ʻokú ke loto ke ke maʻu mo ha meʻa ʻoku ʻaonga ke ke maʻu? Ko e hā e ngaahi ʻulungāanga ʻe tokoni kiate kitautolu ke tau tokangaʻi lelei ai e ngaahi meʻa ʻoku tau loto ke maʻú? (Vakai ki he peesi 149–150 mo e ngaahi talanoa ʻi he peesi 141–143 ke maʻu mei ai ha ngaahi fakatātā.) Ko e hā hono lelei ʻo e moʻui fakapatisetí? Ko e hā ha tokoni ʻoku lava ke tau maʻu ke fakahinohino kitautolu ʻi hono fakapatisetiʻi ʻo ʻetau ngaahi maʻuʻanga tokoní?

  • Lau e konga ʻoku kamata ʻi he peesi 156. Ko e hā e ngaahi founga ʻoku ʻomi ai ʻe he mateuteú ʻa e ngaahi lelei ʻi he ʻaho ki he ʻahó?

Ngaahi Potufolofola ʻOku Nau Fekauʻakí:Sēnesi 41:14–57; 2 Nīfai 5:17; T&F 29:8–11

Ngaahi Maʻuʻanga Fakamatalá

  1. Edward L. Kimball mo Andrew E. Kimball Jr., Spencer W. Kimball (1977), 99.

  2. The Teachings of Spencer W. Kimball, ed. Edward L. Kimball (1982), 372.

  3. In Conference Report, Apr. 1975, 166–67.

  4. ʻI he Conference Report, ʻOkatopa 1978, 114; pe Ensign, Nōvema 1978, 75.

  5. ʻI he Conference Report, ʻOkatopa 1977, 124; pe Ensign, Nōvema 1977, 77–78.

  6. ʻI he Conference Report, ʻOkatopa 1977, 123; pe Ensign, Nōvema 1977, 77.

  7. ʻI he Conference Report, ʻEpeleli 1978, 120; pe Ensign, Mē 1978, 79.

  8. ʻI he Conference Report, ʻOkatopa 1977, 125; pe Ensign, Nōvema 1977, 78.

  9. The Teachings of Spencer W. Kimball, 374.

  10. ʻI he Conference Report, ʻEpeleli 1976, 170–71; pe Ensign, Mē 1976, 124.

  11. ʻI he Conference Report, ʻOkatopa 1977, 125; pe Ensign, Nōvema 1977, 78.

  12. ʻI he Conference Report, ʻEpeleli 1976, 171; pe Ensign, Mē 1976, 125.

  13. ʻI he Conference Report, ʻEpeleli 1976, 170; pe Ensign, Mē 1976, 124.

  14. The Teachings of Spencer W. Kimball, 370.

  15. ʻI he Conference Report, ʻEpeleli 1981, 107; pe Ensign, Mē 1981, 80.

  16. ʻI he Conference Report, ʻOkatopa 1977, 124; pe Ensign, Nōvema 1977, 77.

  17. ʻI he Conference Report, ʻEpeleli 1978, 119–20; pe Ensign, Mē 1978, 79.

  18. ʻI he Conference Report, ʻEpeleli 1976, 172; pe Ensign, Mē 1976, 125.

  19. The Teachings of Spencer W. Kimball, 360–61.

  20. ʻI he Conference Report, ʻOkatopa 1977, 124; pe Ensign, Nōvema 1977, 77.

  21. The Teachings of Spencer W. Kimball, 372.

  22. The Teachings of Spencer W. Kimball, 371–72.

  23. ʻI he Conference Report, ʻEpeleli 1976, 171; pe Ensign, Mē 1976, 125.

  24. ʻI he Conference Report, ʻOkatopa 1974, 7; pe Ensign, Nōvema 1974, 7.

  25. ʻI he Conference Report, ʻEpeleli 1981, 107, 108; pe Ensign, Mē 1981, 80.

  26. ʻI he Conference Report, ʻEpeleli 1981, 63; pe Ensign, Mē 1981, 46.

  27. Seminā ʻa e kau fakafofonga fakavahelahí ʻi he ʻaho 30 ʻo Sepitema, 1976, Ngaahi ʻĀkaivi ʻo e Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní, 8.

  28. ʻI he Conference Report, ʻOkatopa 1977, 125–26; pe Ensign, Nōvema 1977, 78.

ʻĪmisi
family gardening

“Tau fakaʻaongaʻi muʻa ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻo e mateuteu fakatāutaha mo fakafāmilí ʻi heʻetau moʻui fakaʻahó.”

ʻĪmisi
father and son fixing engine

“ ʻOku ʻomi ʻe he ngāué ʻa e fiefiá, ʻa ʻete ongoʻi ʻoku ʻi ai hoto mahuʻingá, pea mo e koloaʻiá. Ko e founga ia ʻoku lavaʻi ai ʻa e ngaahi meʻa kotoa peé; ko e fehangahangai ia ʻo e fakapikopikó.”