Ma‘u ha ‘Ilo ki he Ngaahi Mo‘oni Ta‘engatá

“ ‘Oku ‘ikai lava ke fakamo‘ui ha tangata ‘i he ta‘e ‘iló.”

Mei he Mo‘ui ‘a Siosefa Sāmitá

Na‘e tohi ‘e Siaosi Q. Kēnoni ‘o pehē na‘e “manako” ‘a e Palōfita ko Siosefa Sāmitá “ke ako.” “Na‘e sai‘ia ‘i he ‘iló koe‘uhí ko hono mālohi mā‘oni‘oní. Tu‘unga ‘i he ngaahi faingata‘a na‘á ne ‘ākilotoa ia talu mei he ‘aho na‘á ne fuofua fakahā ai ki he māmani fakata‘eta‘etuí ‘a ‘ene fetu‘utaki mo e langí, mo ‘ene fakalakalaka ta‘e tuku ai ‘i hono ma‘u ‘o e potó. Na‘e fekau‘i ia ‘e he ‘Eikí ke ako, pea na‘e talangofua ki ai. … Na‘e mateuteu hono ‘atamaí, ‘i hono fakaake ‘e he Laumālie Mā‘oni‘oní, ke puke ‘a e ngaahi tefito‘i mo‘oni kotoa pē, pea na‘á ne ‘ilo kānokato ‘a e ngaahi tafa‘aki ko ‘ení pea hoko ai ko ha faiako ‘i he ngaahi me‘a ko iá.”¹

‘I he 1833, na‘e ma‘u ai ‘e he Palōfitá mo ha Kāingalotu ‘i Ketilani ha faingamālie makehe ke ako ‘a e ongoongoleleí. ‘I Sānuali ‘o e ta‘u pē ko iá, na‘e fokotu‘u ai ‘e he Palōfitá, ‘o fakatatau mo e fekau ‘a e ‘Eikí (vakai, T&F 88:127–41), ‘a e Ako‘anga ‘o e Kau Palōfitá ke ako‘i ai ‘a e kau ma‘u lakanga fakataula‘eikí ki he‘enau ngāue ‘i honau fatongiá pea mo teuteu kinautolu ke malanga‘aki ‘a e ongoongoleleí. Na‘e fakahoko ‘a e akó ‘i he fungavaka hono ua ‘o e fale koloa ‘o Niueli K. Uitenií, ‘a ia na‘e nofo ai ‘a e Palōfitá. Na‘e kau ki ai ha kau tangata nai ‘e toko 25, pea fononga mama‘o mai ha ni‘ihi ‘i ha ngaahi kilomita lahi ki he faingamālié ni ke ako ‘a e ongoongoleleí ‘i he loki ko ‘eni na‘e ‘ikai toe lahi ange ‘i he mita ‘e 3.35 hono maokupú pea mita ‘e 4.27 lōloa. Ko ha tokolahi ‘o e kau tangatá ni na‘a nau hoko ki mui ange ko ha kau ‘Aposetolo, kau Fitungofulu, mo ha kau taki kehe ‘i he Siasí. Neongo na‘e fa‘a ako lea fakafonua ‘a e Palōfitá mo ha ni‘ihi kehe ‘o e kau tangatá, ka na‘a nau tokanga taha pē ki hono ako ‘o e ngaahi tokāteline ‘o e ongoongoleleí, mo fakahoko faivelenga ‘enau akó mei he hengihengí ‘o a‘u ki he ho‘atā efiafí. Na‘e fe‘unga ‘a e akó mo ha māhina ‘e fā, pea na‘e fakahoko mo ha ngaahi ako meimei tatau mo ia ‘i Ketilani pea pehē ki Mīsuli, ‘o hū ki ai ha kakai ‘e laungeau.

‘I he fakataha ‘a e akó he ‘aho 27 ‘o Fēpueli 1833, na‘e ma‘u ai ‘e he Palōfitá ha fakahā mahu‘inga. Na‘e angamaheni ‘aki pē ‘i he sosaietí pea mo e kāinghe alotu ‘o e Siasí ‘a e inu kava mālohí, ifi tapaká, inu kofí mo e inu tií ‘i he kamakamata ‘a e Siasí. Ka ‘i he mamata ‘a e Palōfitá ki hono faka‘aonga‘i ‘e he kau tangatá ‘a e tapaká ‘i he akó, na‘e faka‘au ke hoha‘a. Na‘e fakamatala‘i ‘e Pilikihami ‘Iongi ‘o pehē: “Ko e taimi ne nau fakataha kotoa mai ai ki he loki ko ‘ení ‘i he hili ‘o e ma‘u me‘atokoni pongipongí, ko e ‘uluaki me‘a pē na‘a nau faí ko hono tutu ‘enau ngaahi paipa tapaká, pea ‘i he lolotonga ‘o ‘enau ifí, na‘a nau talanoa leva ki he ngaahi me‘a mahu‘inga ‘o e pule‘angá. … Ko e taimi lahi ‘oku hū mai ai ‘a e Palōfitá ki he lokí ke fai ha fakahinohino ‘i he akó, na‘e tu‘u ai ‘i he lotolotonga ‘o e kohu ‘o e ifi tapaká. Na‘e hanga ‘e he me‘á ni, fakataha mo e lāunga ‘a hono uaifí ‘i he pau ke ne fufulu ‘a e falikí [‘i he fakateká], ‘o ‘ai ‘a e Palōfitá ke ne fakakaukau‘i ‘a e me‘á ni, pea na‘á ne fehu‘i leva ki he ‘Eikí fekau‘aki mo e tō‘onga ‘a e kaumātu‘á ‘i hono ngāue‘aki ‘o e tapaká, pea ko e fakahā ko ia ‘oku ‘iloa ko e Lea ‘o e Potó ko hono ola ia ‘o e fehu‘i ko ‘eni na‘á ne faí.”²

Kuo laui miliona ha kakai kuo muimui ki he fale‘i ‘i he fakahaá ni pea kuo nau ma‘u ha ngaahi tāpuaki fakatu‘asino mo fakalaumālie, ‘o kau ai ‘a e “potó mo e ngaahi fu‘u koloa mahu‘inga ‘o e ‘iló, ‘io, ‘a e ngaahi koloa mahu‘inga fufū” (T&F 89:19).

Na‘e lilingi mai ‘a e ngaahi koloa mahu‘inga ‘o e ‘iló ki he kau tangata na‘e kau ‘i he Ako‘anga ‘o e Kau Palōfitá, pea na‘e fakalakalaka lahi ‘a e mahino ne nau ma‘u ki he ongoongoleleí. ‘I he fakataha ko ia ‘a e akó he ‘aho 18 ‘o Mā‘asi 1833, na‘e vahe‘i ai ‘a Sitenei Likitoni mo Feletiliki G. Uiliamisi ko e ongo tokoni ‘o e Palōfitá ‘i he Kau Palesitenisī ‘Uluakí. Hili iá, na‘e “na‘ina‘i ‘a e Palōfitá ki he kau takí ke nau tu‘u ma‘u mo faivelenga ‘i hono tauhi ‘o e ngaahi fekau ‘a e ‘Otuá, mo fakahoko ha fakahinohino lahi ma‘á e lelei ‘a e Kāingalotú, fakataha mo ha tala‘ofa ‘e mamata ‘a e kakai loto-ma‘á ki ha me‘a-hā-mai fakalangi; pea hili ha‘áne lotu lilo nounou, na‘e fakapapau‘i leva ‘a e tala‘ofá; he ko ha tokolahi ‘o kinautolu na‘e ‘i aí na‘e faka‘ā ‘a e mata ‘o ‘enau mahinó ‘e he Laumālie ‘o e ‘Otuá, koe‘uhí ke nau mamata ki ha ngaahi me‘a lahi. … Ko ha tokolahi ‘o e kau tangatá na‘a nau mamata ‘i ha me‘a-hā-mai fakalangi ki he Fakamo‘uí, mo ha kau ‘āngelo tokolahi ta‘e fa‘alaua, pea mo ha ngaahi me‘a kehe.”³

Na‘e fakamatala‘i ‘e he Palōfitá ‘o pehē, “Na‘e malama ha fiefia mo ha fiemālie lahi ‘i he fofonga ‘o e Ako‘anga ‘o e Kau Palōfitá mo e Kāingalotú, tu‘unga ‘i he ngaahi me‘a na‘e fakahaá, pea mo ‘emau fakalakalaka ‘i he ‘ilo ‘o e ‘Otuá.”⁴

Ngaahi Akonaki ‘a Siosefa Sāmitá

‘Oku fālute ‘e he ongoongolelei ‘o Sīsū Kalaisí ‘a e mo‘oni kotoa pē; ‘oku tali ‘e he kau angatonú ‘a e ngaahi mo‘oni kuo fakahā mai ‘e he ‘Otuá pea nau si‘aki ‘a e ngaahi talatupu‘a loí.

“Ko e tui faka-Māmongá ko e mo‘oní ia; pea ko e kakai kotoa pē ‘oku nau tali iá ‘oku nau ongo‘i tau‘atāina ke tali ‘a e mo‘oni kotoa pē: ko hono olá, ‘oku mahu‘i atu ai mei honau kiá ‘a e ngaahi sēini ‘o e talatupu‘á, lau lanú, ta‘e ‘iló, mo e fie maná; pea ‘oku fakaava ai honau matá ke mamata ki he mo‘oní, pea ‘e ikuna‘i ‘e he mo‘oní ‘a e fiemaná. …

“… Ko e tui faka-Māmongá ko e mo‘oní ia, pe ko hono fakalea ‘e tahá ko e tokāteline ‘a e Kau Mā‘oni‘oni ‘i he Ngaahi ‘Aho Kimui Ní, ko e mo‘oní ia. … Ko e ‘uluaki tefito‘i mo‘oni mo mahu‘inga ‘o ‘etau tui fakalotu mā‘oni‘oní ko ‘etau tui ‘oku ‘i ai ‘etau totonu ke tali kotoa, fakataha mo e me‘a kotoa pē ‘o e mo‘oní, ‘o ‘ikai fakangatangata pe toe ta‘ota‘ofi pe ta‘ofi ‘e he ngaahi holi pe fakakaukau talatupu‘a ‘a e tangatá, pe toe fefiepule‘akí, ‘i he taimi ‘oku fakae‘a mahino mai ai ‘a e mo‘oní ki he‘etau fakakaukaú, pea tau ma‘u ‘a e tu‘unga mā‘olunga taha ‘o e fakamo‘oni tatau.”⁵

I Sānuali ‘o e 1843, na‘e pōtalanoa ai ‘a Siosefa Sāmita mo ha kakai na‘e ‘ikai kau ki he Siasí: “Na‘á ku talaange ko e tefito‘i faikehekehe mahino ‘i he Kāingalotu ‘o e Ngaahi ‘Aho Kimui Ní mo e kakai kehé, he ko e kakai kehé ‘oku fakangatangata kinautolu ‘e ha fa‘ahinga tui, ‘a ia ‘okú ne ta‘ofi hono kau mēmipá mei he faingamālie ko ia ke tui ki ha fa‘ahinga me‘a ‘oku ‘ikai ke nau ma‘ú, ka ko e Kāingalotu ‘o e Ngaahi ‘Aho Kimui Ní … ‘oku nau mateuteu kinautolu ke tui ki he ngaahi tefito‘i mo‘oni kotoa pē ‘oku ma‘u, ‘o fakatatau mo hono fakahā mai mei he taimi ki he taimi.”⁶

“He ‘ikai ke u lava au ‘o tui ki he fa‘ahinga tui ‘a ha ngaahi kautaha lotu kehe, koe‘uhí he ‘oku nau ma‘u kātoa ha ngaahi me‘a he ‘ikai ke u lava ‘e au ‘o tali, neongo ‘oku nau takitaha ma‘u kotoa ha ngaahi mo‘oni ‘e ni‘ihi. ‘Oku ou loto ke u ‘alu hake ki he ‘ao ‘o e ‘Otuá, mo ‘ilo ‘a e ngaahi me‘a kotoa pē; ka ‘oku hanga ‘e he ngaahi tuí ‘o fokotu‘u ha fakangatangata, mo pehē, ‘Te ke ha‘u ki heni, pea ngata ai‘ [Siope 38:11]; a ia he ‘ikai ke u lava ‘e au ‘o tali.”⁷

“Te u pehē kiate kinautolu kotoa pē ‘oku nau feinga ke fokotu‘u ha tukituki fakangata ki he Māfimafí, he ‘ikai ke mou ma‘u kakato ‘a e nāunau ‘o e ‘Otuá. Kuo pau ke si‘aki ‘e he tokotaha kotoa pē ‘ene ngaahi talatupu‘a loí kae lava ke hoko ko e kaungā ‘ea-hoko ‘i he tu‘unga hoko ‘o e ‘Aló.”⁸

“Ko e me‘a lelei ke tau ‘ilo ke mahino kiate kitautolu ‘a e me‘a na‘e fokotu‘u ‘e he ‘Otuá ki mu‘a ‘i hono ‘ai ‘a e tu‘unga ‘o māmaní. Ko hai ‘okú ne ‘ilo‘i ia? Ko e fakakaukau angamaheni ia ‘a e fa‘ahinga ‘o e tangatá ke fokotu‘u ha ngaahi tukituki mo fokotu‘u ha ngaahi ngata‘anga ki he ngaahi ngāue mo e ngaahi founga ‘a e Māfimafí. … Ko e ngaahi me‘a kuo te‘eki ai ke fakahā talu mei hono ‘ai ‘a e tu‘unga ‘o e māmaní… ‘e fakahā mai ia ki he fānau valevalé mo kinautolu ‘oku kei huhú, ‘i he kuonga faka‘osí [vakai, T&F 128:18].”⁹

“Ko e taimi ‘oku fakaanga‘i ai ‘e he kakaí ‘a e [mo‘oní] ‘oku ‘ikai ke nau uesia au, ka ko kinautolu pē. … Ko e taimi ‘oku ‘oatu ai ‘a e ngaahi me‘a ‘oku mahu‘inga tahá ‘e he kakai ‘oku ‘ikai lelei ‘enau fakakaukaú ‘o ‘ikai ha kihi‘i fakakaukau ki aí, ‘oku ou loto ke u mamata ki he mo‘oní ‘i hono ngaahi tūkungá kotoa mo puke mai ia ki hoku fatafatá. ‘Oku ou tui ki he me‘a kotoa pē kuo ‘osi fakahā mai ‘e he ‘Otuá, pea ‘oku te‘eki ai ke u fanongo ‘i ha tangata kuo mala‘ia ‘i ha tōtu‘a ‘o ‘ene tuí; ka ‘oku fakamala‘ia‘i kinautolu ‘i he ta‘e tuí.”¹⁰

“Ko e taimi ‘oku foaki ai ‘e he ‘Otuá ha tāpuaki pe ha ‘ilo ki ha taha, pea ‘ikai ke ne fie tali ia, ‘e mala‘ia ia. Na‘e lotua ‘e he kakai ‘Isilelí ke folofola ‘a e ‘Otuá kia Mōsese kae ‘ikai kiate kinautolu; ko hono nunu‘á ko ‘ene fakamala‘ia‘i kinautolu ‘aki ha fono fakatu‘asino.”¹¹

“Kuó u ma‘u ma‘u pē ha nonga ‘i he‘eku mamata ki hono ikuna‘i ‘e he mo‘oní ‘a e halá, pea tukulolo ‘a e fakapo‘ulí ki he māmá.”¹²

‘Oku mahu‘inga e ma‘u ha ‘ilo ki he ngaahi mo‘oni ta‘engatá ki hono ma‘u ‘o e fakamo‘uí.

“ ‘Oku mahu‘inga ‘a e ‘iló ki he mo‘uí pea mo e anga faka‘otuá. Mala‘iá ka ko kimoutolu ko e kau taula‘eiki mo e kau malanga ‘oku mou malanga‘aki ‘oku ‘ikai fie ma‘u ‘a e ‘iló ki he mo‘uí mo e fakamo‘uí. To‘o ‘a e kau ‘Aposetoló, mo e ngaahi alā me‘a peheé, to‘o atu mo e ‘iló, pea te ke fakatokanga‘i ‘okú ke taau mo e fakamala‘ia ‘o helí. Ko e ‘iló ko e fakahā. Fanongo mai, ‘a e kāinga kotoa, ki he kī ma‘ongo‘ongá ni: ko e ‘iló ko e mālohi ia ‘o e ‘Otuá ki he fakamo‘uí.”¹³

“ ‘Oku teke‘i ‘e he ‘iló ‘a e fakapo‘ulí, nofo tailiilí mo e veiveiuá; koe‘uhí he ‘ikai ke lava ‘o nofo ‘a e ngaahi me‘á ni ‘i he potu ‘oku ‘i ai ‘a e ‘iló. … ‘Oku ‘i he ‘iló ‘a e mālohí. ‘Oku lahi ange ‘a e mālohi ‘o e ‘Otuá ‘i he tangata kotoa pē, koe‘uhí he ‘oku lahi ange ‘Ene ‘iló; pea ko ia ‘okú Ne ‘afio‘i ‘a e founga ke tukulolo ai ‘a e tokotaha kotoa pē kiate Ia. ‘Oku mālohi ia ki he tokotaha kotoa pē.”¹⁴

“Ko e lahi ange ‘etau fakaholoholomui mei he ‘Otuá, ‘oku tau ‘alu hifo ai ki he tēvoló pea mole mo e ‘iló, pea ka ‘ikai ke tau ma‘u ‘a e ‘iló he ‘ikai ke lava ‘o fakahaofi kitautolu, pea ‘i he lolotonga hono fakafonu hotau lotó ‘aki ‘a e koví, mo tau ako ‘a e koví, ‘oku ‘ikai leva ha potu ia ‘i hotau lotó mo‘ó e leleí, pe ako ‘a e leleí. ‘Oku ‘ikai nai ko e ‘Otuá ko e lelei? Kapau ko ia, pea mou fai lelei; kapau ‘oku angatonu, pea ‘oku taau ke mou angatonu. Tānaki atu ki ho‘o tuí ‘a e angama‘á, pea tānaki atu ki he angama‘á ‘a e ‘iló, pea fekumi ki he me‘a lelei kotoa pē [vakai, 2 Pita 1:5].

“… ‘Oku ‘ikai lava ke fakamo‘ui ha tangata ‘i he ta‘e ‘iló, he kapau ‘e ‘ikai ke ne ma‘u ‘a e ‘iló, ‘e ‘omi ia ki he pōpulá ‘e ha fa‘ahinga mālohi kovi ‘i ha māmani ‘e taha, koe‘uhí he ‘e ma‘u ‘e he ngaahi laumālie koví ha ‘ilo lahi ange, pea iku ‘o ne ma‘u ha mālohi lahi ange ‘i ha toe taha ‘oku ‘i māmani. Ko ia ‘oku fie ma‘u ai ‘a e fakahaá ke tokoni mai kiate kitautolu, mo ‘omi ha ‘ilo ki he ngaahi me‘a ‘a e ‘Otuá.”¹⁵

Na‘e ako‘i ‘e Siosefa Sāmita ‘a e me‘a ko ‘ení ‘i ‘Epeleli ‘o e 1843, pea lekooti ki mui ‘i he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 130:18–19: “ ‘Ilonga ha tefito ‘o e potó ‘oku tau lava ‘o ma‘u ‘i he mo‘ui ko ‘ení, te tau toe tu‘u hake pē mo ia ‘i he toetu‘ú. Pea kapau ‘e ma‘u ‘e ha tokotaha ‘i he‘ene faivelengá mo e talangofuá ha ‘ilo mo e poto lahi ange ‘i ha tokotaha kehe, te ne ma‘u ha tu‘unga mā‘olunga lahi ange pehē ‘i he maama ka ha‘ú.”¹⁶

Na‘e ako‘i ‘eni ‘e Siosefa Sāmita ‘i Mē ‘o e 1843, pea lekooti ki mui ‘i he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 131:6: “ ‘Oku ‘ikai lava ke fakamo‘ui ha tangata ‘i he ta‘e‘iló.”¹⁷

‘Oku tau ma‘u ‘a e ‘ilo ki he ngaahi mo‘oni ta‘engatá tu‘unga ‘i he akó mo e lotu faivelengá.

Na‘e fakamatala‘i ‘e Siaosi A. Sāmita ‘i he‘ene kei ngāue ‘i he Kau Palesitenisī ‘Uluakí, ‘o pehē: “Na‘e ako‘i ‘e Siosefa Sāmita ‘oku totonu ke feinga ‘a e tangata mo e fefine kotoa pē ke ma‘u ha poto mei he ‘Eikí, ke nau lava ‘o ma‘u ha ‘ilo meiate Ia ko e matavai mapunopuna ‘o e ‘iló; pea mo e ngaahi tala‘ofa ‘o e ongoongoleleí, ‘o hangē ko hono fakahaá, na‘e ‘omi ia ke tau ma‘u ai ha mafai ke tui, pea ‘i he‘etau fakahoko ‘a e ngāue ko ‘ení ‘oku totonu leva ke tau ma‘u ‘a e kaveinga ‘oku tau tulifua ki aí.”¹⁸

Na‘e tohi ‘e he Palōfita ko Siosefa Sāmitá ‘a e me‘á ni ki ha tangata na‘e toki kau mai pē ki he Siasí: “Manatu‘i ‘a e fakamo‘oni na‘á ku fai ‘i he huafa ‘o e ‘Eiki ko Sīsuú, ‘o fekau‘aki mo e ngāue ma‘ongo‘onga kuó Ne ‘omi ‘i he ngaahi ‘aho faka‘osí. ‘Okú ke ‘ilo‘i ‘a e anga ‘o ‘eku fetu‘utakí, mo ke ‘ilo‘i ‘a ‘eku fakahā atu ‘i he angavaivai mo mahinongofua, ‘a e me‘a kuo ‘omi ‘e he ‘Eikí ‘i he ngāue mai ‘a ‘Ene kau ‘āngelo Mā‘oni‘oní kiate au ma‘á e to‘u tangata ko ‘ení. ‘Oku ou fakatauange ‘e tuku atu ‘e he ‘Eikí ke ke pukepuke ‘a e ngaahi me‘á ni ‘i ho ‘atamaí, koe‘uhí he ‘oku ou ‘ilo‘i ‘e fakamo‘oni Hono Laumālié kiate kinautolu kotoa pē ‘oku fekumi faivelenga ke ‘ilo kiate Iá.”¹⁹

Na‘e hiki ‘e he Palōfita ko Siosefa Sāmitá ‘a e me‘á ni ki ha tangata na‘e fie ‘ilo lahi ange ki he Siasí: “Ako ‘a e Tohi Tapú, pea mo e lahi taha ‘o ‘emau ngaahi tohí te ke lavá; lotu ki he Tamaí ‘i he huafa ‘o Sīsū Kalaisí, tui ki he ngaahi tala‘ofa na‘e fai ki he ngaahi tamaí, pea ‘e tataki ho‘o fakakaukaú ki he mo‘oní.”²⁰

“ ‘Oku fu‘u mahu‘inga fau e ngaahi me‘a ‘a e ‘Otuá; pea ko e taimí, mo e taukeí pea mo e ngaahi fakakaukau lelei mo lolotó pē te nau lava ‘o ‘ilo‘i kinautolú. Ko ho‘o fakakaukaú, ‘e tangata! kapau te ke lava ‘o taki atu ha laumālie ki he fakamo‘uí, kuo pau ke ke kakapa ‘o hangē ko e ngaahi langi taupotú, mo fekumi pea mo fakalaulauloto ki he vanu fakapo‘uli tahá, pea ki he kilukilua fau ‘o ‘itānití—kuo pau ke ke fetu‘utaki mo e ‘Otuá. Hono ‘ikai lahi ange ‘a e ngeia mo faka‘ei‘eiki ‘o e ngaahi fakakaukau ‘a e ‘Otuá, ‘i he ngaahi fakakaukau ta‘e‘aonga ‘a e loto ‘o e tangatá! …

“… Tuku ke fakakalauni homou ‘ulú ‘i he potu kotoa pē ‘e he faitotonú, mo e fakakaukau leleí, mo e loto tau‘atāiná, mo e fakamātoató, mo e angama‘á, mo e haohaoá, mo e angamaluú, mo e mahinó; pea ko hono faka‘osí, ke mou tatau mo e fānau valevalé, ‘o ‘ikai ha tāufehi‘a, pe meheka pe mālualoi. Pea ko ‘eni, ‘e hoku kāinga, ka hili homou ngaahi mamahí, kapau te mou fai ‘a e ngaahi me‘á ni, pea lotu tāuma‘u mo tui ‘i he ‘ao ‘o e ‘Otuá ma‘u ai pē, te Ne foaki kiate kimoutolu ‘a e ‘iló ‘i Hono Laumālie Mā‘oni‘oní, ‘i he foaki ta‘e [malava ke] fakamatala‘i ‘o e Laumālie Mā‘oni‘oní [vakai, T&F 121:26].”²¹

Oku tau ma‘u fakakongokonga ha ‘ilo ki he ngaahi mo‘oni ta‘engatá; te tau lava ‘o ‘ilo ‘a e me‘a kotoa pē ‘o fakatatau mo ‘etau malava ke makupusi kinautolú.

“ ‘Oku ‘ikai fakapotopoto ke tau ma‘u faka‘angataha ‘a e ‘ilo kotoa pē ‘oku tuku mai ki hotau ‘aó; ka ‘oku totonu ke tau ma‘u fakakongokonga mai pē; ‘e toki lava leva ke mahino ia kiate kitautolu.”²²

“Kapau te ke kaka ‘i ha tu‘unga, kuo pau ke ke kamata hake mei lalo, ‘o kaka ai ki ‘olunga, kae ‘oua kuó ke a‘u ki he tumu‘akí; pea ‘oku pehē pē mo e ngaahi tefito‘i [fono]‘o e ongoongoleleí— kuo pau ke ke kamata mei he ‘uluakí, pea [hokohoko] atu ai kae ‘oua kuó ke ‘ilo ‘a e ngaahi tefito‘i [fono] kotoa ‘o e hakeaki‘í. Ka ‘e fuoloa, hili ho‘o [hū atu] ‘i he veilí, peá ke toki ‘ilo[‘i] kotoa kinautolu. ‘E ‘ikai lava ke mahino kiate kitautolu ‘a e me‘a kotoa pē ‘i he māmaní; ko e ngāue lahi ‘a ‘etau ako [ke ‘ilo] hotau fakamo‘uí mo hotau hakeaki‘í ‘i he hili ‘etau maté.”²³

Na‘e fai ‘e Siosefa Sāmita mo hono ongo tokoni ‘i he Kau Palesitenisī ‘Uluakí ‘a e ngaahi fakahinohino ko ‘ení ki he Kāingalotu na‘e fakataha ki Nāvuú: “ ‘Oku mau pehē kiate kimoutolu … ‘e lava ‘o tokoni ‘i he ngāue ma‘ongo‘ongá ni, tuku ke nau omi ki he feitu‘ú ni; ‘i he‘enau fai iá, he ‘ikai ngata pē ‘i ha‘anau tokoni ‘i hono teka‘i atu ‘a e Pule‘angá, ka te nau ‘i ha tu‘unga te nau lava ai ke ma‘u ‘a e fakahinohino mei he kau Palesitenisií pea mo e kau ma‘u mafai kehe ‘o e Siasí, pea faka‘au ‘o lahi ange ‘a ‘enau ‘iló kae ‘oua kuo nau ‘‘ilo fakataha mo e Kāinga Mā‘oni‘oni kotoa pē hono māukupu, mo hono lōloa, hono lolotó pea mo hono mā‘olungá; pea ke ‘ilo ‘a e ‘ofa ‘a Kalaisí, ‘a ia ‘oku lahi ‘i he fa‘a ‘iló.’ [‘Efesō 3:18–19.]”²⁴

“Na‘e te‘eki ai fakahā ‘e he ‘Otuá ha me‘a kia Siosefa, ka ko ia pē te Ne fakahā ki he Toko Hongofulu Mā Uá, pea na‘a mo e Tokotaha Mā‘oni‘oni si‘isi‘i tahá te ne ‘ilo ‘a e me‘a kotoa pē ‘o fakatatau mo e me‘a te ne mafuesiá, he kuo pau ke hoko mai ‘a e ‘aho he ‘ikai fie ma‘u ai ke toe pehē ‘e ha taha ki hono kaungā‘apí, [ke] ke ‘ilo ‘a [e ‘Eikí]; he te nau ‘ilo kotoa pē [Ia] … mei he īkí ‘o a‘u ki he lalahí [vakai, Selemaia 31:34].”²⁵

Ngaahi Fokotu‘u Ki he Akó mo Hono Ako‘í

Fakakaukau‘i ‘a e ngaahi tefito‘i fakakaukau ko ‘ení ‘i ho‘o ako ‘a e vahé pe ‘i ho‘o teuteu ke ako‘í. Ke ma‘u ha tokoni lahi ange, vakai ki he peesi vii–xv.

Lau ‘a e palakalafi hono tolu ‘i he peesi 304. Fakakaukau‘i ha ngaahi tō‘onga pe ngaahi fo‘i fakakaukau te ne lava ke “fakangatangata ‘a e ngaahi ngāue mo e ngaahi founga ‘a e Māfimafí” ‘i he‘etau mo‘uí. ‘Okú ke pehē ko e hā ‘oku fie ma‘u ke tau fai ka tau lava ‘o tali ‘a e mo‘oni kotoa pē ‘e foaki mai ‘e he ‘Eikí?
Toe fakamanatu ‘a e palakalafi hono tolu ‘i he peesi 305. Ko e fē ha taimi ne teke‘i atu ai ‘e he ‘iló ‘a e fakapo‘ulí mo e veiveiuá mei ho‘o mo‘uí? ‘Okú ke pehē ko e hā hono ‘uhinga ‘oku mahu‘inga ai ke ma‘u ha ‘ilo ki he mo‘oní, ki hono ma‘u ‘o e fakamo‘uí? (Ke ma‘u ha ngaahi sīpinga, vakai ki he peesi 305–06.)
‘Oku tau lava ‘o ‘ilo mei he ngaahi akonaki ‘a e Palōfita ko Siosefá, ‘oku fie ma‘u ‘e Sētane ke mole meiate kitautolu ‘etau ‘iló (peesi 305–06) ka ‘oku finangalo ‘a e ‘Eikí ia ke foaki mai kiate kitautolu ‘a e ‘iló (peesi 306–08). Ko e hā ha me‘a te tau lava ‘o ako ‘i he tu‘u fehangahangai ko ‘ení?
Ko e hā ha me‘a te tau lava ‘o fai ke fakalahi ai ‘etau ‘ilo ki he mo‘oní? (Ke ma‘u ha ngaahi sīpinga, vakai ki he peesi 301–03, 306–08.) Toe fakamanatu ‘a e palakalafi ‘oku kamata ‘i he konga ki lalo ‘o e peesi 307. Fili ha ni‘ihi ‘o e ngaahi ‘ulungāanga ‘oku tu‘u ‘i he palakalafí. ‘Oku teuteu‘i fēfē kitautolu ‘e he ngaahi tō‘ongá ni taki taha ke tau ma‘u ‘a e ‘iló?
Lau ‘a e palakalafi kakato hono ua ‘i he peesi 308. Ko e hā ha me‘a te tau lava ‘o ‘ilo ‘i hono fakafehoanaki ‘o ‘etau ako ‘o e ongoongoleleí ki he kaka ‘i ha tu‘ungá? Ko e hā ha me‘a kuó ke fai ke fakautuutu ma‘u ai pē ho‘o ‘ilo ki he ongoongoleleí?
Ko e hā ha fakakaukau pe ongo ‘okú ke ma‘u ‘i ho‘o fakakaukauloto ki he palakalafi faka‘osi ‘o e vahé?

Ngaahi Potufolofola Fekau‘akí: Lea Fakatātā 1:7; 1 Tīmote 2:3–4; 2 Nīfai 28:29–31; ‘Alamā 5:45–47; T&F 88:118