Ngāue Fakafaifekaú: Ko ha Uiui‘i Mā‘oni‘oni, ko ha Ngāue Nāunau‘ia

“Ka hili e ngaahi me‘a kotoa pē kuo lea‘akí, ko [hotau] fatongia ma‘ongo‘onga mo mahu‘inga tahá ke malanga‘aki ‘a e Ongoongoleleí.”

Mei he Mo‘ui ‘a Siosefa Sāmitá

I he lolotonga ‘o e ngaahi ta‘u faka‘osi ‘o e nofo ‘a e Kāingalotú ‘i Ketilaní, na‘e hē ha kāingalotu tokolahi pea a‘u pē ki ha kau taki ‘e ni‘ihi ‘o e Siasí. Hangē na‘e foua ‘e he Siasí ha kuonga palopalema‘iá. Na‘e tohi ai ‘e he Palōfitá, “ ‘I he tu‘unga ‘oku ‘i ai ‘a e ngaahi me‘á ni, na‘e fakahā mai ai ‘e he ‘Otuá kiate au kuo pau ke fai ha me‘a fo‘ou ma‘a hono fakamo‘ui ‘o Hono Siasí.”¹ Ko e “me‘a fo‘ou” ko ‘ení ko ha fakahā ke ‘ave ha kau faifekau ki ‘Ingilani ke malanga‘aki ‘a e ongoongoleleí.

Na‘e pehē ‘e Hiipa C. Kimipolo, ko ha mēmipa ‘o e Kōlomu ‘o e Toko Hongofulu Mā Uá: “ ‘I he ‘aho ‘uluaki nai ‘o Sune ‘o e 1837, na‘e ha‘u ai ‘a e Palōfita ko Siosefá kiate au, lolotonga ‘eku tangutu ‘i he—loto Temipalé ‘i Ketilani, ‘o ne fanafana mai kiate au, ‘E hoku tokoua ko Hiipa, kuo fanafana mai ‘a e Laumālie ‘o e ‘Eikí kiate au, ‘Tuku ke ‘alu ‘eku tamaio‘eiki ko Hiipá ki ‘Ingilani ‘o malanga‘aki ‘eku ongoongoleleí, pea mo fakaava ai ‘a e matapā ‘o e fakamo‘uí ki he pule‘anga ko iá.‘ ”² Na‘e mafatukituki kia ‘Eletā Kimipolo ‘ene fakakaukau ki ha ngāue pehē: “Na‘á ku fakakaukau ko ha taha au ‘o e kau tamaio‘eiki vaivai taha ‘a e ‘Otuá. Na‘á ku ‘eke ange kia Siosefa pe ko e hā te u lea‘aki ‘i he taimi te u a‘u ai ki aí; na‘á ne tala mai ke u fehu‘i ki he ‘Eikí pea te Ne fakahinohino‘i au, mo lea ‘iate au ‘i he laumālie tatau na‘á ne tataki iá.”³

Na‘e toe fakahoko foki ‘e he Palōfitá ha ui kia ‘Oasoni Haiti, Uiliate Lisiate, mo Siosefa Filitingi ‘i Ketilani, pea kia ‘Aisake Lāsalo, Sione Sinaita, mo Sione Kutusoni ‘i Tolonitō ‘i Kānata. Na‘e pau ke kau atu ‘a e kau tangatá ni mo ‘Eletā Kimipolo ‘i he‘ene ngāue fakafaifekau ki ‘Ingilaní. Na‘a nau fakatahataha ki Niu ‘Ioke, pea nau folau ai ‘i he vaka ko e Garrick ki Pilitānia Lahi ‘i he ‘aho 1 ‘o Siulai 1837. Na‘e ‘omi ‘e he ‘uluaki ngāue fakafaifekau ko ‘ení mavahe mei ‘Amelika Noaté ha kau ului ‘e toko 2,000 nai ki he Siasí he lolotonga ‘o e ‘uluaki ta‘u ‘o e kau faifekaú ‘i ‘Ingilaní. Na‘e tohi fiefia mai ‘a ‘Eletā Kimipolo ki he Palōfitá ‘o pehē: “Ke ‘a e ‘Otuá pē ‘a e nāunaú, Siosefa, ‘oku ‘i homau lotolotongá ‘a e ‘Otuá ‘i he ngaahi pule‘angá!”⁴

Na‘e fakahoko mo ha ngāue fakafaifekau fakae‘aposetolo hono ua ki Pilitānia, ‘a ia na‘e kau ai ha konga lahi ‘o e Toko Hongofulu Mā Uá ‘o taki ‘e Pilikihami ‘Iongi, pea na‘e tataki ia ‘e he Palōfitá mei Nāvū. Na‘e mavahe ‘a e Toko Hongofulu Mā Uá ‘i he fa‘ahita‘u fakatōlau ‘o e 1839, ‘o nau tū‘uta ki ‘Ingilani ‘i he 1840. Na‘a nau kamata ngāue ai pea ‘i he 1841 kuó ne ‘omai ha kau ului ‘e toko 6,000 tupu ki he Siasí, ‘o fakahoko ai ‘a e tala‘ofa ‘a e ‘Eikí te Ne fai ha “me‘a fo‘ou” ki hono fakamo‘ui Hono Siasí.

Na‘e hokohoko atu hono ‘oatu ‘e Siosefa Sāmita ‘a e kau faifekaú mei Nāvū ki he funga ‘o māmaní kotoa. Na‘e tū‘uta ‘a ‘Eletā ‘Oasoni Haiti ‘i ‘Ingilani ‘i he 1841 pea hoko atu ki mui ‘ene ngāue fakafaifekaú ki Selusalema. Na‘e ‘alu mo ha tohi meia Siosefa Sāmita ‘o fakahaa‘i ko e “tokotaha ‘okú ne ‘alu mo e tohí ni, ko ha faifekau faitotonu mo mo‘ui taau ia ‘a Sīsū Kalaisi, ke hoko ko homau fakafofonga ‘i he ngaahi fonua mulí, ke … talanoa mo e kau taula‘eiki, kau pule mo e kau Kaumātu‘a ‘o e kakai Siú.”⁵ ‘I he ‘aho 24 ‘o ‘Okatopa 1841, na‘e tū‘ulutui ai ‘a ‘Eletā Haiti ‘i he Mo‘unga ‘Ōlive ‘o Selusalemá ‘o tautapa ki he Tamai Hēvaní ke tuku mo fakatapui ‘a e fonuá “ki hono tānaki ‘o e toenga ‘o e hako ‘o Siutá, ‘o fakatatau mo hono kikite‘i ‘e he kau palōfita mā‘oni-‘oní.”⁶ Hili ia pea fononga atu leva ‘a ‘Eletā Haiti ki Siamane, ‘o ne fakatoka ai ‘a e fuofua fakava‘e ki he tupulekina ai ‘a e Siasí.

‘I he ‘aho 11 ‘o Mē 1843, na‘e ui ai ‘e he Palōfitá ‘a ‘Eletā ‘Atisoni Palati, mo ‘Eletā Noa Lousa, ‘Eletā Penisimani F. Kolouati, pea mo ‘Eletā Nolotoni F. Hengi ke nau ngāue fakafaifekau ki he ‘otu motu ‘o e Pasifiki Tongá. Ko e fuofua ngāue fakafaifekau ‘eni ‘a e Siasí ki ha feitu‘u ‘i he vāhenga lahí ni. Na‘e mālōlō ‘a ‘Eletā Hengi ‘i tahi, ka na‘e folau ‘a ‘Eletā Palati ki he ‘Otu motu ‘Asitoló, ‘o ne ako‘i ‘a e ongoongoleleí ‘i he motu ko Tupuaí. Na‘e hoko atu ‘a ‘Eletā Lousa mo ‘Eletā Kolouati ki Tahiti, ‘o papitaiso ai ha kakai ‘e laungeau koe‘uhi ko ‘ena ngāué.

Fakatatau mo e fakahinohino ‘a Siosefa Sāmitá, na‘e laka atu ‘a e Kāingalotú ke fakahoko ‘a e fekau ‘a e ‘Eikí: “ ‘Alu atu ‘a kimoutolu ki he māmaní kotoa pē; pea ko e feitu‘u kotoa pē ‘oku ‘ikai te mou lava ‘o ‘alu ki aí ke mou fekau‘i atu, koe‘uhí ke ‘alu atu ‘a e fakamo‘oní meiate kimoutolu ki he māmaní kotoa pē ki he kakai fulipē” (T&F 84:62).

Ngaahi Akonaki ‘a Siosefa Sāmitá

Ko e ngāue fakafaifekaú ko ha ngāue mā‘oni‘oni; pea ‘oku tupu mei he tuí, anga-ma‘á, faivelengá, pea mo e ‘ofá, ‘a ‘etau lava ‘o fai ‘a e ngāué ni.

“ ‘I hono kotoa ‘o e ngaahi me‘a kuo lea‘akí, ko e fatongia ma‘ongo‘onga mo mahu‘inga tahá ke malanga‘aki ‘a e Ongoongoleleí.”⁷

Na‘e faitohi ‘a Siosefa Sāmita ‘i Tīsema ‘o e 1840 ki he kau mēmipa ‘o e Kōlomu ‘o e Toko Hongofulu Mā Uá mo e kau taki lakanga fakataula‘eiki kehe na‘e ngāue fakafaifekau ‘i Pilitānia Lahí, ‘o pehē: Ke mou mea‘i, ‘e hoku ngaahi tokoua ‘ofeina, ‘oku ‘ikai ko ha taha ta‘e tokanga au ‘oku mamata ‘ata‘atā pē ki he ngaahi me‘a ‘oku hoko ‘i he funga ‘o māmaní; pea ‘i he lotolotonga ‘o e ngaahi fenga‘unuaki lahi ‘oku lolotonga hokó, ‘oku ‘ikai ha me‘a ‘oku mahu‘inga ange ‘i he ngāue nāunau‘ia ko ia ‘oku mou lolotonga femo‘uekina aí; ‘i he‘ene peheé ‘oku ou ongo‘i tailiili ai ‘i ho‘omou fakamatalá, koe‘uhí ke mou lava ‘i ho‘omou angama‘á, tuí, faivelengá, pea mo ho‘omou ‘ofa faka-Kalaisí ‘o fefakaongoongolelei‘i‘aki ‘a kimoutolu, ki he Siasi ‘o Kalaisí, pea ki ho‘omou Tamai ‘oku ‘i he langí; ‘a ia kuo ui ai kimoutolu ‘i he‘ene ‘alo‘ofá ki ha uiui‘i mā‘oni‘oni peheni; pea mo faka‘atā ke fakahoko ‘a e ngaahi fatongia lahi mo mahu‘inga kuo hilifaki kiate kimoutolú. Pea te u lava ke pehē kiate kimoutolu, ‘i he fakamatala kuó u ma‘ú, ‘oku ou ongo‘i fiemālie ‘i he ‘ikai ke mou ta‘e tokanga ‘i homou fatongiá; ka kuo a‘u ho‘omou faivelengá mo ho‘omou faitotonú ki ha tu‘unga kuo pau ai ke hōifua mai ‘a e ‘Otua ko ia ko ‘Ene kau tamaio‘eiki kimoutolú, pea pehē foki ki he loto lelei ‘a e Kāingalotú ‘i māmani kotoa.

“ ‘Oku fakafiefia mo‘oni ‘a e mafola ‘a e Ongoongoleleí ‘i ‘Ingilaní; ‘oku fakatupu ‘e he fakakaukau ki aí ha ongo ‘oku mahulu hake ‘i he loto ‘o kinautolu na‘a nau ngāue mo fuesia ‘a e ngaahi kavenga ‘o e ‘ahó, mo hoko ko e kau poupou mālohi mo e kau taukave fefeka ‘i he‘ene kei kamakamatá, ka ‘oku lolotonga ‘ākilotoa ‘e he ngaahi tūkunga ta‘e fakafiemālie tahá, pea tu‘u ke faka‘auha ‘i he nima ‘o e tokotaha kotoa pē—‘o hangē ko e vaka na‘á ne tuiaki ‘a e matangi mālohí ‘o ‘ikai uesia, kae fola hono laá ki he matangí, pea tofa lelei atu ‘ene folaú ‘i he peaú, ‘okú ne ‘ilo‘i ange ‘a e mālohi ‘o e ngaahi papa ‘oku fo‘u‘akí, pea mo e taukei mo e me‘a ‘oku lava ‘e hono ‘eikivaká, pailaté, mo hono kau kauvaká. …

“Ko e ‘ofá ko e taha ia ‘o e ngaahi ‘ulungāanga faka‘ei‘eiki taha ‘o e ‘Otuá, pea ‘oku totonu ke fakahaa‘i ia ‘e kinautolu ‘oku faka-‘amu ke hoko ko ha ngaahi foha ‘o e ‘Otuá. Ko e tangata ‘oku fakafonu‘aki e ‘ofa ‘a e ‘Otuá, ‘oku ‘ikai fiemālie ia ‘i hono tāpuaki‘i ‘ata ‘atā pē hono fāmilí, ka ‘oku fe‘alu‘aki ‘i he funga ‘o e māmaní ‘o fiefia ke tāpuaki‘i ‘a e fa‘ahinga kotoa ‘o e tangatá. Ko e ongo ‘eni ne mou ma‘ú, pea na‘á ne fakatupu ke mou li‘aki ‘a e fiemālie ‘o ‘apí, ke mou lava ‘o hoko ko ha tāpuaki ki ha ni‘ihi kehe, ‘oku nofo ‘amanaki ki he mo‘ui ta‘e fa‘amaté, ka ko ha kau muli ki he mo‘oní; pea ‘i hono fai iá, ‘oku ou fakatauange ‘e nofo‘ia kimoutolu ‘e he ngaahi tāpuaki fungani ‘o e langí.”⁸

‘Oku tau ako‘i ‘a e ngaahi mo‘oni mahinongofua ‘o e ongoongoleleí ‘i he loto fakatōkilalo mo e angamalū, pea faka‘ehi‘ehi mei he fakafekiki mo e kakai kehé ‘o kau ki he‘enau tuí.

“ ‘Oiauē, ‘a kimoutolu ko e kaumātu‘a ‘o ‘Isileli, fakafanongo ki hoku le‘ó; pea ko e taimi ‘e fekau‘i atu ai kimoutolu ki māmani ke malangá, fakahā ‘a e ngaahi me‘a ko ia na‘e fekau‘i atu kimoutolu ke mou fakahaá; malanga pea kalanga le‘o lahi, ‘Mou fakatomala, he ‘oku ofi ‘a e pule‘anga ‘o e langí; mou fakatomala pea tui ki he Ongoongoleleí.‘ Fakahā ‘a e ngaahi ‘uluaki tefito‘i mo‘oní, kae tukunoa‘i pē ‘a e ngaahi me‘a fakamisitelí, telia na‘a fakamo‘ulaloa‘i kimoutolu. … Malanga‘i ‘a e ngaahi me‘a ko ia kuo ‘osi fakahā atu ‘e he ‘Eikí ke mou malanga kau ki aí—‘a e fakatomalá mo e papitaiso ki he fakamolemole ‘o e angahalá.”⁹

“Na‘á ku ‘osi lea mo fakamatala fekau‘aki mo hono ta‘e ‘aonga ‘o e malanga ki māmani fekau‘aki mo e fakamaau aofangatukú, ka mou malanga‘i pē ‘a e Ongoongolelei mahinongofuá.”¹⁰

“ ‘Oku [totonu] ke ‘alu atu ‘a e Kaumātu‘á … ‘i he angamalū, mo e loto fakamātoato kotoa, pea malanga fekau‘aki mo Sisū Kalaisi mo hono kalusefaí; ‘o ‘ikai fakakikihi mo e ni‘ihi kehé koe‘uhí ko ‘enau tui fakalotú, kae tulifua ki he hala ‘oku paú. ‘Oku ou ‘oatu ‘eni ke hoko ko ha fekau; pea ko kinautolu kotoa pē ‘e ‘ikai tauhi ki aí, te nau ‘ohifo ‘a e fakatangá ki honau ‘ulú, ka ko kinautolu ‘e fai ki aí, ‘e fakafonu ma‘u pē kinautolu ‘aki ‘a e Laumālie Mā‘oni‘oní; ‘oku ou fai ‘eni ko e kikite.”¹¹

“Kapau ‘oku ‘i ai ha ngaahi matapā ‘oku fakaava ki he Kaumātu‘á ke nau malanga‘i ai ‘a e ngaahi ‘uluaki tefito‘i mo‘oni ‘o e ongoongoleleí, ‘oua na‘a nau fakalongolongo pē. ‘Oua ‘e tuku hifo ‘a e ngaahi siasi kehé, pe lau ki he‘enau tokāteliné. Kae malanga‘i ‘a Kalaisi mo hono tutukí, ‘a e ‘ofa ki he ‘Otuá, pea mo e ‘ofa ki he tangatá; … ‘i he foungá ni, ‘o kapau ‘e lava, te tau fakasi‘isi‘i ai ‘a e tāufehi‘a mai ‘a e kakaí. Ke mou angamalū mo loto fakatōkilalo, pea ‘e ‘iate kimoutolu ‘a e ‘Eiki ko e ‘Otua ‘o ‘etau ngaahi tamaí ‘o lauikuonga.”¹²

“Tokanga ki he Kī ko ‘ení, pea faifakapotopoto koe‘uhí ko Kalaisi, pea koe‘uhí ko homou laumālié. ‘Oku ‘ikai fekau‘i atu ‘a kimoutolú ke akonekina ‘a kimoutolu ka ke mou faiako. Tuku ke fungani‘aki ‘a e fo‘i lea kotoa pē ‘a e ‘ofa. Loto to‘a, fakakaukau lelei. Ko e ‘aho ‘o e fakatokanga, ‘o ‘ikai ko ha ‘aho ‘o e ngaahi lea lahi. Faitotonu ‘i he ‘ao ‘o e ‘Otuá pea mo e tangatá. … Faitotonu, loto tau‘atāina, pea angatonu ‘i ho‘o [ngaahi fengāue‘aki] mo e fa‘ahinga ‘o e tangatá. [vakai, T&F 43:15; 63:58.]”¹³

Ki mu‘a pea toki mavahe ‘a Siaosi A. Sāmita ‘o ngāue fakafaifekau ‘i he 1835, na‘e ‘a‘ahi ki he Palōfita ko Siosefa Sāmitá, he na‘á ne tokoua ‘aki pē. Na‘e tohi ai ‘e Siaosi A. Sāmita ‘o pehē: “Na‘á ku ‘alu ke fe‘iloaki mo hoku Tokoua ko Siosefá. Na‘á ne foaki mai ha Tohi ‘a Molomona, lulululu mo au, peá ne pehē mai, ‘Malanga nounou pē, fai ha ngaahi lotu nounou, pea fai ho‘o malangá ‘i ha loto ‘oku fa‘alotu.‘”¹⁴

‘Oku tau ako‘i ‘a e ongoongoleleí ‘o fakatatau mo e fakahinohino ‘a e Laumālié.

“Kuo pau ke malanga‘aki ‘a e Ongoongoleleí ‘e he tokotaha kotoa pē ‘i he mālohi ‘o e Laumālie Mā‘oni‘oní; pea he ‘ikai ke lava ‘e ha taha ‘o malanga‘aki e Ongoongoleleí ta‘e kau ai ‘a e Laumālie Mā‘oni‘oní.”¹⁵

“Pea hangē ko e lau ‘a Paulá, kuó ne hangē ko e me‘a kotoa pē ki he kakaí kotoa, koe‘uhí ke ne lava ‘o fakamo‘ui ai ha ni‘ihi [vakai, 1 Kolinitō 9:22], spea kuo pau ke fai pehē ‘a e kaumātu‘a ‘o e ngaahi ‘aho faka‘osí; pea ‘i hono fekau‘i atu ke malanga‘i ‘a e Ongoongoleleí mo fakatokanga ki māmani fekau‘aki mo e fakamaau ‘e hoko maí, ‘oku tau ‘ilo pau, ko e taimi te nau faiako ai ‘i he Laumālié, ‘o fakatatau mo e ngaahi fakahā ‘a Sīsū Kalaisí, te nau malanga‘aki e mo‘oní pea tupulaki ‘o ta‘e lāunga. ‘Oku ‘ikai leva ha‘atau fekau fo‘ou ke ‘oatu, ka ke na‘ina‘i ki he kaumātu‘á mo e kāingalotú ke nau mo‘ui fakatatau mo e folofola kotoa pē ‘oku tō mei he fofonga ‘o e ‘Otuá [vakai, Mātiu 4:4], telia na‘a ‘ikai ke nau ma‘u ‘a e nāunau kuo fakatatali ma‘á e kakai faitotonú.”¹⁶

Na‘e lea ‘a e Palōfitá ‘i ha konifelenisi na‘e fai ‘i ‘Okatopa ‘o e 1839 ‘o pehē: “Na‘e hoko atu ‘a Palesiteni [Siosefa Sāmita] ‘o fai ha fakahinohino ki he Kaumātu‘á ‘o fekau‘aki mo hono malanga‘i ‘o e Ongoongoleleí, pea mo fakamamafa‘i kiate kinautolu hono mahu‘inga ke ma‘u ‘a e Laumālié, koe‘uhí ke nau lava ‘o malanga ‘i he Laumālie Mā‘oni‘oni ko ia kuo fekau‘i mai mei he langí; ke nau tokanga ‘i he‘enau lea ‘i he ngaahi kaveinga ‘oku ‘ikai tuhu‘i mahino mai ‘e he folofola ‘a e ‘Otuá, ‘a ia ‘oku fakaiku ki he fakamahamahaló mo e fakafekikí.”¹⁷

I he ‘aho 14 ‘o Mē 1840, na‘e faitohi ai ‘a Siosefa Sāmitá mei Nāvū kia ‘Eletā ‘Oasoni Haiti mo ‘Eletā Sione E. Peisi, ‘a ia na‘á na lolotonga fononga atu ke ngāue fakafaifekau ‘i Fonua Tapú: “ ‘Oua te mo loto fo‘i koe‘uhí ko e lahi ‘o e ngāué; ka mo loto fakatōkilalo pē mo faitotonu, pea te mo toki lava ke pehē, ‘Ko hai koe, ‘e mo‘unga mā‘olunga! ‘e fakalafalafa hifo koe ‘i he ‘ao ‘o Selupēpelí.‘ [Vakai, Sakalaia 4:7.] Kuo ‘osi tala‘ofa ‘a Ia na‘á Ne fakamovetevete‘i ‘a ‘Isilelí te Ne tānaki fakataha kinautolu; ko ia, kapau te mo hoko ko ha me‘angāue ‘aonga ‘i he ngāue ma‘ongo‘ongá ni, te Ne fakakoloa‘i kimoua ‘aki ha mālohi, poto, ivi, mo e ‘ilo, pea fakafe‘unga‘i ‘i he ngaahi me‘a kotoa pē ‘oku fie ma‘ú; pea ‘e fakafālahi ‘a ho‘omo fakakaukaú ‘o toe lahi ange, kae ‘oua kuó mo ‘ilo‘i ‘a māmani mo e ngaahi langí, pea a‘u atu ki he ta‘engatá, ‘o mahino kiate kimoua ‘a e ngaahi ngāue māfimafi ‘a Sihová ‘i honau lahí mo e nāunaú.”1¹⁸

‘Oku tau fekumi ki ha ngaahi faingamālie ke ako‘i ai ‘a e ongoongoleleí mo fakamo‘oni ki hono mo‘oní.

Na‘e fononga ‘a Siosefa Sāmita ‘i he fa‘ahita‘u fakatōlau ‘o e 1832 mo Pīsope Niueli K. Uitenī mei Ketilani ‘i ‘Ōhaiō, ki he fakahahake ‘o e ‘Iunaiteti Siteití. ‘I he ‘aho 13 ‘o ‘Okatopá, na‘e tohi mai ai ‘a e Palōfitá kia ‘Ema Sāmita, mei he Kolo ko Niu ‘Ioké: “Ko e taimi ‘oku ou fakakaukau ai ki he kolo lahi ko ‘eni ‘oku hangē ko Ninivé, ‘oku ‘ikai ke nau ‘ilo‘i honau nima to‘omata‘ú mei he to‘ohemá, ‘io, ‘oku nau toko uakilu tupu, ‘oku fonu hoku fatafatá ‘i he ongo‘i ‘ofa kiate kinautolu, pea ‘oku ou fakapapau ai ke hiki hake hoku le‘ó ‘i he koló ni pea tuku hono olá ki he ‘Otuá, ‘a ia ‘okú Ne fālute ‘a e me‘a kotoa pē ‘i hono to‘ukupú pea he ‘ikai ke ne tuku ke tō ha tu‘oni lou‘ulu mei homa ‘ulú ki he kelekelé ‘o ta‘e fakatokanga‘i…

“Kuó u ‘osi pōtalanoa mo ha ni‘ihi tokosi‘i ‘o ma‘u ai ha fakafiemālie, pea mo ha matāpule matātangata kei talavou mei Sēsī, na‘e fotu molumalu hono fofongá. Na‘e ha‘u ‘o tangutu ‘i hoku tafa‘akí ‘o kamata ke fakatalanoa mai fekau‘aki mo e kōlelá, pea na‘á ku ‘ilo heni na‘e puke ai pea a‘u ‘o meimei mate. Na‘á ne pehē na‘e fakahaofi ia ‘e he ‘Eikí koe‘uhí ko ha ‘uhinga fakapotopoto. Na‘á ku lau ‘eni ko ha faingamālie ‘o u kamata ai ha malanga lōloa ki ai. Na‘á ne tali fiefia ‘eku akonakí pea nofo ofi pē kiate au. Na‘á ma talanoa ai ‘o a‘u ‘o fuoloa ‘a e poó peá ma pehē leva ke ta‘ofi ‘ema talanoá kae toki hoko atu he ‘aho hono hokó. Ka na‘e ‘i ai ha‘ane me‘a ke fai, pea mo‘ua ia ai ‘o a‘u ki he meimei folau ‘a e vaká pea na‘e pau ke folau ai. Na‘e ha‘u leva ke ma fe‘iloaki, peá ma māvae ta‘e fie māvae pē.”¹⁹

Na‘e manatu ‘a e uaifi ‘o Niueli K. Uitenií ko ‘Elisapeti ‘Ana, ki he fononga hono husepānití mo Siosefa Sāmita ‘i he 1832 ki he fakahahake ‘o e ‘Iunaiteti Siteití, ‘o ne pehē: “Na‘e fononga hoku husepānití mo e Palōfita ko Siosefá, ‘o fou atu ‘i ha tukui kolo lahi he feitu‘u Fakahahaké, ‘o fai ‘ena fakamo‘oní mo tānaki ha pa‘anga ki hono langa ‘o e Temipale ‘i Ketilaní, pea mo fakatau foki ha ngaahi konga fonua ‘i Mīsuli. … Na‘á ne talaange ki hoku husepānití, ‘Kapau te nau fakasītu‘a‘i kitaua te nau kei ma‘u pē ‘eta fakamo‘oní, koe‘uhí he te ta hiki ia ‘o tuku ‘i honau matapā hū‘angá pea mo honau funga matapā sio‘atá.‘”²⁰

I he 1834, na‘e malanga ai ‘a Siosefa Sāmita ‘i ha fale ako ‘i Ponitieki ‘i Misikeni. Na‘e ‘i ai ‘a ‘Etuate Sitīvenisoni pea na‘á ne fakamatala‘i ‘a e me‘a ne hokó: “Ko e kelekele ‘o e ‘apiako ko iá na‘e fakamatala‘i ai ‘i he ta‘u 1833 ‘e he ongo Faifekau Māmongá ‘a e Ongoongolelei kuo fakafoki maí; pea ‘i he 1834 na‘e malanga ai ‘a e Palōfita ko Siosefa Sāmitá ‘aki ha mālohi lahi kuo te‘eki faifaiangé pea māta‘ia ‘i he senituli hongofulu mā hivá ni. … ‘Oku ou kei lava lelei pē ‘o manatu‘i ‘a e ngaahi fo‘i lea ‘a e Palōfita kei si‘í ni he na‘e fai ia ‘i he lea mahinongofua, ka ‘i he mālohi na‘e ‘ikai toe lava ke teke‘i ‘e kinautolu na‘e ‘i aí. …

“Na‘e hiki hono nimá peá ne pehē: ‘Ko ha fakamo‘oni au ‘oku ‘i ai ha ‘Otua, koe‘uhí he na‘á ku mamata kiate Ia ‘i he maama ‘o e ‘ahó, lolotonga ‘eku lotu ‘i ha vaotā maomaonganoa, ‘i he fa‘ahita‘u failau ‘o e 1820.‘ Na‘á ne toe fakamo‘oni foki ko e ‘Otua ko e Tamai Ta‘engatá, na‘e tuhu ki he tangata ‘e tahá, ‘a ia na‘e ‘i Hono tataú, mo pehē: ‘Ko hoku ‘Alo ‘Ofa‘angá ‘eni, fanongo kiate Ia.‘ Na‘e ongo mo‘oni kiate au e ngaahi lea ko ‘ení pea na‘á ne fakafonu ai ‘aki ha fiefia makehe, ‘o hangē ko e ‘aposetolo ko Paulá ‘i he kuonga mu‘á, ‘i he‘ene lava ‘o fakamo‘oni lototo‘a kuó ne ‘i he ‘ao ‘o Sīsū Kalaisí!

“… Na‘e hokohoko atu ai mo ha ngaahi fakataha na‘e kau ki ai e Palōfitá pea pehē foki ki he kau fakamo‘oni ko ‘eni ‘e toko tolu ‘o e Tohi ‘a Molomoná. ‘I ha ‘a‘ahi ‘a e palōfitá ki he koló ni, na‘á ne fakamo‘oni‘i ai na‘e fakahinohino‘i ia ke ne fokotu‘u ha Siasi ‘i he sīpinga ‘o e Siasi na‘e fokotu‘u ‘e Sīsuú, ‘o ‘i ai e Kau ‘Aposetolo ‘e Toko Hongofulu Mā Uá, Kau Fitungofulu, Kaumātu‘a, ngaahi me‘afoakí mo e ngaahi tāpuakí, pea muimui mai ai ha ngaahi faka‘ilonga, ‘o hangē ko ia ‘oku hā ‘i he vahe hongofulu mā ono ‘o e tohi Ma‘aké. … Na‘e pehē ‘e Siosefa, ‘‘I he‘eku hoko ko e tamaio‘eiki ‘a e ‘Otuá, ‘oku ou palōmesi atu kapau te mou fakatomala mo papitaiso ke fakamolemole ho‘omou ngaahi angahalá, te mou ma‘u ‘a e Laumālie Mā‘oni‘oní.‘ ”²¹

I he lolotonga hono ‘ave ‘o e Palōfitá mei Hihifo Mama‘o ‘i Mīsuli ‘i Nōvema 1838, ke fakahū pilīsone ‘i Lisimoni ‘i Mīsulí, na‘á ne toe ako‘i ai ‘a e ongoongoleleí: “Na‘e ‘a‘ahi mai ha kau fafine mo ha kau tangata. Na‘e ha‘u ai ha fefine ‘e taha ‘o ne ‘eke fakakata ange ki he kau sōtiá pe ko e fē ‘a e ‘Eiki ko ia ‘oku lotu ki ai ‘a e ‘Kau Māmongá‘? Na‘e tuhu mai leva kiate au ha taha ‘o e kau le‘ó mo malimali, peá ne pehē ange, ‘Ko e tamá ‘eni.” Pea ‘i he tafoki mai kiate au ‘a e fefiné, na‘á ne ‘eke mai leva pe ‘oku ou pehē ko e ‘Eikí mo e Fakamo‘uí au? Na‘á ku talaange leva ‘oku ‘ikai pehē ia ka ko ha tangata pē au mo ha faifekau ‘o e fakamo‘uí, ‘a ia na‘e fekau‘i mai ‘e Sīsū Kalaisi ke malanga‘aki ‘a e Ongoongoleleí.

“Na‘e faka‘ohovale‘i lahi ‘e he talí ni ‘a e fefiné pea kamata ai ke ne faka‘eke‘eke mai fekau‘aki mo e tokāteliné, peá u malanga ange leva ki ai mo hono kaungāme‘á kotoa, pea pehē foki ki he kau sōtia na‘e ofó, he na‘a nau fakafanongo tokanga ‘aupito he lolotonga ‘eku fakalau atu ‘a e tokāteline ‘o e tui kia Sīsū Kalaisí, mo e fakatomalá, mo e papitaiso ki he fakamolemole ‘o e angahalá, mo e tala‘ofa ‘o e Laumālie Mā‘oni‘oní, ‘o hangē ko ia ne hiki ‘i he vahe hono ua ‘o e Ngāue ‘a e Kau ‘Aposetoló [vakai, Ngāue 2:38–39].

Na‘e fiemālie ai ‘a e fefiné, ‘o ne fakahīkihiki‘i ‘a e ‘Otuá kae fanongo pē ‘a e kau sōtiá, pea ‘alu leva ia, mo lotu pē ke malu‘i mo fakahaofi kimautolu ‘e he ‘Otuá.”²²

Na‘e manatu ‘a Taani Sōnasi ki he efiafi ko ia ki mu‘a pea fakapoongi ‘a e Palōfitá Fale Fakapōpula Kātesí, ki he me‘a ko ‘ení: “Na‘e fai ‘e Siosefa ha fakamo‘oni mālohi ki he kau le‘ó ki hono fakalangi mo mo‘oni ‘o e Tohi ‘a Molomoná, ki hono fakafoki mai ‘o e Ongoongoleleí, ki he tauhi mai ‘a e kau ‘āngeló, pea kuo toe fokotu‘u ‘a e pule‘anga ‘o e ‘Otuá ‘i māmani, pea koe‘uhí ko ia, kuo tukupōpula ai ia ‘i he fale fakapōpulá, kae ‘ikai koe‘uhí ko ha‘ane maumau‘i ha fa‘ahinga lao ‘a e ‘Otuá pe ko e tangatá.”²³

Ngaahi Fokotu‘u ki he Akó mo Hono Ako‘í

Fakakaukau‘i ‘a e ngaahi tefito‘i fakakaukau ko ‘ení ‘i ho‘o ako ‘a e vahé pe ‘i ho‘o teuteu ke ako‘í. Koe‘uhí ke ma‘u ha tokoni lahi ange, vakai ki he peesi vii–xv.

Toe fakamanatu ‘a e peesi 377–80, ‘o fakatokanga‘i ‘a e ngāue fakafaifekau na‘e fokotu‘utu‘u ‘i he malumalu ‘o e fakahinohino ‘a e Palōfita ko Siosefa Sāmitá. Kuo tokonia nai koe ‘i ha fa‘ahinga founga ‘i he ngāue ‘a e kau ‘uluaki faifekau ko iá? Kapau ‘oku ‘io, ko e hā e foungá?
Lau ‘a e palakalafi ‘oku kamata ‘i he konga ki lalo ‘o e peesi 380–81, pea fakakaukau‘i ‘a e ‘uhinga ‘oku tokoni‘i ai kitautolu ‘e he ‘ofá ‘o fakatatau mo hono fakamatala‘i ‘e he Palōfitá. Ko e hā mo ha ngaahi toe ‘ulungāanga kehe ‘oku tau fie ma‘u ka tau lava ‘o hoko ko ha kau faifekau lelei? (Ke ma‘u ha ngaahi sīpinga lahi ange, vakai ki he peesi 380–81.)
Toe fakamanatu ‘a e ngaahi lea ‘a e Palōfita ko Siosefa Sāmitá fekau‘aki mo e me‘a ‘oku totonu ke ako‘i ‘e he kau faifekaú mo e founga ke nau ako‘i ‘akí (peesi 381–84). Ko e hā ‘oku totonu ai ke tau malanga‘i ‘a e “ngaahi ‘uluaki tefito‘i mo‘oni” ‘o e ongoongoleleí? Ko e hā ha ngaahi nunu‘a ‘e hoko ‘i ha‘atau fakafekiki mo ha ni‘ihi ‘i he kaveinga ‘o e tui fakalotú? ‘Okú ke pehē ‘oku ‘uhinga ki he hā ‘a e “tuku ke fungani ‘aki ‘a e fo‘i lea kotoa pē ha ‘ofa” ‘i hono malanga‘i ‘o e ongoongoleleí?
Toe fakamanatu kakato ‘a e palakalafi hono ua ‘i he peesi 383. Ko e hā ha ngaahi founga kuo tataki ai koe ‘e he Laumālie Mā‘oni‘oní ‘i ho‘o feinga ke vahevahe atu ‘a e ongoongoleleí? Ko e hā ‘oku ‘ikai ai ke tau lava ‘o malanga‘aki e ongoongoleleí, ta‘e kau ai ‘a e Laumālie Mā‘oni‘oní?
Toe fakamanatu ‘a e ngaahi me‘a ne foua ‘e Siosefa Sāmita ‘oku fakamatala‘i ‘i he peesi 385–87. Ko e hā te tau lava ‘o ako ‘o kau ki hono vahevahe ‘o e ongoongoleleí, mei he ngaahi me‘a ko ‘ení?
Ko e hā ha ngaahi founga te tau lava ai ‘o fekumi ma‘u pē ki ha ngaahi faingamālie ke vahevahe ai ‘a e ongoongoleleí mo e kakai kehé? Ko e hā ha ngaahi founga te tau lava ai ‘o teuteu kitautolu ki he ngaahi faingamālie peheé? ‘E founga fēfē ha‘atau fakakau hotau ngaahi fāmilí ‘i he ngāue fakafaifekaú?

Ngaahi Potufolofola Fekau‘akí: Mātiu 28:19–20; 2 Nīfai 2:8; ‘Alamā 26:26–37; T&F 4:1–7; 31:3–5