Vahe 46: Ko Hono Fakapōngí: Ko e Fakama‘u ‘e he Palōfitá ‘Ene Fakamo‘oní ‘aki Hono Totó

Vahe 46

Ko Hono Fakapōngí: Ko e Fakama‘u ‘e he Palōfitá ‘Ene Fakamo‘oní ‘aki Hono Totó

“Na‘e fisifisimu‘a ‘a ‘ene mo‘uí, pea pekia ‘oku tu‘u-ki-mu‘a ‘i he ‘ao ‘o e ‘Otuá mo hono kakaí.”

Mei he Mo‘ui ‘a Siosefa Sāmitá

Ko ha taimi ta‘emanonga lahi ‘i Nāvū ‘a e fa‘ahita‘u momoko mo e failau ‘o e 1843–44 ‘i he toe lahi ange e ngaahi fili ‘o Siosefa Sāmitá ke faka‘auha ia mo e Siasí. ‘I hono ‘ilo‘i ‘e he Palōfitá kuo vave ke ‘osi ‘ene ngāue ‘i māmaní, na‘á ne toutou fakataha leva mo e Kōlomu ‘o e Kau ‘Aposetolo ‘e Toko Hongofulu Mā Uá ke fakahinohino‘i kinautolu pea mo foaki ange ‘a e ngaahi kī ‘o e lakanga fakataula‘eikí ‘a ia na‘e fie ma‘u ki hono pule‘i ‘o e Siasí. Na‘e aofangatuku ‘aki ‘a e ngaahi teuteu ko ‘ení ha fakataha mo e kau ‘Aposetoló pea mo ha ni‘ihi tokosi‘i kehe ne nau kaungāngāue ‘i Mā‘asi ‘o e 1844. ‘I he fakataha alēlea makehe ko ‘ení, na‘e fakatukupaa‘i ai ‘e he Palōfitá ‘a e Toko Hongofulu Mā Uá ke nau pule‘i ‘a e Siasí ‘i he hili ‘o ‘ene maté, ‘o ne fakamatala ange kuó ne ‘osi foaki ange kiate kinautolu ‘a e ngaahi ouau, mafai, pea mo e ngaahi kī kotoa ‘oku fie ma‘u ke fakahoko ‘aki ‘ení. Na‘á ne talaange, “ ‘Oku ou tekaki atu mei hoku ongo umá ni ki homou umá ‘a e mamafa mo e fatongia ‘o hono tataki ‘o e Siasí. Ko ia, fakafefeka homou umá pea mou tu‘u ke ngali tangata, he ‘e tuku ‘e he ‘Eikí ke u ma‘u ha ki‘i mālōlō si‘i.”¹

‘I he ‘aho 10 ‘o Sune 1844, ne tu‘utu‘uni ai ‘e Siosefa Sāmita, ko ia na‘e pule-kolo ‘i Nāvuú, fakataha mo e fakataha alēlea ‘o e kolo ko Nāvuú ke faka‘auha ‘a e Nauvoo Expositor mo e fale pulusi na‘e paaki aí. Ko e Nauvoo Expositor ko ha nusipepa fakafepaki ki he tui faka-Māmongá ‘a ia na‘á ne lau‘i kovi‘i ‘a e Palōfitá mo ha Kāingalotu kehe pea mo feinga ke fulihi ‘a e Lao Fakakolo ‘o Nāvuú (Nauvoo Charter). Na‘e manavasi‘i ‘a e kau ‘ōfisa ‘o e koló telia na‘a hoko ha fetā‘aki ko e tupu mei hono pulusi ko ‘ení. Ko e ola ‘o e tu‘utu‘uni na‘e fai ‘e he pulekoló mo e fakataha alēlea ‘o e koló, ko hono fakahoko ‘e he kau ma‘u mafai ‘o ‘Ilinoisí ha ngaahi tukuaki‘i loi mo ta‘e ‘uhinga ‘o e Palōfitá, hono tokoua ko Hailamé, pea mo ha kau ‘ōfisa kehe ‘o e kolo ko Nāvuú ki he fakamoveuveu. Ne tu‘utu‘uni ‘e he kōvana ‘o ‘Ilinoisí, Tōmasi Footi, ke hopo‘i ‘a e kau tangatá ni ‘i Kātesi ‘i ‘Ilinoisi, ko e tu‘u‘anga ia ‘o e ‘ōfisi ‘o e pule‘angá, peá ne palōmesi ange te ne malu‘i kinautolu. Na‘e ‘ilo ‘e Siosefa kapau ‘e ‘alu ki Kātesi, ‘e tu‘u fakatu‘utāmaki lahi ange ia ki he‘ene mo‘uí koe‘uhí ko e kau fakatanga na‘a nau fakamanamana‘i iá.

‘I he tui ‘a Siosefa mo Hailame ko kinaua pē ‘oku fie ma‘u ‘e he kau fakatangá, na‘á na mavahe leva ki he Hihifó ke malu‘i ‘ena mo‘uí. ‘I he ‘aho 23 ‘o Suné, na‘á na kolosi ai ‘i he Vaitafe Misisipí, ka ‘i he konga ki mui ‘o e ‘aho ko iá, ne ma‘u ‘e he kau tangata mei Nāvuú ‘a e Palōfitá ‘o fakahā ange ‘e ‘ohofi ‘e he kau sōtiá ‘a e koló ‘o kapau he ‘ikai ke ‘alu ki he kau ma‘u mafaí ‘i Kātesi. Na‘e loto ‘a e Palōfitá ke ne fai ‘a e me‘á ni, ‘i he‘ene ‘amanaki ke fakalelei mo e kau ‘ōfisa fakapule‘angá pea mo e kau fakatangá. ‘I he ‘aho 24 ‘o Suné, na‘e fepōpoaki ‘aki ai ‘a Siosefa mo Hailame Sāmita mo hona ongo fāmilí peá na heka atu mo ha kau ‘ōfisa ‘o e kolo ko Nāvuú ‘o hangatonu ki Kātesi, ‘o na tukulolo fiemālie pē ki he kau ‘ōfisa ‘o e vahefonuá ‘i Kātesí he ‘aho hono hokó. Hili hono tukuange ‘o e ongo tautehiná ‘i hano totongi malu‘i ‘i he tukuaki‘i ne faí, na‘e toe faka‘ilo loi kinaua ki he talisone ki he siteiti ‘o ‘Ilinoisí, pea toe puke ai kinaua, ‘o tukupōpula ‘i he Fale Fakapōpula Kātesí ke tali hopo. Na‘e pole ai ‘a ‘Eletā Sione Teila mo Uiliate Lisiate, ko e ongo mēmipa pē ia ‘o e Toko Hongofulu Mā Uá na‘e ‘ikai ngāue fakafaifekau he taimi ko iá, ke nau kaungā ō.

‘I he ho‘atā efiafi ‘o e ‘aho 27 ‘o Sune 1844, na‘e tangutu fakalongolongo mo loto mamahi pē ‘a kau tangatá ni ‘i he fale fakapōpulá. Na‘e kole ai ha taha ‘o e kau tangatá kia ‘Eletā Teila ke hiva ma‘anautolu, he na‘á ne ma‘u ha le‘o tēnoa lelei. Na‘e ‘ikai fuoloa kuo hiki hake hono le‘ó ‘o hiva: “Ko ha Tangata fononga fonu he loto mamahí, na‘á ma fa‘a fetaulaki, peá ne kole ha tokoni [na‘e ‘ikai ke u lava ‘o ‘ikai ki ai].”² Na‘e manatu‘i ‘e ‘Eletā Teila ko e himí, “na‘e meimei ko ‘emau ongo ia ‘i he taimi ko iá he na‘a mau loto mamahi, ongo‘i ta‘e oli‘ia mo loto fo‘i.”³

Na‘e taimi nounou pē mei ‘osi ‘a e nima efiafí, kuo ‘ohofi ‘e ha kulupu tokolahi ‘a e fale fakapōpulá, ‘o fana mai ‘enau ngaahi me‘afaná ki he kau tangata na‘e ‘i lotó. Na‘e lau momeniti pē kuo lava ‘enau ngāue koví. Na‘e ‘uluaki fana‘i ‘a Hailame Sāmita pea si‘i mālōlō ‘i he meimei taimi pē ko iá. Ko ‘Eletā Lisiate na‘e fakaofo ‘ene lavea si‘isi‘i peé; pea ko ‘Eletā Teilá, neongo na‘e lavea lahi, ka ne mo‘ui ‘o ne hoko ki mui ko e Palesiteni hono tolu ‘o e Siasí. Na‘e lele ‘a e Palōfita ko Siosefá ki he matapā sio‘atá pea fana‘i ai ia. Na‘e fakama‘u ‘e he Palōfita ‘o hono Toe Fakafoki mai ‘o e Ongoongoleleí mo hono tokoua ko Hailamé, ‘a ‘ena fakamo‘oní ‘aki hona totó.

Ngaahi Akonaki ‘a Siosefa Sāmitá

Na‘e malu‘i ‘e he ‘Otuá ‘a Siosefa Sāmita kae ‘oua kuo ‘osi hono misiona ‘i he māmaní.

‘I ‘Aokosi ‘o e 1842, na‘e pehē ai ‘e Siosefa Sāmita: “Ko ‘eku ongo ‘eni ‘i he taimi ní, koe‘uhí kuo fakatolonga mai au ‘e he ‘Eiki Māfimafí ‘o a‘u ki he ‘ahó ni, te Ne kei hokohoko atu ai pē hono malu‘i aú, ‘i he tui mo e ngaahi lotu fakataha ‘a e Kāingalotú, kae ‘oua kuó u faka‘osi kakato hoku misiona ‘i he mo‘ui ní, mo fokotu‘u ma‘u ‘a e kuonga ‘o e kakato ‘o e lakanga fakataula‘eikí ‘i he ngaahi ‘aho faka‘osí, ke ‘oua na‘a lava ‘e he ngaahi mālohi kotoa ‘o māmani mo helí ‘o ikuna‘i ia.”⁴

‘I ‘Okatopa ‘o e 1843, na‘e pehē ai ‘e he Palōfitá: “ ‘Oku ou pole‘i ‘a māmani kotoa ke nau faka‘auha ‘a e ngāue ‘a e ‘Otuá; pea ‘oku ou kikite he ‘ikai te nau ma‘u ha mālohi ke fakapoongi au kae ‘oua kuo ‘osi ‘eku ngāué, peá u mateuteu ke mate.”⁵

‘I Mē ‘o e 1844, na‘e pehē ai ‘e he Palōfitá: “ ‘E malu‘i ma‘u pē au ‘e he ‘Otuá kae ‘oua kuo fakahoko hoku misioná.”⁶

‘I Sune ‘o e 1844, na‘e pehē ai ‘e he Palōfitá: “ ‘Oku ‘ikai ke u tokanga ki he‘eku mo‘ui ‘a‘akú; ‘oku ou mateuteu ke feilaulau‘i au koe‘uhí ko e kakaí ni; he ko e hā ha me‘a ‘e lava ke fai ‘e hotau ngaahi filí? Ko ‘enau tāmate‘i pē ‘a e sinó, pea ‘osi leva honau mālohí. Tu‘u ma‘u ‘e hoku kaungāme‘a; ‘oua na‘a ilifia. ‘Oua na‘a mou feinga ke fakahaofi ho‘omou mo‘uí, he ko ia ‘oku ilifia ke mate koe‘uhí ko e mo‘oní, ‘e mole meiate ia ‘a e mo‘ui ta‘engatá. Tau kātaki ‘o a‘u ki he ngata‘angá pea te tau toetu‘u pea hoko ‘o hangē ko e ngaahi ‘otua, pea pule ‘i he ngaahi pule‘anga fakasilesitiale, ‘o pule faka‘ei‘eiki, mo e ngaahi pule‘anga ta‘engata.”⁷

‘I he hengihengi ‘o e ‘aho 27 ‘o Sune 1844, na‘e fai ai ‘e Siosefa Sāmita ha tohi fakavavevave ‘i he Fale Fakapōpula Kātesí kia ‘Ema Sāmita: “Kuo ofi ke ngata ‘eku mo‘uí, pea ‘oku ou ‘ilo kuo fakatonuhia‘i au pea na‘á ku fai ‘a e lelei taha na‘e malava ke u fakahokó. ‘Oatu hoku ‘ofa ki he fānaú mo hoku kaungāme‘á kotoa…; pea ko e me‘a fekau‘aki mo e talisoné, ‘oku ou ‘ilo‘i kuo te‘eki ai ke u fai ha hia pehē, pea he ‘ikai ke nau lava ‘o fakamo‘oni‘i ha ki‘i ‘ata ‘o ha fa‘ahinga me‘a pehē, ko ia, ‘oku ‘ikai totonu ke ke manavasi‘i ‘e ‘i ai ha kovi ‘e hoko mai kiate kimautolu ‘i he tafa-‘aki ko iá. ‘Ofa ke tāpuaki‘i kotoa kimoutolu ‘e he ‘Otuá. ‘Ēmeni.”⁸

Ki mu‘a pea mate ‘a Siosefa Sāmitá, na‘á ne foaki ki he Kau ‘Aposetolo ‘e Toko Hongofulu Mā Uá ‘a e kī kotoa ‘o e lakanga fakataula‘eikí mo e mālohi na‘e fakama‘u ‘e he ‘Eikí kiate iá.

Na‘e manatu‘i ‘e Uilifooti Utalafi, ko e Palesiteni hono fā ‘o e Siasí, ‘a e me‘á ni: “Na‘e fakamoleki ‘e [Siosefa Sāmita] ‘a e fa‘ahita‘u momoko faka‘osi ‘o ‘ene mo‘uí ko ha māhina nai ‘e tolu pe fā mo e kōlomu ‘o e Toko Hongofulu Mā Uá, ‘o ne ako‘i kinautolu. Na‘e ‘ikai ko ha ngaahi houa si‘i pē ‘a ‘ene fakahoko kiate kinautolu e ngaahi ouau ‘o e ongoongoleleí; ka na‘á ne fakamoleki e ‘aho ki he ‘aho, uike ki he uike, pea mo e māhina ki he māhina, ‘i hono ako‘i kinautolu mo ha ni‘ihi tokosi‘i kehe ‘i he ngaahi me‘a ‘o e pule‘anga ‘o e ‘Otuá.”⁹

Na‘e pehē ‘e Uilifooti Utalafi fekau‘aki mo e fakataha ‘a Siosefa Sāmita mo e kau ‘Aposetoló ‘i Mā‘asi ‘o e 1844: “ ‘Oku ou manatu‘i ‘a e lea faka‘osi na‘e fai ‘e [Siosefa Sāmita] kiate kimautolu ki mu‘a ‘i he‘ene maté. … Na‘á ne tu‘u pē ‘i ha houa nai ‘e tolu. Na‘e hangē na‘e fakafonu ‘a e lokí ‘aki ha afi kakahá, na‘e maama ‘a hono fofongá ‘o hangē ko e ‘āmipa, pea na‘e fakateunga ia ‘e he mālohi ‘o e ‘Otuá. Na‘á ne fakamatala‘i ‘i homau ‘aó homau fatongiá. Na‘á ne fakamatala‘i ‘i homau ‘aó ‘a e kakato ‘o e ngāue ma‘ongo‘onga ko ‘eni ‘a e ‘Otuá; pea ‘i he‘ene lea kiate kimautolú na‘á ne pehē: ‘Kuo ‘osi fakama‘u ki hoku ‘ulú ‘a e kī, mālohi, mo e tefito‘i mo‘oni kotoa pē ‘o e mo‘uí, mo e fakamo‘uí kuo faifaiangé pea foaki ‘e he ‘Otuá ki ha tangata kuo mo‘ui ‘i he funga ‘o māmaní. Pea ko e ngaahi tefito‘i mo‘oni pea mo e lakanga fakataula‘eikí ni mo hono mālohí ‘oku ‘a e kuonga ma‘ongo‘onga mo faka‘osi ia ko ‘eni kuo tuku mai ai ‘e he ‘Otua ‘o e Langí Hono to‘ukupú ke fokotu‘u ai kinautolu ‘i he māmaní. Na‘á ne pehē ‘i he‘ene lea ki he Toko Hongofulu Mā Uá, ‘Kuó u fakama‘u ki homou ‘ulú ‘a e ngaahi kī, ngaahi mālohi, mo e tefito‘i mo‘oni kotoa pē kuo fakama‘u ‘e he ‘Eikí ki hoku ‘ulú.‘ Pea ‘i he‘ene hoko atú, na‘á ne pehē, ‘Kuo fuoloa ‘eku mo‘uí—‘o a‘u mai ki he taimi lolotonga ko ‘ení—Kuó u ‘i he lotolotonga ‘o e kakaí ni pea ‘i he ngāue ma‘ongo‘ongá pea mo e ngāue ki he huhu‘í. Na‘á ku faka-‘amu ke u mo‘ui ‘o mamata ‘i hono langa ‘o e Temipalé ni. Ka he ‘ikai ke u mo‘ui ‘o mamata ‘i he‘ene ‘osí; ka te mou mamata kimoutolu ki ai—te mou mamata kimoutolu ki ai.’ …

“Hili ‘ene lea pehē kiate kimautolú, na‘á ne pehē leva: ‘‘Oku ou tala atu, ‘oku lolotonga ‘i homou umá ‘a e mafatukituki ‘o e pule-‘angá ni; kuo pau ke mou fakamo‘oni‘i ia ki māmani fulipē, pea kapau he ‘ikai ke mou fai ia te mou mala‘ia.’”¹⁰

Na‘e hiki ‘e he kau mēmipa ‘o e Kōlomu ‘o e Toko Hongofulu Mā Uá ‘o pehē: “Ko kimautolu, ko e [Toko Hongofulu Mā Uá], … na‘a mau ‘i ha fakataha alēlea ‘i he konga ki mui ‘o e māhina ko Mā‘asi ne toki ‘osí [1844], na‘e fai ‘i he Kolo ko Nāvuú. …

“ ‘I he fakataha alēlea ko ‘ení, na‘e hangē na‘e mamahi ‘a e loto ‘o Siosefa Sāmitá, pea na‘á ne fakahā tau‘atāina mai ai hono lotó kiate kimautolu… : ‘Ngaahi Tokoua, ‘oku fakahā mai ‘e he ‘Eikí ke u fakavavevave‘i ‘a e ngāue ‘oku tau fakakaungatāmaki aí. … ‘Oku ofi ke hoko ha ngaahi me‘a mahu‘inga. Mahalo pē ‘e fakapoongi au ‘e hoku ngaahi filí. Pea kapau te nau fai ia, kae ‘ikai foaki kiate kimoutolu ‘a e ngaahi kī mo e mālohi na‘e tuku kiate aú, ‘e mole ia mei māmani. Ka, kapau te u lava ‘o foaki kinautolu ki homou ‘ulú, pea tuku ā ke u tō ki he ngaahi nima ‘o e kau fakapoó ‘o kapau ‘e tuku ‘e he ‘Otuá ke hoko, pea te u ‘alu ‘i he fiefia mo e fiemālie kakato, ‘i he‘eku ‘ilo kuo lava ‘eku ngāué, pea kuo ‘osi fokotu‘u mo e fakava‘e ‘a ia ‘e ohi hake ai ‘a e pule‘anga ‘o e ‘Otuá ‘i he kuonga ko ‘eni ‘o e kakato ‘o e ngaahi kuongá.

“ ‘Kuo pau ke ‘i he uma ‘o e Toko Hongofulu Mā Uá ‘a e fatongia ‘o hono taki ‘o e siasí ni mei heni ‘o fai atu pea ‘oua na‘a mou mālōlō kae ‘oua kuo mou fokotu‘u ha ni‘ihi ke nau fetongi kimoutolu. He ‘ikai lava ‘e homou ngaahi filí ‘o fakapoongi faka-‘angataha kotoa kimoutolu, pea kapau ‘e fakapoongi ha ni‘ihi ‘o kimoutolu, te mou lava pē ‘o hilifaki nima ki ha ni‘ihi ke nau fakakakato ho‘omou kōlomú. Ko e founga ia ‘e lava ai ke fakatolonga ‘a e mālohí ni mo e ngaahi kií ni ‘i māmaní.’ …

“He ‘ikai toe ngalo ‘iate kimautolu ‘a e ngaahi ongo na‘á ne ma‘ú pe ko ‘ene ngaahi lea ‘i he fakataha‘anga ko ‘ení. Pea ‘i he hili ‘ene leá, na‘e hoko atu ‘ene luelue takai he lokí mo pehē: ‘Talu mei he‘eku tuku atu ‘a e kavengá ni mei hoku umá, mo ‘eku ongo‘i ma‘ama‘a ‘o hangē ha ‘umosi tāpuni hiná. ‘Oku ou ongo‘i ‘oku ou tau‘atāina. ‘Oku ou fakafeta‘i ai ki hoku ‘Otuá ‘i he fakatau‘atāina ko ‘ení.’”¹¹

Na‘e tohi ‘e Pa‘ale P. Palati, ko ha mēmipa ‘o e Kōlomu ‘o e Toko Hongofulu Mā Uá ‘o pehē: “Na‘e tataki pē ‘a e tangata ma‘ongo‘onga mo lelei ko ‘ení, ki mu‘a pea pekiá ke ne ui fakataha mai ‘a e Toko Hongofulu Mā Uá mei he taimi ki he taimi, mo ne fakahinohino‘i kinautolu ‘i he ngaahi me‘a kotoa pē fekau‘aki mo e Siasí, ngaahi ouaú, pea mo e pule‘anga ‘o e ‘Otuá. Na‘á ne fa‘a pehē ko ‘ene fakatoka ‘a e fakava‘é, ka ‘oku tuku ki he Toko Hongofulu Mā Uá ke nau faka‘osi ‘a e langá. Na‘á ne pehē, ‘ ‘Oku ‘ikai ke u ‘ilo hono ‘uhingá; ka ‘oku hangē ‘oku teke au ke fakavavevave‘i ‘eku teuteú, pea mo foaki ki he Toko Hongofulu Mā Uá ‘a e ngaahi ouau, ngaahi kī, ngaahi fuakava, ngaahi ‘enitaumeni, pea mo e ngaahi ouau fakama‘u kotoa pē ‘o e lakanga fakataula‘eikí, pea fokotu‘u ai ‘i honau ‘aó ha sīpinga ‘i he me‘a kotoa pē fekau‘aki mo e malu‘angá [‘a e temipalé] pea mo e ‘enitaumeni ‘i aí.’

“ ‘I he ‘osi ‘ene fai ‘ení, na‘á ne fiefia lahi fau; he na‘á ne pehē, ‘oku ‘amanaki ke hili ‘e he ‘Eikí ‘a e kavengá ki homou umá kae tuku ke u ki‘i mālōlō ‘i ha taimi nounou; na‘e hoko atu ‘o ne pehē, pea kapau te nau fakapoongi au, ‘e kei hoko atu pē ‘a e pule‘anga ‘o e ‘Otuá, he ko ‘eni kuo ‘osi ‘eku ngāue na‘e tuku kiate aú, ‘aki ‘eku tuku kiate kimoutolu ‘a e ngaahi me‘a kotoa pē ki hono langa hake ‘o e pule‘angá ‘o fakatatau mo e vīsone fakalangí, pea mo e sīpinga na‘e fakahā kiate au mei he langí.”¹²

Na‘e akonaki ‘a Pilikihami ‘Iongi, ko e Palesiteni hono ua ‘o e Siasí, ‘o ne pehē: “Na‘e foaki ‘e Siosefa ki homau ‘ulú ‘a e ngaahi kī mo e ngaahi mālohi kotoa pē ‘oku ‘o e tu‘unga fakae-‘Aposetolo ‘a ia na‘á ne ma‘u ki mu‘a pea toki to‘o atú, pea he ‘ikai ke lava ‘e ha tangata pe ‘e ha kau tangata ke tu‘u ‘i he vaha‘a ‘o Siosefa mo e Toko Hongofulu Mā Uá ‘i he māmaní ni pe ‘i he maama ka hoko maí. Hono ‘ikai tu‘o lahi ‘a e fa‘a pehē ‘e Siosefa ki he Toko Hongofulu Mā Uá, ‘Kuó u fakatoka ‘a e fakava‘é pea kuo pau ke mou langa ai, he kuo hili ki homou umá ‘a e pule‘angá.’ ”¹³

Na‘e fisifisimu‘a ‘a e mo‘ui ‘a e Palōfita ko Siosefa Sāmitá mo hono tokoua ko Hailamé peá na pekia ‘oku tu‘u-ki-mu‘a ‘ena fakamo‘oni ki he ongoongoleleí.

Hangē ko hono lekooti ‘i he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 135:1–6, na‘e hiki ‘e Sione Teila ‘i he lolotonga ‘o ‘ene hoko ko e mēmipa ‘o e Kōlomu ‘o e Toko Hongofulu Mā Uá ‘o pehē: “Ko e me‘a ke fakama‘u ‘a e fakamo‘oni ‘o e tohi ko ‘ení pea mo e Tohi ‘a Molomoná, ko ia ‘oku mau fakahā ai hono fakapoongi ‘o Siosefa Sāmita ko e Palōfitá, mo Hailame Sāmita ko e Pēteliaké. Na‘e fana‘i ‘a kinaua ‘i he fale fakapōpula ‘o Kātesí, ‘i he ‘aho 27 ‘o Suné, 1844, ‘i he taimi nima efiafí nai, ‘e ha fu‘u kakai tokolahi kuo to‘o mahafu—pea vali ‘uli‘uli—‘a ia ko e toko 150 ki he toko 200 nai. Na‘e ‘uluaki fana‘i ‘a Hailame ‘o ne tō ‘o ne tō fiemālie pē, mo pehē: Ko e tangata mate au! Na‘e puna ‘a Siosefa mei he matapā si‘o‘atá, ka na‘e fana‘i ia ‘o mate ‘i he‘ene feingá, mo ‘ene pehē: ‘E ‘Eiki ko hoku ‘Otua! Na‘e toe fana‘i ‘a kinaua fakatou‘osi hili ‘ena maté, ‘i ha founga fakamamahi, pea na‘e lavea ‘a kinaua fakatou‘osi ‘i ha fo‘i pulu ‘e fā.

“Ko e Sione Teila mo Uiliate Lisiate, ‘a ia ko e toko ua ‘o e Toko Hongofulu Mā Uá, ko kinaua pē na‘e ‘i he lokí ‘i he taimi ko iá; na‘e lavea ‘a e ‘uluakí ‘i ha founga fita‘a ‘i ha fo‘i pulu ‘e fā, kae talu ai mo ‘ene toe sai; ko hono uá na‘á ne hao, ‘i he malu‘i ‘a e ‘Otuá, ta‘e ‘i ai ha ava ‘i hono kofú.

“Kuo fai ‘e Siosefa Sāmita, ko e Palōfita mo e Tangata Kikite ‘a e ‘Eikí, ha me‘a lahi ange ki hono fakamo‘ui ‘o e fa‘ahinga ‘o e tangatá ‘i he māmaní, tuku kehe ‘a Sīsū pē, ‘i ha toe tangata ‘e toko taha ‘a ia na‘e mo‘ui ‘i ai ‘i ha kuonga. ‘I he vaha‘a fuonounou ‘o e ta‘u ‘e uofulu, kuó ne ‘omai ‘a e Tohi ‘a Molomoná, ‘a ia na‘á ne liliu ‘i he foaki mo e mālohi ‘o e ‘Otuá, pea kuo fou ‘iate ia ‘a hono pulusi ia ‘i he ongo fu‘u fonua lalahi ‘e ua; kuó ne ‘oatu ‘a hono kakato ‘o e ongoongolelei ta‘engatá, ‘a ia na‘e tu‘u ‘i aí, ki he ngaahi potu ‘e fā ‘o e māmaní; kuó ne ‘omai ‘a e ngaahi fakahā mo e ngaahi fekau ‘a ia ‘oku kau ‘i he tohí ni ‘o e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá, pea mo ha ngaahi tohi lahi mo e ngaahi akonaki kehe ‘oku ngali potó koe‘uhí ke ‘aonga ki he fānau ‘a e tangatá; kuó ne tānaki ‘a e lau afe ‘o e Kau Mā‘oni‘oni ‘i he Ngaahi ‘Aho Kimui Ní, mo fokotu‘u ha fu‘u kolo lahi, pea tuku ha ongoongo lelei mo e hingoa ‘a ia ‘oku ‘ikai lava ke tāmate‘i. Na‘e fisifisimu‘a ‘a ‘ene mo‘uí, pea pekia ‘oku tu‘u-ki-mu‘a ‘i he ‘ao ‘o e ‘Otuá mo hono kakaí; pea hangē ko e tokolahi ‘o e kau pani ‘a e ‘Eikí ‘i he ngaahi kuonga ‘i mu‘á, kuó ne fakama‘u hono tufakangá mo ‘ene ngaahi ngāué ‘aki hono toto ‘o‘oná; pea kuo pehē foki mo hono tokoua ko Hailamé. Na‘e ‘ikai te na mavahevahe ‘i he mo‘uí, pea na‘e ‘ikai fakamāvae‘i ‘a kinaua ‘i he maté!

“ ‘I he ‘alu ‘a Siosefa ki Kāteisi ke tuku atu ia ki he ngaahi fie ma‘u loi ‘a e laó, ‘i he ‘aho ‘e ua pe tolu ki mu‘a ‘i hono fakapōngí, na‘á ne pehē: ‘‘Oku ou ‘alu ‘o hangē ko e lami ke tāmate‘i; ka ‘oku nonga hoku lotó ‘o hangē ko e pongipongi malū ‘i he fa‘ahita‘u māfaná; ‘oku ou ma‘u ‘a e konisēnisi ‘oku ‘ata‘atā mei he fai hala ki he ‘Otuá pea ki he kakai kotoa pē. Te u mate ‘oku ou ta‘ehalaia, pea ‘e pehē ‘o kau kiate au ‘i he kaha‘ú—Na‘e fakapoongi ia ‘i he anga fita‘a‘—‘I he pongipongi pē ko iá, ‘i he hili ‘a e teuteu ‘a Hailame ke ‘alu—te tau pehē koā ko e ‘alu ke tāmate‘i? ‘io, he na‘e pehē ia—na‘á ne lau ‘a e veesi ‘oku hā atu ‘i lalo ní, ‘a ia ‘oku ofi ki he ngata‘anga ‘o e vahe hono hongofulu mā ua ‘o e Tohi ‘Etá, ‘i he Tohi ‘a Molomoná, ‘o ne peluki ‘a e ki‘i tapa ‘o e peesi ‘i aí:

“Pea na‘e hoko ‘o pehē na‘á ku lotu ki he ‘Eikí ke ne foaki ki he kau Senitailé ‘a e ‘ofa, koe‘uhí ke nau ma‘u ‘a e manava‘ofá. Pea na‘e hoko ‘o pehē na‘e folofola mai ‘a e ‘Eikí kiate au: Kapau ‘oku ‘ikai te nau ma‘u ‘a e manava‘ofá ‘oku tatau ai pē kiate koe, kuó ke tui faivelenga; ko ia, ‘e fakama‘a ho ngaahi kofú. Pea ko e me‘a ‘i ho‘o ‘ilo‘i ho vaivaí, ko ia ‘e ngaohi koe ke ke mālohi, ‘o a‘u ki ho‘o nofo hifo ‘i he potu kuó u teuteu ‘i he ngaahi nofo‘anga ‘o ‘eku Tamaí. Pea ko ‘eni … ‘oku ou lea māvae ki he kau Senitailé; ‘io, kae ‘uma‘ā foki mo hoku kāingá ‘a ia ‘oku ou ‘ofa aí, kae ‘oua ke tau fe‘iloaki ‘i he ‘ao ‘o e fakamaau‘anga ‘o Kalaisí, ‘a ia ‘e ‘ilo ai ‘e he kakai fulipē ‘oku ‘ikai ‘uli‘i hoku ngaahi kofú ‘i homou totó. [‘Eta 12:36–38.] Kuo pekia ‘eni ‘a e ongo tangata fakamo‘oní, pea ‘oku mālohi kakato ‘a ‘ena fakamo‘oní.

“Na‘e ta‘u fāngofulu mā fā ‘a Hailame Sāmita ‘i Fēpueli, 1844, pea na‘e ta‘u tolungofulu mā valu ‘a Siosefa Sāmita ‘i Tīsema ‘o e ta‘ú 1843; pea fai atu ai pē mei heni, ‘e lau hona hingoá fakataha mo e fa‘ahinga kuo fakapoongi koe‘uhi ko e lotú; pea ‘e fakamanatu‘i ki he tokotaha ‘oku lau ‘eni ‘i he pule‘anga kotoa pē ko e Tohi ‘a Molomoná, pea mo e tohí ni ‘o e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava ‘a e Siasí, ko e me‘a na‘e fakamoleki ai ‘a e toto lelei taha ‘o e senituli hono hongofulu mā hivá ‘i hono ‘omi ke fakamo‘ui ha māmani kuo faka‘au ‘o kovi; pea kapau ‘oku lava ‘e he afí ke maumau‘i ha ‘akau ‘oku kei mata koe‘uhi ko e fakalāngilangi‘i ‘o e ‘Otuá, huanoa hono faingofua ke vela ‘o ‘osi ‘a e ngaahi ‘akau mōmoá ke fakama‘a ‘a e ngoue vainé mei he koví. Na‘á na mo‘ui ki he lāngilangi; na‘á na mate ki he lāngilangí; pea ko e lāngilangí ‘a hona pale ta‘engatá. ‘E tukufakaholo ‘a hona hingoá mei he kuonga ki he kuonga ki he hako ‘e tupú ko e ongo makakoloa mahu‘inga kiate kinautolu kuo fakamā‘oni‘oni‘i.”¹⁴

Na‘e fakahoko ‘e Siosefa Sāmita hono misiona ‘i māmaní pea fakama‘u ‘ene fakamo‘oní ‘aki hono totó.

Na‘e pehē ‘e Pilikihami ‘Iongi: “Neongo na‘e ma‘u ‘e he filí ha mālohi ke fakapoongi hotau palōfitá, ‘a ia ko hono fakapoongi hono sinó, ‘ikai ‘apē na‘á ne fakahoko ‘a e ngaahi me‘a kotoa pē na‘e ‘i hono lotó ke ne fakahoko ‘i hono kuongá? Fakatatau mo ‘eku ‘ilo‘i paú, na‘á ne fakahoko ia.”¹⁵

Na‘e toe akonaki foki ‘a Pilikihami ‘Iongi ‘o pehē: “Ko hai na‘á ne fakahaofi ‘a Siosefa Sāmita mei he nima ‘o hono ngaahi filí ‘o a‘u ki he ‘aho na‘e fakapoongi ai iá? Ko e ‘Otuá; neongo na‘e tā tu‘o lahi ‘ene vāofi mo e maté, pea ‘i he vakai ‘a e tangatá, he ‘ikai pē toe lava ke fakahaofi ia. Ko e taimi ko ē na‘e ‘i he fale fakapōpula ai ‘i Misulí, mo fakakaukau ‘a e tokotaha kotoa pē he ‘ikai ke ne toe hao mei he nima ‘o hono ngaahi filí, na‘á ku ma‘u ‘a e tui tatau mo e tui ‘a ‘Ēpalahamé, ‘o u fakahā ange ki he Kāingá, hangē ‘oku mo‘ui ‘a e ‘Eiki ko e ‘Otuá, ‘e pehē pē hono fakahaofi ia mei honau nimá. Neongo na‘á ne ‘osi kikite‘i pē he ‘ikai ke ne mo‘ui ‘o a‘u ki hono ta‘u fāngofulú, ka na‘a tau kei faka‘amu pē he ‘ikai mo‘oni ‘a e kikite ko ‘ení, pea te tau nofo pē mo ia ‘o ta‘e ngata. Na‘a tau pehē ‘e hanga ‘e he‘etau tuí ‘o fakalōloa atu ‘a e mo‘ui ‘a Siosefá, ka na‘e fehālaaki ‘etau ma‘ú—he na‘á ne mate fakama‘ata ia koe‘uhí ko ‘ene tui fakalotú. Na‘á ku lea ‘o pehē ‘oku lelei ‘a e me‘a hono kotoa; kuo toe mālohi ‘aupito ange ‘eni ‘a e fakamo‘oní; kuó ne fakama‘u ia ‘aki hono totó.”¹⁶

Na‘e fakamo‘oni ‘a Uilifooti Utalafi ‘o pehē: “Na‘á ku fa‘a ma‘u ha ongo makehe fekau‘aki mo ‘ene mālōloó pea mo e founga na‘e to‘o ai si‘ene mo‘uí. Na‘á ku ongo‘i, … kapau na‘e lava ke fai ‘a e loto ‘o Siosefá, na‘á ne mei takimu‘a mai ki he ‘Otu Mo‘unga Maká. Ka na‘e talu mei ai mo ‘eku fiemālie ki he fo‘i mo‘oni ko ia na‘e fakatatau pē mo e polokalama [‘a e ‘Otuá], pea na‘e fie ma‘u meiate ia, ‘i he‘ene hoko ko e taki ‘o e kuonga ko ‘ení, ke ne fakama‘u ‘ene fakamo‘oní ‘aki hono totó, pea mu‘omu‘a atu ki he maama tatali‘anga ‘o e ngaahi laumālié, kuó ne ma‘u ‘a e ngaahi kī ‘o e kuonga fakakosipelí ni, ke fakaava ‘a e ngāue fakafaifekau ko ia ‘oku lolotonga fakahoko he taimí ni ‘i hono malanga‘aki ‘o e Ongoongoleleí ki he ‘ngaahi laumālie ‘oku ‘i he ‘fale fakapōpula.¹⁷

Na‘e ako‘i ‘e Siosefa F. Sāmita, ko e Palesiteni hono ono ‘o e Siasí ‘o pehē: “Ko e hā e me‘a ‘oku ako‘i mai ‘e he fakapoongi ‘o [Siosefa mo Hailame Sāmitá] kiate kitautolú? Ko e me‘a mahu-‘ingá ‘ka ‘i ai ha fuakava, ‘oku totonu ke ‘i ai foki mo e mate ‘o ia ‘okú ne fakamo‘oni ‘a e fuakavá’ (Hepelū 9:16) koe‘uhí ke mālohi. ‘Ikai ngata ai, ko e toto ‘o e kakai kuo fakapoongi koe‘uhí ko e lotú, ko e tenga mo‘oni ia ‘o e Siasí. Na‘e fakangofua pē ‘e he ‘Eikí ke fakahoko ‘a e feilaulaú koe‘uhí kae lava ke tu‘u ‘a e fakamo‘oni ‘a e ongo tangata anga-ma‘a mo angatonú ke talatalaaki‘i ‘a e angakovi mo e angahala ‘a māmaní. Pea ‘okú na toe hoko ko e ngaahi sīpinga ‘o e ‘ofa fakaofo na‘e folofola ki ai ‘a e Huhu‘í: ‘‘Oku ‘ikai ha tangata ‘e lahi hake ‘ene ‘ofá ‘i he me‘á ni, ke ne foaki ‘ene mo‘uí koe‘uhí ko hono kāingá.’ (Sione 15:13.) Kuó na fakahā ki he Kāingalotú pea mo māmani e ‘ofa fakaofo ko ‘ení; ki mu‘a peá na toki kamata fononga ki Kātesí, na‘á na fakatou tomu‘a ‘ilo‘i pē mo fakahā ‘ena ‘ilo pau ko ‘ena ō ki hona mate-‘angá. … Ko ‘ena loto to‘á, ‘ena tuí, pea mo ‘ena ‘ofa ki he kakaí na‘e ‘ikai hano ngata‘anga, pea na‘á na foaki ‘a e me‘a kotoa na‘á na ma‘ú ma‘a hona kakaí. Ko e fa‘ahinga lī‘oa mo e ‘ofa peheé na‘e ‘ikai toe fakaveiveiua ia ‘i he fakakaukau ‘a kinautolu na‘a nau ma‘u ‘a e feohi ‘a e Laumālie Mā‘oni‘oní, ko e mo‘oni ko e ongo tangata lelei mo faitotonu ko ‘ení, ko e ongo tamaio‘eiki kinaua ‘a e ‘Eikí kuo fakamafai‘i.

“Kuo hoko ma‘u pē ‘a e fakapō ko ‘ení ko ha ivi fakalaumālie ia ki he kakai ‘o e ‘Eikí. Kuó ne tokoni‘i kinautolu ‘i honau ngaahi faingata‘a‘ia fakatāutahá; kuó ne ‘oange ha loto lahi ke nau vilitaki ‘i ha ngāue ‘o e mā‘oni‘oní pea ke nau ‘ilo mo mo‘ui‘aki ‘a e mo‘oní, pea kuo pau ke tauhi ma‘u pē ia ‘i he manatu toputapu ‘a e Kāingalotu ‘o e Ngaahi ‘Aho Kimui Ní, ‘a ia kuo nau ‘ilo ‘a e ngaahi mo‘oni ma‘ongo‘onga kuo fakahā mai ‘e he ‘Otuá ‘o fakafou mai ‘i He‘ene tamaio‘eiki ko Siosefa Sāmitá.”¹⁸

Na‘e pehē ‘e Siaosi ‘Alipate Sāmita, ko e Palesiteni hono valu ‘o e Siasí: “Na‘e fakahoko ‘e Siosefa Sāmita hono misioná; pea ‘i he hokosia mai ‘a e taimi ke fehangahangai ai mo e maté, na‘á ne pehē, ‘‘Oku ou ‘alu ‘o hangē ko e lami ke tāmate‘i, ka ‘oku nonga hoku lotó ‘o hangē ko e pongipongi malū ‘i he fa‘ahita‘u māfaná. ‘Oku ou ma‘u ‘a e konisēnisi ‘oku ‘ata‘atā mei he faihala ki he ‘Otuá, pea ki he kakai kotoa pē. [Kapau te nau to‘o ‘eku mo‘uí, te u mate ko e tangata ‘oku tonuhia, pea ‘e tangi hoku totó mei he kelekelé ke sauni, pea ‘e pehē fekau‘aki mo au], “Na‘e fakapoongi ia ‘i he anga fita‘a.” ’ [Vakai, T&F 135:4.] “Na‘e fakapoongi ia ‘i he anga fita‘a.” ’ [Vakai, T&F 135:4.] Na‘e ‘ikai ilifia ke tu‘u ‘i he ‘ao ‘o e fakamaau‘anga ‘o ‘etau Tamai ‘i he langí ‘o tali ki he ngaahi ngāue na‘á ne fakahoko ‘i he sinó. Na‘e ‘ikai ilifia ke fehangahangai mo e ngaahi tukuaki‘i na‘e fai kiate iá, tokua na‘á ne kākaa‘i ‘a e kakaí mo ta‘e faitotonu kiate kinautolu. Na‘e ‘ikai ke ilifia ‘i he ola ‘o hono misiona ‘i he mo‘uí, pea mo hono faka‘osinga kāfakafa ‘o e ngāue na‘á ne ‘ilo ko e tuku mai mei he langí, ko e ngāue na‘á ne foaki ‘ene mo‘uí ke fakahoko.”¹⁹

Na‘e fakamo‘oni ‘a Kōtoni B. Hingikelī, ko e Palesiteni hono hongofulu mā nima ‘o e Siasí ‘o pehē: “ ‘I he‘ene fakapapau‘i mo‘oni ‘a e ngāue ke ne takí, pea toe fakapapau‘i mo hono uiui‘i fakalangí, na‘á ne fakamu‘omu‘a ia ‘o mā‘olunga ange ‘i he mahu-‘inga ‘o ‘ene mo‘uí. ‘I he‘ene tomu‘a ‘ilo‘i ‘a e teuaki ‘o ‘ene pekiá, na‘á ne tuku ai ia kiate kinautolu te nau tuku ia ki he nima ‘o e kau fakatangá. Na‘á ne fakama‘u ai ‘a ‘ene fakamo‘oní ‘aki hono totó.”²⁰

Ngaahi Fokotu‘u ki he Akó mo Hono Ako‘í

Fakakaukau‘i ‘a e ngaahi tefito‘i fakakaukau ko ‘ení ‘i ho‘o ako ‘a e vahé pe ‘i ho‘o teuteu ke ako‘í. Ke ma‘u ha tokoni lahi ange, vakai ki he peesi vii–xv.

Ki mu‘a si‘i pea fakapoongi ‘a Siosefa mo Hailame Sāmitá, na‘e hiva‘i ‘e ‘Eletā Sione Teila ‘a e “Ko ha Tangata Fononga Fonu he Loto Mamahí” (peesi 612). Lau pe hiva‘i ‘a e fakalea ‘o e himi ko ‘ení (Ngaahi Himi, fika 17), pea fakakaukau pe ‘oku nau fekau‘aki fēfē mo e mo‘ui ‘a e Palōfita ko Siosefa Sāmitá. Ko e hā na‘e fe‘unga ai ‘a e himí ni mo e tūkunga ko iá?
Toe fakamanatu ‘a e ngaahi lea ‘okú ne fakamo‘oni‘i hono foaki ‘e Siosefa Sāmita ‘a e ngaahi kī ‘o e lakanga fakataula‘eikí ki he Kau ‘Aposetolo ‘e Toko Hongofulu Mā Uá (peesi 614–18). ‘Okú ke pehē ko e hā na‘e ongo‘i ai ‘e he kau ‘Aposetoló na‘e mahu‘inga ke nau fakamo‘oni‘i ‘a e ngaahi me‘a ko ‘eni ne hokó? Ko e hā ha‘o fakamo‘oni ki he founga fetongi ‘o e Kau Palesitenisī ‘o e Siasí?
Ako ‘a e fakamatala ‘a Sione Teila ki he fakapoongi ‘o Siosefa mo Hailame Sāmitá (peesi 618–20). Te ke taukave‘i fēfē ‘a e kupu‘i lea ko ia ‘oku pehē kuo fai ‘e Siosefa Sāmita “ha me‘a lahi ange ki hono fakamo‘ui ‘o e fa‘ahinga ‘o e tangatá ‘i he māmaní, tuku kehe ‘a Sīsū pē ‘i ha toe tangata ‘e toko taha ‘a ia ne mo‘ui ‘i ai ‘i ha kuonga”? Ki mu‘a pea ‘alu ‘a Hailame ki he Fale Fakapōpula Kātesí, na‘á ne lau ‘a e tohi ‘a ‘Eta 12:36–38 peá ne peluki ‘a e pēsí. Ko e hā ha founga na‘e fekau‘aki ai e potufolofola ko ‘ení mo Siosefa pea mo Hailame? Ko e hā ‘a e ongo ‘okú ke ma‘u ‘i ho‘o fakakaukau ki he ngaahi feilaulau na‘e fai ‘e Siosefa mo Hailame ‘i he‘ena fakamo‘oni kia Sīsū Kalaisí?
Lau ‘a e ngaahi fakamo‘oni ‘a e kau palōfita ‘i he ngaahi ‘aho ki mui ní ‘i he peesi 620–23. Ko e hā ha fa‘ahinga fakahounga‘i pe fakamo‘oni te ke lava ‘o tānaki ki he‘enau fakamo‘oní?

Ngaahi Potufolofola Fekau‘akí: Hepelū 9:16–17; T&F 5:21–22; 98:13–14; 112:30–33; 136:37–40