‘Otua ko e Tamai Ta‘engatá

“Ko e ngaahi taumu‘a ‘a e ‘Otuá ‘oku ma‘ongo‘onga, kilukilua mo Ene ‘ofá, ta‘e ngata Hono potó, pea ta‘e fakangatangata Hono mālohí; ko ia, ‘oku ‘i ai ha ‘uhinga ke fiefia mo nēkeneka ‘a e Kāingalotú.”

Mei he Mo‘ui ‘a Siosefa Sāmitá

Oku kau ‘i he ngaahi kui ‘a Siosefa Sāmitá ha tokolahi na‘a nau fekumi ke ‘ilo ‘a e ‘Otua mo‘oní ‘i honau kuongá. Na‘e mātu‘aki mo‘ui fakalaumālie ‘a e ongomātu‘a ‘a Siosefá, pea neongo na‘e ‘ikai ke na ma‘u ‘a e mo‘oni kakato fekau‘aki mo e ‘Otuá ‘i he ngaahi siasi na‘e ‘iate kinauá, ka na‘á na faka‘apa‘apa‘i ‘a e Tohi Tapú ko e folofola ia ‘a e ‘Otuá mo ‘ai ‘a e lotú ko ha konga ‘o ‘ena mo‘ui faka‘ahó. Na‘e fakamatala ‘e he tokoua ‘o e Palōfitá ko Uiliamí ‘o pehē: “Ko e ‘ulungāanga fakalotu ‘a ‘eku tangata‘eikí na‘e mātu‘aki fakamātoato mo taau . … Na‘e ui au ke u fanongo ki he lotu ‘o e efiafí mo e pongipongí fakatou‘osi. … Na‘e lilingi atu ‘e he‘eku ongomātu‘á, ‘e he‘eku tamaí mo ‘eku fa‘eé, ‘a hona lotó ki he ‘Otuá, ‘a e Tokotaha ‘okú Ne foaki ‘a e ngaahi tāpuaki kotoa pē, ke Ne tauhi mo malu‘i si‘ena fānaú mo malu‘i kinautolu mei he angahalá mo e ngaahi ngāue kovi kotoa pē. Ko e fa‘ahinga natula faka-‘Otua mo‘oni ia ‘o ‘eku ongomātu‘á.”¹ Na‘e toe pehē foki ‘e Uiliami: “Fakatatau mo ‘eku manatú, na‘a mau lotu fakafāmili ma‘u pē he taimi kotoa. ‘Oku ou manatu‘i lelei na‘e fa‘a fa‘o ma‘u pē ‘e he tangata‘eikí hono matasio‘atá ‘i he kato hono uasikoté, … pea ko e taimi pē na‘a mau fakatokanga‘i ai ‘e kimautolu tamaiki tangatá ‘oku fā holo ki hono matasio‘atá, na‘a mau ‘ilo leva ko e faka‘ilonga ‘eni ke mau teuteu ke lotu, pea kapau na‘e ‘ikai ke mau fakatokanga‘i, ‘e pehē mai leva ‘a e fine‘eikí, ‘Uiliami,’ pe ko hai pē ‘oku ta‘etokangá, ‘teuteu ki he lotú.’ ‘I he ‘osi ‘a e lotú, ‘oku ‘i ai mo ha hiva ke mau hiva‘i; ‘oku ou kei manatu‘i pē hano konga: ‘Kuo ‘osi atu mo ha toe ‘aho, pea hu‘i atu mo hotau vala faka‘ahó.‘ ”²

Na‘e tōkakano ‘a e ‘uluaki ako fakalaumālié ni ki he mo‘ui ‘a e talavou ko Siosefa Sāmitá. Pea ‘i he taimi na‘e hoha‘a ai fekau‘aki mo hono tu‘unga ki he ta‘engatá mo fekumi ke ‘ilo ‘a e siasi ke kau ki aí, na‘á ne ‘ilo ‘e lava pē ke ne tafoki ki he ‘Otuá ke ma‘u ha tali:

“Na‘á ku ‘ilo ‘i he folofolá ‘oku tatau ai pē ‘a e ‘Otuá ‘i he ‘aneafí, ‘ahó ni, pea ta‘engata, pea ‘oku ‘ikai filifilimānako, he ko e ‘Otuá ia. He ‘oku ou vakai ki he la‘aá, ki he maamangia ‘o e nāunau ‘o māmaní, pea pehē ki he vilo takai ‘a e māhiná ‘i [hono] ngeiá ‘i he langí pea pehē ki he ulo ‘a e ngaahi fetu‘ú ‘i honau ‘alungá; pea pehē foki ki he māmani ‘oku ou tu‘u aí, kae ‘uma‘ā ‘a e fanga manu ‘o e vaó mo e fanga manupuna ‘o e vavaá mo e ika ‘o e ngaahi vaí; pea pehē ki he fononga ‘a e tangatá ‘i he funga māmaní ‘i he ngeia mo e mālohi hono faka‘ofo‘ofá, [‘i he] mālohi mo e fakapotopoto hono pule‘i ‘o e ngaahi me‘a ‘oku mātu‘aki ma‘ongo‘onga mo fakaofo faú, ‘oku ‘i he tatau ‘o Ia na‘á Ne fakatupu kinautolú.

“Ko e taimi na‘á ku fakakaukau ai ki he ngaahi me‘a ko ‘ení na‘e kalanga hoku lotó, ‘Ikai koā na‘e pehē ‘e he tangata potó ko e vale ia ‘okú ne pehē ‘i hono lotó ‘oku ‘ikai ha ‘Otuá [vakai, Saame 53:1]. Na‘e kalanga hoku lotó, ‘Oku fakamo‘oni‘i ‘e he ngaahi me‘á ni kotoa mo fakahaa‘i ha mālohi fakaleveleva mo aoniu, ko ha Taha ‘okú Ne fa‘u ‘a e fonó pea tu‘utu‘uni mo fokotu‘u ‘a e me‘a kotoa pē ‘i honau ngaahi tu‘ungá, ‘okú Ne fakafonu ‘a ‘itāniti, ‘a ia na‘e ‘i ai pea ‘oku ‘i ai, pea ‘e ‘i ai mei ‘itāniti ki ‘itāniti kotoa. Pea ‘i he‘eku fakakaukau ki he ngaahi me‘á ni kotoa pea mo e fiema‘u ‘e he Taha ko iá ‘a kinautolu ‘oku fie hū kiate iá ke nau hū kiate Ia ‘i he laumālie mo e mo‘oní [vakai, Sione 4:23], ko ia ne u tangi ai ki he ‘Eikí ke ma‘u ha ‘alo‘ofa, he na‘e ‘ikai ha toe taha te u lava ke ‘alu ‘o ma‘u mei ai ha anga‘ofa.”³

Na‘e tali ‘a e lotu fakamātoato ‘a Siosefa ki ha ‘alo‘ofa mo ha potó ‘aki ‘a e ‘Uluaki Mata-Me‘a-Hā-Maí. Na‘e ‘oange ‘e he me‘a hā mai ko iá ki he Palōfitá ha ‘ilo lahi ange fau fekau‘aki mo e ‘Otuá ‘i ha toe ‘ilo na‘e ma‘u ‘e he ngaahi siasi ‘i hono kuongá, ko ha ‘ilo na‘e mole mei māmani ‘o laui senituli. Na‘e ‘ilo ‘e Siosefa ‘i he ‘Uluaki Mata-Me‘a-Hā-Maí ko e Tamaí mo e ‘Aló ‘okú Na sino mavahevahe, pea ‘oku mālohi ange Hona mālohí ‘i he mālohi ‘o e koví, pea na‘e fakafōtunga mo‘oni ‘a e tangatá ‘i he tatau ‘o e ‘Otuá—‘oku fie ma‘u ‘a e mo‘oní ke mahino ‘etau fetu‘utaki totonu mo ‘etau Tamai ‘i he Langí.

Na‘e muimui mai ai ha ngaahi fakahā kehe fekau‘aki mo e natula ‘o e ‘Otuá, ‘o kau ai ha ngaahi fakahā lahi ‘oku kau ‘i he ‘ahó ni ‘i he‘etau ngaahi folofola he ngaahi ‘aho ki mui ní. ‘I he‘ene hoko ‘a e Palōfitá ko e me‘a ngāue kuo fili ‘e he ‘Otuá ki hono fakafoki mai ‘o e mo‘oni ‘o e ongoongoleleí ki māmaní, na‘á ne fakamo‘oni‘i ai ‘a e ‘Otuá ‘i he‘ene ngāué kotoa. Na‘á ne pehē, “Te u fehu‘i ki he ‘Otuá, he ‘oku ou fie ma‘u kotoa kimoutolu ke mou ‘ilo Ia, pea mo feangainga mo Ia. … Te mou toki ‘ilo ko ‘Ene tamaio‘eiki au; he ‘oku ou lea ‘o tatau mo e taha ‘oku ma‘u ‘a e mafaí.”⁴

Ngaahi Akonaki ‘a Siosefa Sāmitá

Ko e ‘Otuá ko e Tamai ‘ofa ia ‘a e fa‘ahinga kotoa ‘o e tangatá pea mo e tupu‘anga ‘o e me‘a kotoa pē ‘oku leleí.

“Lolotonga ko ia ‘oku fakamāu‘i mo fakahala‘i ‘e ha konga ‘e taha ‘o e matakali ‘o e tangatá ‘a e ni‘ihi kehé ta‘e ‘i ai ha me‘i ‘alo-‘ofa ‘e tahá, ka ‘oku ‘afio ‘a e Mātu‘a Mā‘ongo‘onga ia ‘o e ‘univēsí ki he kotoa ‘o e fāmili ‘o e tangatá ‘i he ‘ofa mo e tokanga fakaetamai; ‘okú Ne ‘afio kiate kinautolu ko ‘Ene fānau, pea ‘oku ‘ikai ke Ne ma‘u ‘a e fa‘ahinga ongo‘i ta‘emahino ko ia ‘okú ne tākiekina ‘a e fānau ‘o e tangatá, he ‘okú Ne pule ‘ke hopo ‘Ene la‘aá ki he angakoví mo e angaleleí, pea ‘okú Ne tuku ‘a e ‘uhá ki he angatonú mo e ta‘eangatonú.’ [Mātiu 5:45.]”⁵

“ ‘Oku tau tui ko e ‘Otuá ko e tupu‘anga ma‘ongo‘onga mo e matavai mapunopuna ia ‘oku ha‘u mei ai ‘a e lelei kotoa pē; ko e ‘atamai haohaoa Ia, pea ‘oku fe‘unga Hono potó ‘ata‘atā pē ke Ne pule‘i mo tokanga‘i ‘a e ngaahi fakatupu kāfakafá mo e ngaahi māmani ko ia ‘oku huhulu mo ulo lahi nāunau‘ia mo ngingila ‘i ‘olunga ‘i hotau ‘ulú, ‘o hangē na‘e ala ki ai Hono louhi‘i to‘ukupú mo ue‘i ‘e He‘ene folofola Māfimafí. … ‘Oku fakahā ‘e he ngaahi langí ‘a e nāunau ‘o e ‘Otuá, pea ‘oku fakahā ‘e he ‘ataá ‘a e ngāue ‘a Hono nimá [vakai, Saame 19:1]; pea ‘oku fe‘unga pē ha kihi‘i momeniti ‘o ha fakakaukau loto ke ako‘i ai ‘a e tangata kotoa pē ‘oku ‘atamai leleí, ko e ngaahi me‘á ni kotoa na‘e ‘ikai tupu koso, pe ‘e lava ke pukepuke ‘e ha toe mālohi mā‘ulalo ange ‘i he to‘ukupu ‘o e Fungani Māfimafí.”⁶

“ ‘Oku ‘afio‘i ‘e he ‘Otuá ‘a e tupu‘anga fufū ‘o e angafai ‘a e tangatá, mo ‘afio‘i ‘a e loto ‘o e me‘a mo‘ui kotoa pē.”⁷

“Ko e ngaahi taumu‘a ‘a e ‘Otuá ‘oku ma‘ongo‘onga, kilukilua mo ‘Ene ‘ofá, ta‘e ngata Hono potó, pea ta‘e fakangatangata mo Hono mālohí; ko ia, ‘oku ‘i ai ha ‘uhinga ke fiefia ai mo nēkeneka ‘a e Kāingalotú, he ‘oku nau ‘ilo‘i ko e ‘‘Otuá ni ko hotau ‘Otua ‘o lauikuonga pea ta‘engata, te ne tauhi ‘a kitautolu ‘o a‘u ki he maté.‘ [Saame 48:14.]”⁸

Ko e taimi ‘e mahino ai kiate kitautolu ‘a e ‘ulungāanga ‘o e ‘Otuá, ‘e mahino leva kiate kitautolu hotau tu‘ungá pea tau ‘ilo ‘a e founga ke tau fetu‘utaki ai mo Iá.

“ ‘Oku tokosi‘i pē ha ni‘ihi ‘i māmani ‘oku mahino totonu kiate kinautolu ‘a e ‘ulungāanga ‘o e ‘Otuá. ‘Oku ‘ikai ke mahino ki ha konga lahi ia ‘o e fa‘ahinga ‘o e tangatá ha me‘a, ‘i he ngaahi me‘a kuo ‘osí, pe ko ia ‘e hoko maí, he ‘oku fekau‘aki ‘eni mo honau vā mo e ‘Otuá. ‘Oku ‘ikai ke nau ‘ilo pe mahino kiate kinautolu ‘a e natula ‘o ‘enau fetu‘utakí; ko hono olá ‘oku ki‘i fakalaka si‘i hake pē ‘enau ‘iló ‘i he ngaahi me‘a hangē ko e kaí, inú pea mo e mohé. Ko e me‘a pē ‘eni ‘oku ‘ilo ‘e he tangatá fekau‘aki mo e ‘Otuá pea mo ‘Ene mo‘uí, tuku kehe ka foaki ange ‘e he fakahinohino fakalaumālie ‘a e Fungani Māfimafí.

“Kapau he ‘ikai ke toe ‘ilo ‘e ha tangata ha me‘a ka ko e kaí, inú pea mo e mohé pē, pea ‘ikai mahino ki ai ha taha ‘o e ngaahi fokotu‘utu‘u ‘a e ‘Otuá, ‘oku pehē pē ‘a e me‘a ‘oku mahino ki he monumanú. ‘Oku kai, inu, mohe, mo ‘ikai ke ne ‘ilo ha toe me‘a fekau‘aki mo e ‘Otuá; ‘oku tatau ‘ene ‘iló mo kitautolu, tuku kehe kapau te tau lava ‘o ‘ilo ‘i he fakahinohino fakalaumālie ‘a e ‘Otua Māfimafí. Kapau he ‘ikai mahino ki he tangatá ‘a e ‘ulungāanga ‘o e ‘Otuá, ta ‘oku ‘ikai ke nau ‘ilo‘i ‘a kinautolu. ‘Oku ou toe fie foki ki he kamata‘angá, pea ke ‘ohake ai ho‘omou fakakaukaú ki ha tu‘unga ‘oku makehe mo ha mahino ‘oku mā‘olunga ange mei he me‘a ‘oku fa‘a faka‘ānaua ki ai ‘a e ‘atamai ‘o e tangatá.

“… ‘Oku tala mai ‘e he folofolá kiate kitautolu, ‘Ko ‘eni ‘a e mo‘ui ta‘engatá, ko ‘enau ‘ilo koe ko e ‘Otua mo‘oní pē taha, mo Sīsū Kalaisi, ‘a ia na‘á ke fekaú.‘ [Sione 17:3.]

“Kapau ‘oku ‘i ai ha tangata ‘oku ‘ikai ke ne ‘ilo ‘a e ‘Otuá, peá ne fehu‘i pe ko e fa‘ahinga tangata fēfē Ia,—kapau te ne vakavakai‘i fakamātoato hono lotó—pe ‘oku mo‘oni ‘a e me‘a kuo fakahā ‘e Sīsū mo e kau ‘aposetoló, te ne fakatokanga‘i ‘oku ‘ikai ke ne ma‘u ‘a e mo‘ui ta‘engatá; koe‘uhí he ‘e ‘ikai ke ma‘u ‘a e mo‘ui ta‘engatá ia ‘i ha toe tefito‘i mo‘oni kehe.

“Ko ‘eku ‘uluaki kaveingá, ke ‘ilo‘i ‘a e ‘ulungāanga ‘o e ‘Otua poto mo mo‘oni pē tahá, pea ko e fa‘ahinga tangata fēfē Ia. …

“Na‘e ‘i he tu‘unga ‘oku tau ‘i ai he taimi ní ‘a e ‘Otuá ‘i ha taimi ‘e taha, ka kuo hoko ia ko ha tangata kuo hākeaki‘i, pea ‘okú Ne ‘afio kuo fakakalauni ‘i he langí! Ko e fakapulipuli lahí ia. Kapau na‘e fakamavaeua‘i ‘a e veilí he ‘ahó ni, pea fakahā mai ‘e he ‘Otua ‘okú ne pukepuke ‘a e māmaní ‘i hono ‘alungá, mo Ne pukepuke ‘a e toenga ‘o e ngaahi māmaní mo e ngaahi me‘a kotoa pē ‘aki Hono mālohí, ‘a Ia ke tau mamata ki ai,—te u pehē, kapau te mou mamata kiate Ia he ‘ahó ni, te mou mamata kiate Ia ‘okú Ne fōtunga tatau mo e tangata—‘o hangē ko kimoutolú ‘i he me‘a kotoa pē, ‘i he ‘īmisí, mo tatau tofu mo e tangatá; he na‘e ngaohi ‘a ‘Ātama ‘i he anga mo‘oni, mo e ‘īmisi pea mo e tatau ‘o e ‘Otuá, peá ne ma‘u fakahinohino, mo ‘a‘eva, lea pea mo fefolofolai mo Ia, ‘o hangē ko e talanoa ‘a ha tangata mo ha tangata ‘e tahá. …

“… ‘I he‘etau ma‘u ha ‘ilo ki he ‘Otuá, ‘oku tau kamata leva ke ‘ilo ‘a e founga ke fetu‘utaki ai mo Iá, mo e founga ke kole ai ke ma‘u ha talí. Ko e taimi ‘oku mahino ai ‘a e ‘ulungāanga ‘o e ‘Otuá, ‘oku tau ‘ilo leva ‘a e founga ke tau fakataufolofola ai kiate Iá, ‘okú Ne kamata leva ke fakaava ‘a e langí kiate kitautolu, mo fakamatala kotoa mai ia kiate kitautolu. Ko e taimi ‘oku tau mateuteu ai ke ō kiate Iá, ‘oku mateuteu mo Ia ke hā‘ele mai kiate kitautolu.”⁹

Ko e Tolu‘i ‘Otuá ko ha kau tangata sino mavahevahe mo kehekehe kinautolu ‘e toko tolu.

Ngaahi Tefito ‘o e Tui 1:1: “ ‘Oku mau tui ki he ‘Otua ko e Tamai Ta‘engatá, pea ki Hono ‘Alo ko Sīsū Kalaisí, pea ki he Laumālie Mā‘oni‘oní.”¹⁰

Na‘e ako‘i ‘e Siosefa Sāmita ‘a e me‘a ko ‘ení ‘i ‘Epeleli 1843, pea toki lekooti ki mui ‘i he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 130:22: “ ‘Oku ma‘u ‘e he Tamaí ‘a e sino ‘o e kakano mo e hui ‘oku ongo‘ingofua tatau mo e sino ‘o e tangatá; pehē foki mo e ‘Aló; ka ‘oku ‘ikai ma‘u ‘e he Laumālie Mā‘oni‘oní ‘a e sino ‘o e kakano mo e hui, ka ko e tokotaha ia ko e Laumālié pē. Ka ne ‘ikai ke pehē, ‘e ‘ikai lava ‘e he Laumālie Mā‘oni‘oní ke nofo‘ia ‘a kitautolu.”¹¹

“Kuó u talaki ma‘u pē ko e ‘Otuá ko ha taha mavahe, pea ko Sīsū Kalaisí ko ha taha mavahe ia mei he ‘Otua ko e Tamaí, pea ko e Laumālie Mā‘oni‘oní ko ha taha mavahe ia, ko e Laumālie: pea ko e toko tolú ni ‘oku nau mavahevahe pea ko e ‘Otua ‘e toko tolu.”¹²

“ ‘Oku ‘ikai ke ‘i ai ha taha ia ‘oku ta‘e ‘i ai hano sino mo hano ngaahi kupu. ‘Oku ‘ikai ha toe ‘Otua kehe ‘i he langí ka ko e ‘Otua pē ko ē ‘oku ‘i ai hono kakano mo e ngaahi huí.”¹³

‘Oku uouangataha mo‘oni ‘a e Tolu‘i ‘Otuá, pea ‘oku pule ai ‘a e ‘Otua ko e Tamaí.

“ ‘Oku lahi ‘a e lau fekau‘aki mo e ‘Otuá pea mo e Tolu‘i ‘Otuá. … ‘Oku pehē ‘e he kau faiako ‘o e ‘aho ní ko e ‘Otuá ‘a e Tamaí, ko e ‘Otuá ‘a e ‘Aló, pea ko e ‘Otuá ‘a e Laumālie Mā‘oni‘oní, pea ‘oku nau sino taha pē mo ‘Otua pē taha. Na‘e lotu ‘a Sīsū ke taha pē ‘a kinautolu na‘e foaki ange kiate Ia ‘e he Tamaí mei māmaní, ‘o hangē ko ‘Ena tahá [vakai, Sione 17:11–23]. …

“ ‘Oku fakamo‘oni ‘a Pita mo Sitīveni na‘á na mamata ki he Foha ‘o e Tangatá ‘oku tu‘u ‘i he nima to‘omata‘u ‘o e ‘Otuá. Ka ‘i ai ha taha kuo mamata ki he matangaki ‘a e langí, ‘okú ne ‘ilo‘i ‘oku ‘i ai ha toko tolu mavahevahe ‘i he langí ‘oku nau ma‘u ‘a e ngaahi kī ‘o e mālohí, pea ‘oku ‘i ai ha taha ‘oku pule ‘iate kinautolu.”¹⁴

“Na‘e ‘i ai ha fuakava ta‘engata na‘e fai ‘e he toko tolú ni ki mu‘a pea toki fokotu‘utu‘u ‘a e māmaní ‘o fekau‘aki mo ‘enau fakahoko mai ‘a e ngaahi me‘á ki he tangatá ‘i māmaní. Ko e toko tolu ko ‘ení … ‘oku ui ko e ‘uluaki ‘Otuá, ko e Tupu‘angá; ‘Otua hono uá, ko e Huhu‘í; mo e ‘Otua hono tolú, ko e Fakamo‘oní pe Fakapapau‘í.”¹⁵

“[Ko e ] tufakanga ia ‘o e Tamaí ke hoko ko e Pule pe Palesiteni, ko Sīsū ‘a e Fakalaloá, mo e Laumālie Mā‘oni‘oní ko e taha Fakapapau‘i pe Fakamo‘oni. ‘Oku [ma‘u] ‘e he ‘Aló ha sino pea [pehē] mo e Tamaí, ka ko e Laumālie Mā‘oni‘oní ko ha taha ia ‘oku laumālie pē ‘o ‘ikai hano sino.”¹⁶

“ ‘Oku pehē ‘e he folofolá, ‘Ko au mo e Tamaí ‘okú ma taha pē’ [Sione 10:30], pea ‘oku taha pē foki ‘a e Tamaí, ‘Aló mo e Laumālie Mā‘oni‘oní pea ‘oku felotoi ‘a e Toko Tolú ni ki he me‘a tatau [vakai, 1 Sione 5:7–8]. Na‘e pehē pē ‘a e lotu ‘a e Fakamo‘uí ki he Tamaí, ‘‘Oku ‘ikai te u lotua ‘a māmani, ka ko kinautolu kuó ke foaki kiate aú, koe‘uhí ke nau taha pē,’ pe ko ‘etau pehē, ke fakakaukau taha ‘o uouangataha ‘i he tuí [vakai, Sione 17:9, 11]. Ka ko e taha kotoa pē ‘oku kehekehe mo mavahevahe, ‘o pehē pē ‘a e sino mavahevahe ‘a e ‘Otuá mo Sīsū Kalaisi pea mo e Laumālie Mā‘oni‘oní, ka ‘oku taha pē honau lotó pe loto ki he me‘a tatau pē taha.”¹⁷

Ngaahi Fokotu‘u Ki he Akó mo Hono Ako‘í

Fakakaukau‘i ‘a e ngaahi tefito‘i fakakaukau ko ‘ení ‘i ho‘o ako ‘a e vahé pe ‘i ho‘o teuteu ke ako‘í. Ke ma‘u ha tokoni lahi ange, vakai ki he peesi vii–xv.

Toe vakai ki he peesi 43–45, fakatokanga‘i ‘a e anga hono ‘ilo‘i ‘e he talavou ko Siosefa Sāmitá ki he fakamo‘oni ‘o ha “mālohi fakaleveleva mo aoniu” ‘i he māmani ‘oku ‘i aí. ‘I ho‘o vakai ki he māmani ‘okú ne ‘ātakai‘i koé, ko e hā ha me‘a kuó ke mamata ki ai ‘okú ne fakamo‘oni‘i ‘a e ‘Otuá?
Toe fakamanatu e konga ‘uluaki ‘o e vahé (peesi 45–46), ke ‘ilo ai e ngaahi akonaki ne fakahaa‘i mai ai e natula ‘o e ‘Otuá. Ko e hā ha founga ‘e tokoni ai e ngaahi akonakí ni ke tau “fiefia mo nēkeneká”?
Na‘e ako‘i ‘e Siosefa Sāmita, “ ‘Oku ‘afio ‘a e Mātu‘a Ma‘ongo‘onga ‘o e ‘univēsí ki hono kotoa ‘o e fāmili ‘o e tangatá ‘i ha tokanga mo ha ‘ofa fakaetamai” (peesi 45–46). Ko e hā ha‘o fakakaukau mo ho‘o ongo ‘i ho‘o fakakaukau loto ki he kupu‘i lea ko ‘ení?
Lau e palakalafi ‘oku kamata ‘i he konga ki lalo ‘o e peesi 46 pea mo e palakalafi hokó. Ko e hā ‘oku faingata‘a ai ke tau ‘ilo‘i kitautolu ‘o kapau ‘oku ‘ikai ke tau ‘ilo‘i e natula ‘o e ‘Otuá?
Na‘e fakamo‘oni‘i ‘e he Palōfita ko Siosefa Sāmitá ko e ‘Otua ko e Tamaí, Sīsū Kalaisi, pea mo e Laumālie Mā‘oni‘oní ‘oku nau “mavahevahe.” Na‘á ne toe ako‘i foki ‘oku Nau taha pē (peesi 49). Ko e hā ha ngaahi founga ‘oku taha ai ‘a e kau mēmipa ‘o e Tolu‘i ‘Otuá? (Ko ha ngaahi sīpinga ‘eni, vakai ki he peesi 49).
Ko e hā ha ngaahi founga ‘e lava ai ‘e he mātu‘á ‘o tanumaki ‘a e ‘ofa ‘a e fānaú ki he Tamai Hēvaní? (Ko ha ngaahi sīpinga ‘eni, vakai ki he peesi 43).

Ngaahi Potufolofola Fekau‘akí: Sione 8:17–19; Hepelū 1:1–3; 12:9; Mōsese 1:3–6, 39