Tokanga Telia ‘a e Ngaahi Nunu‘a Kovi ‘o e Hē mei he Mo‘oní

“ ‘I ho ngaahi ‘ahi‘ahí, ngaahi mamahí, puké, mo ho ngaahi faingata‘a‘iá kotoa, pea na‘a mo e maté, tokanga ke ‘oua na‘á ke lavaki‘i ‘a e ‘Otuá, … tokanga ke ‘oua na‘á ke hē mei he mo‘oní.”

Mei he Mo‘ui ‘a Siosefa Sāmitá

‘I he ngaahi uike ki mu‘a pea mo e hili ‘a e ‘osi ‘o e Temipale Ketilaní he fa‘ahita‘u failau ‘o e 1836, na‘e foua ‘e he Kāingalotú ha taimi melino pea lahi mo e lilingi mai ‘o e ngaahi me‘afoaki ‘o e Laumālié. Ka na‘e fakatokanga ‘a e Palōfita ko Siosefa Sāmitá ki he Kāingalotú kapau he ‘ikai ke hokohoko atu ‘enau mo‘ui mā‘oni‘oní, he ‘ikai fuoloa ‘enau fiefiá mo ‘enau uouangatahá. Na‘e pehē ‘e Taniela Taila fekau‘aki mo e taimi ko ‘ení: “Na‘e ongo‘i ‘e he taha kotoa kuo nau a‘usia ha konga ‘o e langí. Ko hono mo‘oní, na‘e lahi ha ngaahi uike ia na‘e ‘ikai ke fakatauele‘i ai kimautolu ‘e he tēvoló; pea ne mau fifili ai na‘a kuo hoko mai koā ‘a e nofotu‘í ia.” ‘I ha [fakataha‘anga ‘a e kau ma‘u lakanga fakataula‘eikí] na‘e lea ai e Palōfita ko Siosefá kiate kimautolu. Na‘á ne lea foki ki ha toe ngaahi me‘a kehe pē, ‘o ne pehē: “ ‘E ngaahi tokoua, kuo fuoloa mai ha ‘ikai ma‘u ‘e Sētane ha mālohi ke fakatauele‘i kimoutolu. Kuo fakakaukau ai ha ni‘ihi ia he ‘ikai ke toe ‘i ai ha fakatauele. Ka kuo pau ke hoko mai ‘a e tafa‘aki ‘e tahá; pea kapau he ‘ikai ke mou ‘unu‘unu ke ofi ki he ‘Eikí, ‘e ikuna‘i kimoutolu pea te mou hē mei he mo‘oní.”¹

‘I he fuofuoloa atu ‘o e ta‘u ko iá, ne tupu ha laumālie ‘o e hē mei he mo‘oní ‘i ha ni‘ihi ‘o e Kāingalotu ‘i Ketilaní. Na‘e kamata ke hīkisia, mo mānumanu, pea mo talangata‘a ha ni‘ihi ‘o e kāingalotú ki he ngaahi fekaú. Na‘e tukuaki‘i ‘e ha ni‘ihi ‘a e kau taki ‘o e Siasí ‘i he ngaahi palopalema faka‘ekonōmika na‘e fakatupu ‘e he mate ‘a e kautaha pa‘anga ‘o Ketilaní, ‘a ē na‘e fokotu‘u ‘e he kāingalotu ‘o e Siasí. Na‘e hoko ‘ene mate ko ‘ení ‘i he 1837, ko e ta‘u tatau pē ia na‘e mafola ai ‘a e tailiili ‘i he fakahū pa‘angá ‘i he ‘Iunaiteti Siteití, pea kanoni ‘aki ‘a e ngaahi palopalema faka‘ekonōmika ‘a e Kāingalotú. Na‘e a‘u ki ha kāingalotu ‘e toko uangeau pe tolungeau nai na‘e mavahe mei he Siasí ‘i Ketilani, ‘o kau ha ni‘ihi mo kinautolu na‘a nau fakafepaki‘i ‘a e Siasí ke fakamamahi‘i pea a‘u ‘o nau fakamanamana‘i fakaesino ‘a e Kāingalotú. Na‘e tala ‘e ha kakai ‘e ni‘ihi na‘e heé, ko e Palōfitá ko ha tokotaha ia kuo hinga pea nau feinga ke fetongi ‘aki ia ha kau tangata kehe. Na‘e fakamatala‘i ‘e Sisitā ‘Ilaisa R. Sinou ‘o pehē: “Ko e tokolahi ‘o kinautolu ko ia na‘e fa‘a loto fakatōkilalo mo faivelenga ‘i hono fakahoko ‘o e ngaahi fatongia faka‘ahó—na‘a nau mateuteu ke ō mo foki mai ‘i ha fa‘ahinga ui pē mei he Lakanga Fakataula‘eikí— na‘e kamata ‘eni ke nau loto fieme‘a, pea hīkisia honau lotó. Pea ‘i he inu ‘e he Kāingalotú ‘a e ‘ofa mo e laumālie ‘o māmaní, na‘e mahu‘i leva ‘a e Laumālie ‘o e ‘Eikí mei honau lotó.”²

Na‘e faka‘ise‘isa ‘a e Palōfitá ‘i he tu‘unga ‘o e Siasí ‘i Mē ‘o e 1837 ‘o ne pehē: “Na‘e hangē na‘e kau fakataha ‘a e ngaahi mālohi ‘o māmani mo helí ‘i ha fa‘ahinga founga ke liua ‘aki ‘a e Siasí he vave tahá. … Na‘e kau fakataha ‘a e filí ‘i muli, pea mo e kau hē mei he mo‘oní ‘i homau lotolotongá, ‘i he‘enau feingá, … pea na‘e tāufehi‘a ha tokolahi kiate au ‘o hangē ko au pē ‘a e tupu-‘anga ‘o e ngaahi kovi tatau ko ē ‘oku ou feinga tūkuingata ke fakafepaki‘í.”³

Ka neongo ‘a e ngaahi faingata‘á ni, ko ha konga lahi ‘o e kau takí mo e kāingalotu ‘o e Siasí na‘a nau kei faivelenga pē. Na‘e manatu ‘a Pilikihami ‘Iongi, ko ha mēmipa ‘o e Kōlomu ‘o e Kau ‘Aposetolo ‘e Toko Hongofulu Mā Uá he lolotonga ‘o e vaha‘ataimi ko iá, ki ha fakataha na‘e alea‘i ai ‘e ha ni‘ihi ‘o e kāingalotú ha founga ke teke‘i ai ki tu‘a ‘a e Palōfita ko Siosefá: “Na‘á ku tu‘u ki ‘olunga, peá u talaange kiate kinautolu ‘i ha founga mahino mo mālohi ko Siosefá ko ha Palōfita pea ‘oku ou ‘ilo‘i ia, pea te nau lava pē ke tukuhifo mo fakaongoongokovi‘i ia ‘i he lahi taha ‘oku nau loto ki aí, [ka] he ‘ikai ke nau lava ‘o faka‘auha hono fakanofo ‘o e Palōfita ‘a e ‘Otuá; ko e me‘a pē te nau lavá ko hano faka‘auha honau mafaí, tu‘usi ‘a e afo ‘okú ne ha‘i kinautolu ki he Palōfitá mo e ‘Otuá, pea mo fakamelemo‘i hifo kinautolu ki heli. Na‘e ‘āsili e ‘ita ‘a ha tokolahi ‘i he‘eku tu‘u fakafepaki ki he‘enau fakakaukaú. …

“Na‘e mātuku ‘a e fakataha‘angá ni ‘oku te‘eki pē ke pau ‘a e ni‘ihi kuo hē mei he mo‘oní pe ko e hā ‘a e ngaahi me‘a ‘e fai ‘i he fakafepakí. Ko ha palopalema ‘eni na‘e hangē ai ne kau fakataha ‘a māmani mo heli ke liua ‘a e Palōfitá mo e Siasi ‘o e ‘Otuá. Na‘e vaivai ‘a e tui ‘o ha ni‘ihi ‘o e kau tangata mālohi taha ‘i he Siasí. Ka ‘i he lolotonga ‘o e pulonga kaupō‘ulí ni, na‘á ku tu‘u he tafa-‘aki ‘o Siosefa, peá u tuku atu hoku ivi taupotu tahá, ‘aki ‘a e poto mo e mālohi kotoa pē kuo fakakoloa‘i ‘aki au ‘e he ‘Otuá, ke poupou‘i ‘a e tamaio‘eiki ‘a e ‘Otuá pea mo fakataha‘i ‘a e ngaahi kōlomu ‘o e Siasí.”⁴

Ngaahi Akonaki ‘a Siosefa Sāmitá

‘E iku ki he hē mei he mo‘oní, ‘a e mole ‘o e falala ki he kau taki ‘o e Siasí, fakaanga‘i kinautolú, pea mo hono fakali‘eli‘aki ‘o e fatongia ‘oku fie ma‘u ‘e he ‘Otuá.

“Te u tala atu ha taha ‘o e Ngaahi Kī ki he ngaahi me‘a lilo ‘o e Pule‘angá. Ko ha tefito‘i mo‘oni ta‘engata ia, na‘e ‘i ai mo e ‘Otuá ‘i he ta‘engatá kotoa: Ko e tangata ‘oku tu‘u ke ne tukuaki‘i ‘a e ni‘ihi kehé, fakamāu‘i ‘a e Siasí, ‘o pehē ‘oku nau hala, ka ‘oku mā‘oni‘oni iá, ke mou ‘ilo‘i fakapapau, ko e tangata ko iá ‘oku ‘i he hala ki he hē mei he mo‘oní; pea kapau he ‘ikai ke fakatomala, ‘e hē ia mei he mo‘oní, he ‘oku mo‘ui ‘a e ‘Otuá.”⁵

Na‘e lipooti ‘e Hiipa C. Kimipolo ‘i he lolotonga ‘o ‘ene hoko ko e tokoni kia Palesiteni Pilikihami ‘Iongí, ‘o pehē: “Te u tala atu ha kī na‘e fakahā ‘e Siosefa Sāmita ‘i Nāvū. Na‘á ne pehē ko e ‘uluaki sitepu ‘o e heé ‘oku kamata ia ‘i he mole ‘o e falala ki he kau taki ‘o e siasí mo e pule‘angá ni, pea ko e taimi pē ‘okú ke fakatokanga‘i ai ‘a e laumālie ko iá, ‘ilo‘i te ne taki ‘e ia ‘a e tokotaha ‘okú ne ma‘u iá ‘i he hala ki he hē mei he mo‘oní.”⁶

Na‘e fakapapau‘i ‘e Uilifooti Utalafi ‘i he lolotonga ‘o ‘ene kei ngāue ‘i he Kōlomu ‘o e Toko Hongofulu Mā Uá, ‘o pehē: “Na‘e fa‘a fale‘i kimautolu ‘e Siosefa ‘i he‘ene lea ‘o peheni: ‘Ko e momeniti pē ‘okú ke tuku ai ke ke le‘ei ki tafa‘aki ha fa‘ahinga fatongia ‘oku ui koe ‘e he ‘Otuá ke ke fakahoko, koe‘uhí ke fakatōli‘a ho‘o ngaahi holí; ko e momeniti pē ‘okú ke tuku ai ke ke ki‘i ta‘e tokanga, ‘okú ke fakatoka ai ha fakava‘e ke ke hē mei he mo‘oní. Mou tokanga; ‘ai ke mahino kiate kimoutolu kuo ui kimoutolu ki ha ngāue, pea ko e taimi ‘e fie ma‘u ai koe ‘e he ‘Otuá ke ke fai ‘a e ngāue ko iá, fai ia.‘ Ko ha me‘a ‘e taha na‘á ne lea ‘aki: “ ‘I ho ngaahi ‘ahi‘ahí, ngaahi mamahí, puké, mo ho ngaahi faingata‘a‘iá kotoa, pea na‘a mo ‘ene a‘u ki he maté, tokanga ke ‘oua na‘á ke lavaki‘i ‘a e ‘Otuá, … tokanga ke ‘oua na‘á ke hē mei he mo‘oní.”⁷

Na‘e toe pehē foki ‘e Uilifooti Utalafi: “ ‘Oku ou manatu ki ha ‘a‘ahi ange ‘a Misa Siosefa Sāmita kiate au, Misa [Sione] Teila, Misa Pilikihami ‘Iongi pea mo ha kau faifekau kehe ‘e ni‘ihi, ‘i he ‘amanaki ke kamata ‘emau ngāue fakafaifekau ki ‘Ingilaní. Na‘e puke mo faingata‘a‘ia hamau tokolahi. Ka ‘i he taimi tatau na‘a mau ongo‘i pē ke mau ō. Na‘e tāpuaki‘i kimautolu ‘e he Palōfitá, pea pehē ki homau ngaahi uaifí mo homau ngaahi fāmilí. … Na‘á ne ako‘i kiate kimautolu ha ngaahi tefito‘i mo‘oni mātu‘aki mahu-‘inga, ‘oku ou fakahā atu hanau ni‘ihi ‘i heni. Na‘e uiui‘i ‘a Misa Teila, mo au, Siaosi A. Sāmita, Sione E. Peisi pea mo ha ni‘ihi ke fetongi ‘a kinautolu [kau ‘aposetolo] na‘e hē mei he Siasí. Na‘e fakamatala‘i ‘e Misa Siosefa ‘i homau ‘aó ‘a e tupu‘anga ‘o e tafoki ‘a e kau tangata ko iá mei he ngaahi fekau ‘a e ‘Otuá. Na‘á ne faka-‘amu te mau ako ‘a e potó ‘i he me‘a ne mau mamata ki ai ‘aki homau matá mo fanongo ki ai ‘aki homau telingá, pea ke mau lava ‘o ‘ilo ‘a e loto ‘o e kakai kehé ‘o ‘ikai toe fakakouna‘i ke mau ‘ilo ia ‘i ha founga ‘oku fakamamahí.

“Hili ia peá ne pehē kapau ‘oku ‘i ai ha tangata, pe ha kaumātu‘a ‘i he Siasí mo e pule‘angá, ‘okú ne fai ha hala ‘a ia te ne iku ‘o si‘aki pe, ‘i hono fakalea ‘e tahá, ta‘e loto ai ke talangofua ki ha fa‘ahinga fono pe fekau pe fatongia—ko e taimi pē ‘e fai ai ‘e ha tangata ‘a e me‘á ni, ‘o fakali‘eli‘aki hano fatongia na‘e fie ma‘u ‘e he ‘Otuá mei hono nimá ‘i he ma‘ulotú, ngāue fakafaifekaú, pe talangofua ki ha fale‘i, ‘okú ne fakatoka ai e fakava‘e ‘e tataki atu ia ai ke ne hē mei he mo‘oní pea ko e ‘uhinga ‘eni na‘e hinga atu ai ‘a e kau tangata ko iá. Na‘a nau ngāue hala ‘aki ‘a e lakanga fakataula‘eiki na‘e fakama‘u ki honau ‘ulú. Na‘e ‘ikai ke nau tokanga ke fakahoko totonu honau uiui‘i ko e kau ‘aposetoló, pea mo e kaumātu‘á. Na‘a nau faka‘aonga‘i ‘a e lakanga fakataula‘eiki ko iá ke langa hake ‘aki kinautolu mo fai ha ngaahi ngāue kehe kae ‘ikai ko hono langa hake ‘o e pule‘anga ‘o e ‘Otuá.”⁸

‘I he 1840, na‘e kei nofo pē ha ki‘i falukunga kāingalotu tokosi‘i ‘o e Siasí ‘i Ketilani ‘i ‘Ōhaiō, neongo na‘e meimei fakatahataha kotoa hifo ‘a e konga lahi ‘o e Kāingalotú ki Nāvū ‘i ‘Ilinoisi. Ko e me‘a na‘e fai ‘e he Palōfitá ‘i he ongoongo fekau‘aki mo ha mēmipa ‘o e Siasí ‘i Ketilani na‘e feinga ke ne veuki ‘a e falala ‘a e Kāingalotú ki he Kau Palesitenisií mo e kau ma‘u mafai kehe ‘o e Siasí, ko ‘ene fai ha tohi ki ha taki ‘o e Siasí ‘i Ketilani ‘o pehē: “Koe‘uhí ke fakahoko ‘a e ngaahi ngāue ‘o e Siasí ‘i he mā‘oni‘oni, ‘oku mātu‘aki mahu‘inga ‘aupito ‘a e melinó, ongo‘i manava‘ofá, femahino‘aki leleí, pea mo e falalá ke ‘i he loto ‘o e kāingá kotoa; pea ‘oku totonu ke fakafōtunga mai ‘a e ‘ofa faka-Kalaisí mo e fe‘ofa‘aki mo‘oní ‘i he‘enau ngaahi me‘a kotoa pē. Kapau ‘oku ‘i ai ha ngaahi ongo‘i loto ta‘e ‘ofa, ha mole ‘o e falalá mo hīkisia, he ‘ikai fuoloa kuo hā mai ‘a e fieme‘á mo e femeheka‘akí; kuo pau leva ke mālohi ‘a e puputu‘ú, pea ‘e ta‘e toka‘i leva ‘a e kau ma‘u mafai ‘o e Siasí. …

“Kapau ‘e pehē ‘e he Kāingalotu ‘i Ketilaní ‘oku ‘ikai ke u taau mo ‘enau ngaahi lotú ‘i he taimi ‘oku nau fakataha aí, pea ‘ikai ke nau poupou‘i hake au ‘i he taloni ‘o e ‘ofa fakalangí, ko ha fakamo‘oni mālohi mo pau ia kiate au ‘oku ‘ikai ke nau ma‘u ‘a e Laumālie ‘o e ‘Otuá. Kapau ‘oku mo‘oni ‘a e ngaahi fakahā kuo tau ma‘ú, ko hai leva ‘oku totonu ke ne taki ‘a e kakaí? Kapau na‘e tuku mai ‘a e ngaahi kī ‘o e Pule‘angá ki hoku nimá, ko hai te ne fakaava ‘a e ngaahi me‘a lilo ‘o iá?

“Kapau ‘e poupou‘i ma‘u ai pē au ‘e hoku ngaahi tokouá, te u lava ke fakafepaki‘i ‘a e ngaahi fakakaukau hala ‘a māmaní, pea mo matu‘uaki fiefia ‘a e ngāue koví [anga fita‘á] pe fakamamahí; ka ‘i he taimi ‘oku tu‘u mavahe ai hoku ngaahi tokouá, ‘i he taimi ‘oku nau kamata ai ke vaivai, pea mo feinga ke fakafe‘ātungia‘i ‘eku fakalakalaká mo ‘eku ngāué, ‘oku ou ongo‘i leva ke u tēngihia, ka ‘oku ‘ikai holo ai ‘eku loto fakapapau ke hoko atu hoku tufakangá, ‘i he‘eku falala neongo ‘e vaivai hoku ngaahi kaungāme‘a fakaemāmaní, pea a‘u ‘o nau tafoki ‘o fakafepaki kiate au, ka ‘e tokoni‘i au ‘e he‘eku Tamai fakalangí ke u ikuna.

“Ka neongo ia, na‘a mo Ketilani, ‘oku ou fakatauange ‘oku kei ‘i ai ha ni‘ihi ‘oku ‘ikai ke nau fakahalaia‘i ha tangata ‘i ha‘ane fo‘i lea pē [vakai, ‘Īsaia 29:21], ka nau fakakaukau ke nau tu‘u mai ‘o taukave‘i ‘a e mā‘oni‘oní mo e mo‘oní, pea mo fakahoko ‘a e fatongia kotoa pē kuo tuku kiate kinautolú; pea nau ma‘u ‘iate kinautolu ha poto ke fakahinohino kinautolu ‘i ha‘anau fehangahangai mo ha fa‘ahinga fokotu‘utu‘u pe mālohi na‘e fa‘ufa‘u ke ne ‘omi ‘a e veiveiuá mo e maveuveú ki he nofo‘anga ‘o ‘Isilelí, pea ke nau ‘ilo ‘a e laumālie ‘o e mo‘oní mei he laumālie ‘oku halá.

“ ‘E fakafiefia ki he‘eku fakakaukaú ke u mamata ki he Kāingalotu ‘i Ketilaní ‘oku nau tupulaki, ka te u pehē ‘oku te‘eki hokosia ‘a e kuongá; pea ‘oku ou fakapapau‘i atu kiate kimoutolu he ‘ikai ke teitei hoko ia kae ‘oua kuo fokotu‘u ha founga kehe ‘oku māú pea mo hā mai ha fa‘ahinga loto ‘oku kehe. Ko e taimi ‘e toki fakafoki mai ai ‘a e falalá, ko e taimi ‘e mole atu ai ‘a e hīkisiá, pea fakakofu‘i ‘a e ‘atamai holi tāukakapa kotoa pē ‘aki ‘a e loto fakatōkilaló, pea fetongi ‘a e siokitá ‘e he loto ‘ofá mo e ‘ofa faka-Kalaisí, pea hā mahino mai ‘oku ‘i ai ha loto taha mo‘oni ke mo‘ui fakatatau mo e folofola kotoa pē ‘oku ha‘u mei he fofonga ‘o e ‘Eikí, ko e toki taimi ia, ‘e ‘tu‘uloa ai ‘a e melinó, māú mo e ‘ofá, ka he ‘ikai ki mu‘a ai.

“Ko e tupu mei he kau tangata holi taukakapá ni na‘e li‘aki ai ‘a Ketilaní. Ko e tu‘o fiha ‘eni hono fakameheka‘i ho‘omou tamaio‘eiki masivá ni ‘i hono tu‘ungá ‘e ha kakai pehē, ‘oku feinga ta‘e tuku ke nau ma‘u ha pule kae tuku ia, pea ‘i he‘enau ‘ilo‘i he ‘ikai ke nau lava ‘o fai ‘ení, ‘oku nau afe leva ‘o lau‘i kovi‘i mo fakamamahi‘i, pea mo ha ngaahi founga kehe ke fakahoko ai hono liuá. Ko e fa‘ahinga kakai ‘eni ‘oku nau tamu‘omu‘a ma‘u pē ‘i he fakaanga‘i ‘o e Kau Palesitenisií, mo pulusi ‘enau ngaahi fehālākí mo honau fanga ki‘i vaivaí ki he ngaahi matangi ‘e fā ‘o e langí.”⁹

‘Oku mole ‘a e Laumālie ‘o e ‘Otuá meiate kinautolu ‘oku hē mei he mo‘oní, maumau‘i mo ‘enau ngaahi fuakavá, pea nau fa‘a fakatanga‘i ‘a e kāingalotu ‘o e Siasí.

“Neongo ‘ene hā ngali kehe ‘i he‘etau ‘uluaki fakakaukau ki aí, ka ‘oku ‘ikai ke toe si‘i ange ai ‘ene mo‘oní, pea neongo ‘a e ngaahi loto fakapapau ‘oku talaki ke mo‘ui faka-‘otuá, ka ko e hili ‘o e tafoki ‘a e kau hē mei he mo‘oní mei he tui kia Kalaisí, ka ‘ikai ke nau fakatomala vave, ‘e vavé ni pē pe ko ha‘anau tō ‘amui ange ki he ngaahi tauhele ‘a e tokotaha angakoví, pea tuku ai kuo nau masiva ‘i he Laumālie ‘o e ‘Otuá, ke ne fakahaa‘i ‘enau angahalá ‘i he mata ‘o e kakaí. ‘Oku ma‘u ‘e he kakai angatonú ‘a e fakatanga fakamamahi tahá mei he kakai hē mei he mo‘oní. Na‘e valoki‘i ‘a Siutasi peá ne lavaki‘i leva ‘e ia ‘a e ‘Eikí ki he nima ‘o Hono ngaahi filí, koe‘uhí he na‘e hū ‘a Sētane ‘iate ia.

“ ‘Oku ‘i ai ha poto mā‘olunga ange ‘oku foaki ki he fa‘ahinga ‘oku nau talangofua ki he Ongoongoleleí ‘aki honau lotó kotoa, ‘a ia, kapau ‘e faiangahala ki ai, ‘oku nofo hala‘atā leva ‘a e taha ‘oku heé pea ‘ikai te ne ma‘u ‘a e Laumālie ‘o e ‘Otuá, pea ko hono mo‘oní, ‘oku vave ke fakamala‘ia‘i, pea ko hono iku‘angá ko e vela. Ko e taimi pē ‘oku to‘o ai ‘a e maama na‘e ‘iate kinautolú, ‘oku nau hoko ‘o fakapo‘uli ange ‘i he taimi na‘e fakamāma‘i ai kinautolu ‘i mu‘á, pea ‘oku ‘ikai leva fai ha ofo kapau ‘e fakatahataha‘i honau iví kotoa ke fakafepaki‘i ‘a e mo‘oní, pea ‘oku nau tatau mo Siutasi, ‘o feinga ke faka‘auha kinautolu na‘a nau ma‘u tokoni lahi taha mei aí.

“He ko hai ha toe kaume‘a ofi ange ‘o Siutasi ‘i māmani pe ‘i langi ka ko e Fakamo‘uí? Pea ko ‘ene ‘uluaki taumu‘á pē ke faka-‘auha Ia. Ko hai ‘i he Kāingalotú kotoa ‘i he ngaahi ‘aho faka‘osí ni te ne lava ke pehē ‘oku lelei tatau mo hotau ‘Eikí? Ko hai ha taha ‘oku haohaoa? Ko hai ha taha ‘oku ma‘a pehē? Ko hai ha taha ‘oku mā‘oni‘oni tatau mo Ia? ‘E lava ‘o ma‘u ha ni‘ihi pehē? Na‘e ‘ikai ke Ne teitei fai hala pe maumau‘i ha fekau pe fono ‘o e langí—na‘e ‘ikai ha kākā ‘i hono fofongá, pe ha mele ‘e ma‘u ‘i Hono lotó. Ka ko e taha na‘e keinanga fakataha mo Iá, ‘a ē na‘á na fa‘a inu mei he ipu tataú, ko e fuofua tokotaha pē ia ke fakafepaki kiate Iá. Ko e fē ha taha ‘oku tatau mo Kalaisi? He ‘ikai ke lava ‘o ma‘u ia ‘i māmani. Pea ko e hā leva ha totonu ‘a Hono kau muimuí ke lāunga kapau na‘e hoko ‘a honau fakatanga‘í meiate kinautolu na‘a nau fa‘a ui ko honau ngaahi tokouá, mo vāofi taha ‘i he fuakava ta‘engatá?

“Ko hai e tupu‘anga ‘o e fakakaukau ‘oku fa‘a hāsino ma‘u pē mei he kakai ‘oku hē mei he mo‘oní, ‘a ia ‘oku liunga ua ai ‘enau fakatangá, mo liunga ua ‘enau vilitaki he faifeinga ke faka‘auha e ni‘ihi na‘a nau pehē ki mu‘a na‘a nau ‘ofa aí, ‘a ē na‘a nau feohi ki mu‘á, pea mo kinautolu na‘a nau fuakava fakataha ke feinga ‘aki honau mālohí kotoa ke ma‘u ‘a e mālōlō‘anga ‘o e ‘Otuá? Mahalo ‘e lea‘aki ‘e hotau kau tangatá ‘a e me‘a tatau na‘á ne fakatupu ‘a e feinga ‘a Sētane ke liua ‘a e pule‘anga ‘o e ‘Otuá, koe‘uhí he na‘á ne kovi, ka ‘oku mā‘oni‘oni ‘a e pule‘anga ia ‘o e ‘Otuá.”¹⁰

“ ‘I he ngaahi kuonga kotoa pē ‘o e Siasí, kuo ‘i ai ha ni‘ihi na‘a nau fakafepaki ki he ngaahi tefito‘i mo‘oni ‘o e anga mā‘oni‘oní, ha ni‘ihi ‘oku nau ‘ofa ki he koloa ‘o e māmaní, ha ni‘ihi ‘oku muimui ki he ngaahi tefito‘i mo‘oni ‘o e ta‘e mā‘oni‘oní, mo nau hoko ma‘u pē ko e fili ‘o e mo‘oní. … Ko kinautolu kuo feohi mo kitautolu mo fakahaa‘i lahi taha ‘etau tu‘unga feohi fakakaume‘á, kuo nau fa‘a hoko ko hotau ngaahi fili lahi taha mo hotau fili fefeka taha; kapau na‘e faka‘au ‘o ‘ikai toe fakatokanga‘i kinautolu, pea kapau na‘e uesia ‘a e me‘a na‘a nau tokanga ki aí pe ko honau ongoongó, pe ‘ilo kuo nau faiangahala, ‘oku nau hoko ma‘u pē ko e fuofua kakai ke nau kamata ‘a e fakatangá, ke lau‘i [tukuaki‘i kovi] pea mo fakaongoongokovi‘i honau ngaahi tokouá, pea mo feinga ke holoki mo faka‘auha honau ngaahi kaume‘á.”¹¹

‘Oku mafola he māmaní ‘a e “Kau Māmonga kuo Heé’ ‘o fakamafola ha ngaahi fakamatala kovi mo fakaongoongokovi kehekehe fekau‘aki mo kitautolu, ‘o nau pehē tokua te nau ma‘u ai ‘a e anga fakakaume‘a ‘a māmaní, koe‘uhí he ‘oku nau ‘ilo ‘oku ‘ikai ‘o māmani ‘a kitautolu, pea ‘oku fehi‘a ‘a māmani kiate kitautolu; ko ia ‘oku ngaohi ai ‘e [māmani] kinautolu ko ha me‘angāue ‘a e kakai ko ‘ení [kau heé]; mo fakafou ‘iate kinautolu ‘a ‘enau feinga ke fakahoko ‘a e maumau kotoa pē te nau lavá, pea hili ia ‘oku nau fehi‘anekina‘i kinautolu ‘o kovi ange ‘i he‘enau fehi‘a kiate kitautolú, koe‘uhí he ‘oku nau toki ‘ilo ko kinautolú ko e kau lavaki mo e kau kākā [kau fakahekeheke].”¹²

Na‘e fakamatala‘i ‘e Uilifooti Utalafi ‘o pehē: Na‘e fakamatala‘i ‘e Uilifooti Utalafi ‘o pehē: “Na‘á ku kau ‘i ha fakataha ‘i he Temipale [Ketilaní] ‘i he [‘aho 19 ‘o Fēpueli 1837]. Na‘e ‘ikai ke ‘i ai ‘a Palesiteni Siosefa Sāmita koe‘uhí ko ha ngāue ma‘á e Siasí, ka na‘e ‘ikai ke ne ma‘u ha vaheua ‘o e lōloa ‘o e mavahe ‘a Mōsese mei ‘Isileli ki he mo‘ungá [vakai, ‘Ekesōtosi 32:1–8]; ka ko ha tokolahi ‘o e kakai ‘i Ketilaní, kapau na‘e ‘ikai ke nau fa‘u ha ki‘i pulu ke nau lotu ki ai ‘o hangē ko e kakai ‘Isilelí, na‘a nau fakatafoki honau lotó mei he ‘Eikí pea mei He‘ene tamaio‘eiki ko Siosefá, ‘o femo‘uekina ‘i he fakamahamahaló mo mo‘ulaloa ki he ngaahi laumālie halá, ‘o a‘u ‘o fakapo‘uli‘i ‘enau fakakaukaú; pea na‘e fakafepaki ha tokolahi kia Siosefa Sāmita, pea loto ha ni‘ihi ke fokotu‘u ‘a Tēvita Uitemā ke ne taki ‘a e Siasí ‘o fetongi ia. ‘I he lolotonga e ngaahi laumālie fakapo‘uli ko ‘ení, kuo foki mai ‘a Siosefa ki Ketilani, pea ‘i he pongipongi ko iá na‘á ne tu‘u ai mei he tu‘unga malangá. Na‘e hā ngali ta‘e fiemālie lahi; ka na‘e ‘ikai fuoloa kuo nofo‘ia ia ‘e he Laumālie ‘o e ‘Otuá, peá ne lea mahino ‘aupito ki he fakataha‘angá ‘i ha houa ‘e tolu nai, pea fakalongolongo ai hono ngaahi filí.

“Na‘á ne pehē ‘i he‘ene tu‘ú, ‘‘Oku ou kei hoko pē ko e Palesiteni, Palōfita, Tangata Kikite, Tangata Ma‘u Fakahā pea mo e Taki ‘o e Siasi ‘o Sīsū Kalaisí. Ko e ‘Otua kae ‘ikai ko e tangatá na‘á Ne fokotu‘u au ki he tu‘ungá ni, pea ‘oku ‘ikai ke ma‘u ‘e ha taha pe ha kau tangata ha mālohi ke to‘o atu au pe fokotu‘u ha taha ke fetongi au, pea ko kinautolu ‘oku nau fai ‘ení, kapau he ‘ikai ke nau fakatomala vave, ‘e vela honau louhi‘i nimá pea te nau ō ki heli.‘ Na‘á ne valoki‘i māsila ‘a e kakaí koe‘uhí ko ‘enau ngaahi angahalá, fakapo‘ulí mo ‘enau ta‘e tuí; na‘e ‘iate ia ‘a e mālohi ‘o e ‘Otuá, mo fakamo‘oni‘i mai na‘e mo‘oni ‘a ‘ene ngaahi leá.”¹³

Na‘e fakamatala‘i ‘e Uilifooti Utalafi ‘o pehē: “Na‘e lea ‘a Palesiteni Sāmita ‘i he ho‘ataá [‘aho 9 ‘o ‘Epeleli 1837], ‘o ne pehē ‘i he huafa ‘o e ‘Eikí ‘e tō ‘a e tautea ‘a e ‘Eikí ki he kau tangata ko ia na‘a nau tala ko hono ngaahi kaume‘a, mo e kaume‘a ‘o e fa‘ahinga ‘o e tangatá, pea ‘i hono langa hake ‘o Ketilaní, ‘a e siteiki ‘o Saioné, ka kuo nau tafoki ‘o hoko ko hono kau lavaki, pea ki he ngaahi me‘a ‘o e pule‘anga ‘o e ‘Otuá, mo nau foaki ha mālohi ki he nima ‘o hotau ngaahi filí ‘i hono fakafepaki‘i kitautolú; kuo nau fakamamahi‘i ‘a e si‘i Kāingalotú, mo ‘omi ha me‘a fakamamahi kiate kinautolu, pea kuo nau hoko ko e kau maumau fuakava, pea koe‘uhí ko ia, te nau ongo‘i ‘a e houhau ‘o e ‘Otuá.”¹⁴

Na‘e manatu ‘a Taniela Taila ‘o pehē: “ ‘I he hili pē ‘o e tū‘uta mai ‘a e Palōfitá ki Kōmesi (pea toki hoko atu ki Nāvū) mei he fale fakapōpula ‘i Mīsulí, na‘á ku ‘a‘ahi ki hono ‘apí mo Misa ‘Aisake Pehunini. Na‘a mau talanoa ki hono fakatanga‘í. Na‘á ne fakalau mai ha ngaahi fakamatala loi, ta‘e totonu pea mo hala na‘e fai ‘e he kakai kuo hē mei he mo‘oní, mo ha kāingalotu ‘o e Siasí na‘e ilifia pea mo ha kakai na‘e ‘ikai kau ki he siasí. Na‘e toe fakamatala foki ki ha kau ‘ōfisa na‘a nau mei fiefia ke to‘o ‘ene mo‘uí ‘i he taimi na‘e puke pōpula ai iá, ‘i he‘enau mafuli ‘o kau mo ia ‘i he taimi ne nau maheni aí. Na‘á ne tukuaki‘i pē ‘a e kakai Siasi ne loí. …

“ ‘I he hili hono fakamatala mai ‘e he Palōfitá e ngaahi me‘a ne fai kiate iá, ne pehē ange leva ‘e Misa Pehunini: ‘Kapau te u mavahe mei he Siasí ni, he ‘ikai ke u fai ‘e au ‘a e me‘a na‘e fai ‘e he kau tangata ko iá: Te u ‘alu au ki ha potu maomaonganoa kuo te‘eki ai ke ongona ai ‘a e Tui Faka-Māmongá, nofo ai, pea he ‘ikai ha taha ia te ne teitei ‘ilo na‘e ‘i ai ha‘aku ‘ilo ki he Siasí.’

“Na‘e tali mai leva ‘e he Tangata Kikite Ma‘ongo‘ongá ni: ‘‘E hoku Tokoua ko Pehunini, ‘oku ‘ikai ke ke ‘ilo ‘e koe ‘a e me‘a te ke faí. ‘Oku ‘ikai ha fakaveiveiua na‘e fakakaukau tatau pē ‘a e kau tangatá ni mo koe. Ki mu‘a ke ke kau ki he Siasí, na‘e ‘ikai ke ke kau ki ha tafa‘aki. Ka ko e taimi na‘e malanga‘i atu ai ‘a e Ongoongoleleí, na‘e tuku leva ‘a e leleí mo e koví ‘i ho ‘aó. Na‘e mei lava pē ke ke fili ē pe ko ē. Na‘e ‘i ai ha ongo pule fehangahangai ‘e ua na‘á na fakaafe‘i koe ke ke tauhi kiate kinauá. Ko e taimi na‘á ke kau ai ki he Siasí ni, na‘á ke fakamo‘oni ai ke ke tauhi ki he ‘Otuá. ‘I he taimi na‘á ke fai ai ‘ení, na‘á ke mavahe mei ho‘o ta‘e kau ki ha fa‘ahí, pea he ‘ikai ke ke toe lava koe ‘o foki ki he tu‘unga ko iá. Kapau ‘e faifaiangé peá ke si‘aki ‘a e ‘Eiki na‘á ke fakamo‘oni ke ke tauhi ki aí, ‘e tupu ia mei he tokotaha angakoví, pea te ke muimui leva koe ki he‘ene tu‘utu‘uní mo hoko ko ‘ene tamaio‘eiki.’ ”¹⁵

Kapau te tau muimui ki he kau palōfitá mo e kau ‘aposetoló pea mo e ngaahi fakahā ‘o e Siasí, he ‘ikai taki hala‘i kitautolu.

Na‘e fakamatala ‘e ‘Oasoni Haiti, ko ha mēmipa ‘o e Kōlomu ‘o e Toko Hongofulu Mā Uá, ‘o pehē: “Na‘e pehē ‘e he . … Palōfita ko Siosefá, ‘Ngaahi Tokoua, manatu‘i ko e konga lahi taha ‘o e kakaí ni he ‘ikai ke nau teitei hē; pea kapau te mou nofo ma‘u pē mo e tafa‘aki ‘oku tokolahí, kuo pau ke mou hū ki he pule‘anga fakasilesitialé.’ ”¹⁶

Na‘e fakamatala‘i ‘e Uiliami G. Nalesoni ‘o pehē: “Kuó u ‘osi fanongo ki ha lea ‘a e Palōfitá ‘i ha ngaahi me‘a lahi. ‘I ha fakataha ‘e taha, na‘á ku fanongo ai ki ha‘ane pehē: ‘Te u ‘oatu kiate kimoutolu ha kī he ‘ikai teitei ‘ume‘umea,—kapau te mou kau ma‘u pē mo e tokolahi taha ‘o e kau ‘Aposetolo ‘e Toko Hongofulu Mā Uá, pea mo e ngaahi lekooti ‘o e Siasí, he ‘ikai teitei taki hala‘i kimoutolu.‘ Kuo ‘osi fakamo‘oni‘i ‘e he hisitōlia ‘o e Siasí ‘oku mo‘oni ‘eni.”¹⁷

Ko e manatu ‘eni ‘a ‘Ēsela T. Kalaké: “Na‘á ku fanongo ki ha pehē ‘e he Palōfita ko Siosefá te ne foaki ki he Kāingalotú ha kī he ‘ikai ke teitei taki hala‘i ai kinautolu pe kākaa‘i, ‘a ia ko ‘eni: “He ‘ikai teitei tuku ‘e he ‘Eikí ‘a e konga lahi taha ‘o e kakaí ni ke taki hala‘i pe kākaa‘i ‘e ha kakai kākā, pe te Ne tuku ‘a e ngaahi lekooti ‘o e Siasí ni ke tō ki he nima ‘o e filí.”¹⁸

Ngaahi Fokotu‘u ki he Akó mo Hono Ako‘í

Fakakaukau‘i ‘a e ngaahi tefito‘i fakakaukau ko ‘ení ‘i ho‘o ako ‘a e vahé pe ‘i ho‘o teuteu ke ako‘í. Koe‘uhí ke ma‘u ha tokoni lahi ange, vakai ki he peesi vii–xv.

Toe fakamanatu ‘a e fakamatala ‘i he peesi 363–66. ‘Okú ke pehē ko e hā ‘oku mafuli vave ai ‘a e kakaí mei he mā‘oni‘oní ‘o hē mei he mo‘oní? Ko e hā ha ngaahi mālohi ‘okú ne tauhele‘i ‘a e kakaí ke nau hē mei he mo‘oní he ‘ahó ni? Ko e hā te tau lava ‘o fai ke malu‘i ai kitautolu mei he fa‘ahinga mālohi peheé?
Ko e hā ha ni‘ihi ‘o e ngaahi fakatu‘utāmaki ‘o e ta‘e falala ki hotau kau taki he Siasí mo hono fakaanga‘i kinautolú? (Ke ma‘u ha ngaahi sīpinga lahi ange, vakai ki he peesi 366–69.) Ko e hā te tau lava ‘o fai ke pukepuke ai ‘a e ongo‘i faka‘apa‘apa mo fakahounga‘i hotau kau takí? ‘E founga fēfē ha lava ‘e he mātu‘á ke fakalotolahi‘i ‘enau fānaú ke nau faka‘apa‘apa‘i ‘a e kau taki ‘o e Siasí?
Na‘e akonaki ‘a e Palōfitá ‘o pehē, “ ‘Ko e momeniti pē ‘oku mou tuku ai ke mou le‘ei ki tafa‘aki ha fa‘ahinga fatongia ‘oku ui kimoutolu ‘e he ‘Otuá ke fakahoko, koe‘uhí ke fakatōli‘a ho‘omou ngaahi holí … , ‘oku mou fakatoka ai ha fakava‘e ke mou hē mei he mo‘oní” (peesi 366). Ko e hā ‘ene ‘uhinga kiate koe ‘a e kupu‘i lea ko ‘ení?
Lau ‘a e talanoa na‘e fai ‘e Taniela Tailá (peesi 373). ‘Okú ke pehē ko e hā ‘oku vilitaki mālohi pehē ai kinautolu kuo hē mei he Siasí ‘i hono fakafepaki‘í? (Ki ha sīpinga, vakai ki he peesi 369–74). ‘Okú ke pehē ko e hā ha me‘a te tau fai ‘i he ngaahi lea mo e ngaahi tō‘onga ‘a e fa‘ahinga kakai peheé?
Lau ‘a e palakalafi faka‘osi ‘e tolu ‘o e vahé (peesi 374). Ko e hā ‘oku mahu‘inga ai ke mahino kiate kitautolu pea tau faka‘aonga‘i ‘a e “kī” ko ‘eni kuo tuku mai ‘e Siosefa Sāmitá?

Ngaahi Potufolofola Fekau‘akí: 1 Nīfai 8:10–33; Hilamani 3:33–35; T&F 82:3, 21; 121:11–22