Vahe 18: ‘I he Tafa‘aki ‘e Taha ‘o e Veilí: Ko e Mo‘ui ‘i ‘Itānití

“ ‘E toe tu‘u hake ‘a e [kakai mā‘oni‘oni kuo pekiá] ke nofo fiefia fakataha ‘o ta‘engata ‘i he nāunau ta‘e fa‘amate, ‘oku ‘ikai toe ‘i ai ha mamahi, faingata‘a‘ia, pe mate, ka te nau hoko ko e kau ‘ea-hoko ‘o e ‘Otuá, mo e kaungā ‘ea-hoko mo Sīsū Kalaisi.”

Mei he Mo‘ui ‘a Siosefa Sāmitá

Na‘e iku e ngāue ‘a Siosefa Sāmita ‘i hono liliu ‘o e Tohi Tapú ki ha me‘a-hā-mai fakaofo ‘o fekau‘aki mo e mo‘ui ‘i ‘itānití. ‘I he ‘aho 16 ‘o Fēpueli 1832, na‘e lolotonga ngāue ai ‘a e Palōfitá ‘i he ‘api ‘o Sione Sionisoní ‘i Hailame ‘i ‘Ōhaiō, pea hoko ‘a Sitenei Likitoni ko ‘ene tangata tohi. Na‘á ne lolotonga liliu ‘a e Kosipeli ‘a Sioné. Na‘e pehē ‘e he Palōfitá ki mui ange, “ ‘i he ngaahi fakahā kehekehe na‘á ne ma‘ú, na‘e mahino kuo ‘i ai ha ngaahi konga mahu‘inga fekau‘aki mo e fakamo‘ui ‘o e tangatá kuo ‘osi to‘o ia mei he Tohi Tapú, pe mole ki mu‘a pea toki fakatahataha‘í. Na‘e mātu‘aki mahino mei he ngaahi fo‘i mo‘oni na‘e kei toé, kapau ‘e fakapale‘i ‘e he ‘Otuá ‘a e tokotaha kotoa pē ‘o fakatatau mo ‘ene ngāue na‘e fakahoko ‘i he sinó, ta kuo pau ko e fo‘i lea ‘Hēvaní,‘ ‘a ē ‘oku fakataumu‘a ko e ‘api ta‘engata ‘o e kakai mā‘oni‘oní, ‘oku laka hake ai ‘a e ngaahi nāunaú ‘i he tahá.”¹

Na‘e liliu ‘e he Palōfitá ‘a e Sione 5:29, ‘a ē ‘okú ne fakamatala‘i ai e founga ‘e “alu atu ai” ‘a e tokotaha kotoa pē ‘i he toetu‘ú—“ ‘a kinautolu na‘e faileleí ki he toetu‘u ‘o e mo‘uí; mo kinautolu na‘e faikoví ki he toetu‘u ‘o e fakamala‘iá.” ‘I he taimi na‘á na fifili ai mo Sitenei ki he potufolofolá ni, na‘e hoko ha me‘a-hā-mai fakaofo kiate kinaua. Hangē ko ia na‘e tohi ‘e he Palōfitá: “Na‘e faka‘ā homa matá ‘i he mālohi ‘o e Laumālié, pea na‘e fakamaama ‘a homa ‘atamaí, koe‘uhí ke ma mamata pea mahino kiate kimaua ‘a e ngaahi me‘a ‘a e ‘Otuá—‘io, ‘a e ngaahi me‘a ko ia na‘e ‘i ai talu mei he kamata‘angá, ‘i he te‘eki ke ‘i ai ‘a māmaní, ‘a ia na‘e tu‘utu‘uni ‘e he Tamaí, ‘i hono ‘Alo pē Taha na‘e Fakatupú, ‘a ia na‘e ‘i he fatafata ‘o e Tamaí, ‘io talu mei he kamata‘angá” (T&F 76:12–13).

‘I he mata-me‘a-hā-mai nāunau‘ia ko ‘ení, na‘e mamata ai ‘a e Palōfitá mo Sitenei Likitoni ki he ‘Alo ‘o e ‘Otuá ‘i he to‘ukupu to‘omata‘u ‘o e Tamaí ‘o na “ma‘u mei hono fonú” (T&F 76:20). Ne na mamata ki he pule‘anga ‘e tolu ‘o e ngaahi nāunaú kuo teuteu ‘e he ‘Otuá ma‘a ‘Ene fānaú peá na ‘ilo ai ko hai te ne ma‘u e ngaahi pule‘angá ni. Ne na mamata foki ki hono kapusi ‘o Sētane mei he ‘ao ‘o e ‘Otuá pea mo e mamahi ‘a kinautolu ‘oku nau tuku ke ikuna‘i kinautolu ‘e Sētané.

Na‘e hoko ki mui ‘a e me‘a-hā-mai ko ‘ení ko e vahe 76 ‘o e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá. Na‘e fakamatala ‘a e Palōfitá ‘o pehē: “ ‘Oku ‘ikai ha me‘a ia ‘e fakafiefia ange ki he Kāingalotú ‘i he founga ‘o e pule‘anga ‘o e ‘Eikí, ka ko e maama ko ia ‘okú ne hulungia ‘a e māmaní ‘i he me‘a-hā-mai ne toki hokó. ‘Oku fakamo‘oni‘i ‘e he fono kotoa pē, ‘e he fekau kotoa pē, ‘e he tala‘ofa kotoa pē, ‘e he mo‘oni kotoa pē, pea mo e me‘a kotoa pē ‘o fekau‘aki mo e iku‘anga ‘o e tangatá, ‘o kamata meia Sēnesi kia Fakahā, ‘a ia ‘oku kei toe ai ‘a e tu‘unga haohaoa ‘o e folofolá ‘o te‘eki uesia ‘e he fakakaukau hala ‘a e tangatá, … ‘a e fo‘i mo‘oni ko ia ko e ngaahi me‘a kuo tohí na‘e hiki ia mei he ngaahi lekooti ‘o e maama ta‘engatá. Ko hono kilukilua ‘o e ngaahi fakakaukaú; ko hono haohaoa ‘o e leá; ko hono lahi ‘o e ngāué; ‘a hono lōloa e kātaki ke ‘osí, koe‘uhí kae lava ‘a e kau ‘ea-hoko ‘o e fakamo‘uí ‘o fakamo‘oni‘i ‘a e ‘Eikí mo peluki honau tuí; ko e pale ‘o e kakai angatonú, pea mo e tautea ki he angahalá, ‘oku ope atu ia ‘i he tōnounou faka‘atamai ‘a e tangatá, pea ‘oku fakatupu ai ‘a e tangata faitotonú ke kaila: ‘Na‘e ha‘u ia mei he ‘Otuá.’ ”²

Ngaahi Akonaki ‘a Siosefa Sāmitá

Kuo ‘osi teuteu ‘e he ‘Otuá ha ngaahi nāunau ‘e tolu ma‘a ‘Ene fānaú.

“Ko ‘eku leá ‘oku ‘i he toetu‘u ‘a e kakai pekiá, pea te mou ma‘u ia ‘i he vahe 14 ‘o e tohi ‘a Sioné—‘‘I he fale ‘o ‘eku Tamaí ‘oku ai ‘a e ngaahi nofo‘anga ‘oku lahi.’ [Sione 14:2.] ‘Oku totonu ke pehē —‘‘I he pule‘anga ‘o ‘eku Tamaí ‘oku ‘i ai ha ngaahi pule‘anga lahi,’ koe‘uhí ke mou hoko ko e kau ‘ea-hoko ‘o e ‘Otuá mo kaungā ‘ea-hoko fakataha mo au. … ‘Oku ‘i ai ha ngaahi nofo‘anga ai mo‘onautolu ‘oku talangofua ki ha fono fakasilesitialé, pea ‘oku ‘i ai mo ha ngaahi nofo‘anga kehe mo‘onautolu ‘oku ‘ikai ke nau talangofua ki he fonó, ki he tangata taki taha ‘o fakatatau mo hono tu‘unga.”³

“ ‘Ka ‘e pehē ‘e ha taha, ‘‘Oku ou tui au ki he langi pē taha mo e heli pē taha, ‘o ‘alu ki ai ‘a e tokotaha kotoa pē, pea ‘oku tatau ‘a e tokotaha kotoa pē, ‘o tatau ‘i he mamahí pe ko e fiefiá.’

“Ko e hā! ‘o fe‘efi‘efihi kotoa ai—‘a e angatonú, mo e angama‘á, mo e kau fakapoó, mo e kau fa‘a fe‘auakí, ka kuo ‘osi tohi ‘e fakamāu‘i kinautolu ‘o fakatatau mo ‘enau ngaahi ngāue ‘oku fai ‘i he sinó? Ka ‘oku fakamatala mai ‘e Paula kiate kitautolu ha nāunau ‘e tolu mo ha langi ‘e tolu. Na‘á ne ‘ilo ha tangata na‘e ‘ohake ki he langi hono tolú [vakai, 1 Kolinitō 15:40–41; 2 Kolinitō 12:2–4]. … Pea pehē ‘e Sīsū ki He‘ene kau ākongá, ‘‘I he fale ‘o ‘eku Tamaí ‘oku ai ‘a e ngaahi nofo‘anga ‘oku lahi; ka ne ‘ikai, kuó u tala ia kiate kimoutolu. ‘Oku ou ‘alu ke teuteu ha potu mo‘omoutolu, pea te u toe ha‘u ‘o ma‘u ‘a kimoutolu kiate au, koe‘uhí ko e potu te u ‘i aí, te mou ‘i ai foki.’ [Vakai, Sione 14:2–3.]”⁴

“Mou ō ‘o lau ‘a e me‘a-hā-mai ‘i he [Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 76]. ‘Oku fakamatala‘i mahino ai ‘a e ngaahi nāunaú—ko e nāunau ‘e taha ‘o e la‘aá, ko e nāunau ‘e taha ‘o e māhiná, ko e nāunau ‘e taha ‘o e ngaahi fetu‘ú; pea hangē ko e kehe ‘a e fetu‘u ‘e tahá mei he fetu‘u ‘e tahá, ‘oku pehē pē ‘a e faikehekehe ‘o kinautolu ‘i he maama fakatilesitialé ‘i honau nāunaú, pea ko e tangata kotoa pē ‘oku pule ‘i ha nāunau fakasilesitiale ko e ‘Otua ia ki hono ngaahi pule‘angá. …

“ ‘Oku pehē ‘e Paula, ‘He ‘oku ai ‘a e nāunau ‘e taha ‘o e la‘aá, mo e nāunau ‘e taha ‘o e māhiná, mo e nāunau ‘e taha ‘o e ngaahi fetu‘ú; he ‘oku faikehekehe ‘i he nāunaú ‘a e fetu‘u ‘e tahá ki he fetu‘u ‘e tahá. Pea ‘oku pehē pē ‘a e toetu‘u ‘a e maté.’ [1 Kolinitō 15:41–42.]”⁵

Ko kinautolu ‘oku nau ma‘u ha fakamo‘oni kia Sīsuú, ma‘u ‘a e ngaahi ouau ‘o e ongoongoleleí, mo ikuna ‘i he tuí, te nau ma‘u ‘a e pule‘anga fakasilesitialé.

Na‘e mamata ‘a e Palōfita ko Siosefa Sāmitá ki he me‘a-hāmai ko ‘ení, pea toki lekooti ki mui ‘i he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 76:50–59, 62, 68–70: “Pea ‘okú ma toe fakamo‘oni—he na‘á ma mamata mo fanongo, pea ko e fakamo‘oni ‘eni ‘a e ongoongolelei ‘a Kalaisí ‘o kau kiate kinautolu ‘e ‘alu atu ‘i he toetu‘u ‘a e kau angatonú—ko kinautolu ia na‘a nau ma‘u ‘a e fakamo‘oni ‘o Sīsuú, mo tui ki hono huafá pea na‘e papitaiso ‘i he founga ‘o hono telió, kuo tanu hifo ‘i he vai ‘i hono huafá, pea na‘e fai ‘eni ‘o fakatatau ki he fekau kuó ne fai maí—koe‘uhí ke lava ‘o fufulu mo fakama‘a ‘a kinautolu mei he‘enau ngaahi angahala kotoa pē ‘i he‘enau tauhi ‘a e ngaahi fekaú, mo ma‘u ‘a e Laumālie Mā‘oni‘oní ‘i he hilifaki ‘o e nima ‘e ia kuo fakanofo mo fakama‘u ki he mālohi ko ‘ení; pea ko ia ‘oku ikuna ‘i he tuí, pea fakama‘u ‘a kinautolu ‘e he Laumālie Mā‘oni‘oni ‘o e tala‘ofá, ‘a ia ‘oku lilingi hifo ‘e he Tamaí kiate kinautolu kotoa pē ‘oku angatonu mo mo‘oní.

“Ko kinautolu ia ‘oku kau ki he siasi ‘o e ‘Uluaki Fānaú. Ko kinautolu ia kuo tuku ki honau nimá ‘e he Tamaí ‘a e ngaahi me‘a kotoa pē—ko kinautolu ia ko e kau taula‘eiki mo e ngaahi tu‘í, kuo nau ma‘u mei hono fonú, pea mo hono nāunaú; pea ko e kau taula‘eiki ‘o e Fungani Mā‘olungá, ‘o fakatatau ki he lakanga ‘o Melekisētekí, ‘a ia na‘e fakatatau ki he lakanga ‘o ‘Īnoké, ‘a ia na‘e fakatatau ki he lakanga ‘o e ‘Alo pē Taha na‘e Fakatupú.

“Ko ia, hangē ko e me‘a kuo tohí, ko e ngaahi ‘otua ‘a kinautolu, ‘io, ko e ngaahi foha ‘o e ‘Otuá—ko ia, ‘oku ‘anautolu ‘a e ngaahi me‘a kotoa pē, neongo pe ‘i he mo‘uí pe ‘i he maté, pe ko e ngaahi me‘a ‘oku ‘i ai pe ko e ngaahi me‘a ‘e hoko mai, ‘oku ‘anautolu ‘a e ngaahi me‘a kotoa pē pea ‘oku ‘a Kalaisi ‘a kinautolu, pea ‘oku ‘a e ‘Otuá ‘a Kalaisi. …

“ ‘E nofo ‘a kinautolú ni ‘i he ‘ao ‘o e ‘Otuá pea mo hono Kalaisí ‘o ta‘engata pea ta‘engata. … Ko kinautolu ‘eni kuo tohi honau ngaahi hingoá ‘i he langí, ‘a ia ‘oku hoko ai ‘a e ‘Otuá mo Kalaisi ko e fakamaau ki he kakai kotoa pē. Ko kinautolu ‘eni ko e kau tangata angatonu ‘a ia kuo fakahaohaoa‘i ‘ia Sīsū ko e fakalaloa ‘o e fuakava fo‘oú, ‘a ia na‘á ne fakahoko ‘a e fakalelei haohaoa ko ‘ení ‘i he lilingi hono ta‘ata‘a ‘o‘oná. Ko kinautolu ‘eni ‘oku fakasilesitiale honau sinó, ‘a ia ko honau nāunaú ko e nāunau ia ‘o e la‘aá, ‘io, ko e nāunau ‘o e ‘Otuá, ko e tokotaha ‘oku mā‘olunga taha pē, ‘a ia ko hono nāunaú kuo tohi ‘o pehē ‘oku [fakatatau] ki ai ‘a e la‘ā ‘i he ‘ataá.”⁶

Na‘e ako‘i ‘e he Palōfita ko Siosefa Sāmitá ‘a e me‘a ko ‘ení ‘i Mē ‘o e 1843, pea lekooti ki mui ‘i he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 131:1–4: “ ‘I he nāunau fakasilesitialé ‘oku ‘i ai ‘a e ngaahi langi pe ngaahi tu‘unga ‘e tolu; pea ko e me‘a ‘e ma‘u ai ‘a e tu‘unga mā‘olunga tahá, kuo pau ke kau ha tangata ‘i he angá ni ‘o e lakanga fakataula‘eikí [ko e ‘uhinga ki he fuakava fo‘ou mo ta‘engata ‘o e malí]; pea kapau ‘e ‘ikai te ne kau ki ai, ‘e ‘ikai te ne lava ke ma‘u ia. Te ne lava ke hū ki he tu‘unga ‘e tahá, ka ko e ngata‘anga ia ‘o hono pule‘angá; ‘e ‘ikai te ne lava ‘o ma‘u ha tupulaki.”⁷

“Pea ko ‘eni ‘a e mo‘ui ta‘engatá—ke ‘ilo ‘a e ‘Otua poto mo mo‘oni pē tahá; pea kuo pau ke mou ako ke mou hoko ko e ngaahi ‘otua, mo e ngaahi tu‘i pea mo e kau taula‘eiki ki he ‘Otuá, … ‘aki ha‘amou hiki mei he kihi‘i tu‘unga ‘e taha ki ha tu‘unga ‘e taha, pea mei ha kihi‘i fatongia si‘i ki ha me‘a ‘oku lahi ange; mei he ‘alo‘ofa ki he ‘alo‘ofa, mei he hākeaki‘i ki he hākeaki‘i, kae ‘oua kuo mou a‘usia ‘a e toetu‘u ‘o e maté, pea lava ke nofo ‘i he fiefia ta‘engatá, mo nofo ‘i he nāunau, ‘o hangē ko kinautolu ‘oku nofo ‘i he taloni ‘o e mālohi ta‘e ngatá. …

“… [Ko e kau angatonu kuo nau pekiá] te nau toe tu‘u hake ke nofo ‘i he fiefia ta‘engata ‘i he nāunau ta‘e fa‘amate, ‘o ‘ikai toe mamahi, faingata‘a‘ia, pe toe mate, ka te nau hoko ko e kau ‘eahoko ‘o e ‘Otuá mo e kaungā ‘ea-hoko fakataha mo Sīsū Kalaisi. Ko e hā leva ia? Ke ma‘u ‘a e mālohi tatau, ‘a e nāunau tatau pea mo e hākeaki‘i tatau, kae ‘oua ke mou ‘ausia ‘a e tu‘unga ‘o ha ‘otua, mo a‘u ki he taloni ‘o e mālohi ta‘engatá, ‘o hangē ko kinautolu kuo nau mu‘omu‘a atú.”⁸

“Ko kinautolu te nau ma‘u ha toetu‘u nāunau‘ia mei he maté, ‘e hākeaki‘i kinautolu ‘o mā‘olunga hake ‘i he ngaahi pule‘angá, ngaahi mālohí, ngaahi nofo‘a fakatu‘í, ngaahi pulé mo e kau ‘āngeló, pea ‘oku fakamahino ko e kau [‘ea-hoko] ki he ‘Otuá, pea ko e kau [‘ea-hoko] fakataha mo Sīsū Kalaisi, ‘o ma‘u kotoa ‘a e mālohi ta‘engatá [vakai, Loma 8:17].”⁹

‘E ma‘u ‘a e pule‘anga fakatelesitialé ‘e he “kakai angatonu ‘o māmaní,” ‘oku ‘ikai ke nau lototo‘a ‘i he fakamo‘oni ‘o Sīsuú.

Na‘e mamata ‘a e Palōfita ko Siosefa Sāmitá ‘i he me‘a-hāmai ko ‘ení, pea toki lekooti ki mui ‘i he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 76:71–79: “Pea ko e tahá, na‘á ma mamata ki he maama fakatelesitialé, pea vakai pea ko ‘eni, ko kinautolu ‘eni ‘oku ‘o e nāunau fakatelesitialé, ‘a ia ‘oku faikehekehe honau nāunaú mei he siasi ‘o e ‘Uluaki Fānaú, ‘a ia kuo ma‘u ‘a e fonu ‘o e Tamaí, ‘io ‘o hangē ko e faikehekehe ‘a e māhiná mei he la‘ā ‘i he ‘ataá.

“Vakai, ko kinautolu ‘eni na‘e mate ta‘e ‘i ai ‘a e fonó; pea mo kinautolu foki ‘a ia ko e laumālie ‘o e kakai na‘e tauhi ‘i he fale fakapōpulá, ‘a ia na‘e hā‘ele ki ai ‘a e ‘Aló, ‘o ne malanga ‘aki ‘a e ongoongoleleí kiate kinautolu, koe‘uhí ke lava ‘o fakamāu‘i ‘a kinautolu ‘o fakatatau ki he tangata ‘i he kakanó; ‘a ia na‘e ‘ikai te nau ma‘u ‘a e fakamo‘oni ‘o Sīsuú ‘i he kakanó, ka na‘a nau toki tali ia ki mui.

“Ko kinautolu ‘eni ko e kakai anga-faka‘ei‘eiki ‘o e māmaní, ‘a ia na‘e fakakuihi ‘e he olopoto ‘o e tangatá. Ko kinautolu ‘eni ‘oku nau ma‘u ha tufakanga mei he nāunaú, kae ‘ikai ko hono fonú. Ko kinautolu ‘eni ‘oku nau ma‘u mei he ‘ao ‘o e ‘Aló kae ‘ikai mei he fonu ‘o e Tamaí.

“Ko ia, ko e ngaahi sino fakatelesitiale ‘a kinautolu, kae ‘ikai ko e ngaahi sino fakasilesitiale, ‘o nau faikehekehe ‘i he nāunaú ‘o hangē ko e faikehekehe ‘a e māhiná mo e la‘aá. Ko kinautolu ‘eni ‘oku ‘ikai ke nau to‘a ‘i he fakamo‘oni ‘o Sīsuú; ko ia, ‘oku ‘ikai te nau ma‘u ‘a e kalauni ki he pule‘anga ‘o hotau ‘Otuá.”¹⁰

‘E ma‘u ‘a e pule‘anga fakatilesitialé ‘e kinautolu ‘oku faiangahala mo ‘ikai ma‘u ‘a e ongoongoleleí pe ko e fakamo‘oni ‘o Sīsuú

Na‘e mamata ‘a e Palōfita ko Siosefa Sāmitá ki he me‘a-hāmai ko ‘ení, pea toki lekooti ki mui ‘i he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 76:81–85, 100–106, 110–12: “Pea ko e tahá, na‘á ma mamata ki he nāunau fakatilesitialé, ‘a ia ko e nāunau ia ‘oku si‘isi‘i angé, ‘o hangē foki ko e faikehekehe ‘a e nāunau ‘o e ngaahi fetu‘ú mei he nāunau ‘o e māhiná ‘i he ‘ataá.

“Ko kinautolu ‘eni na‘e ‘ikai te nau tali ‘a e ongoongolelei ‘a Kalaisí, pe ko e fakamo‘oni ‘o Sīsuú. Ko kinautolu ‘eni ‘oku ‘ikai te nau faka‘ikai‘i ‘a e Laumālie Mā‘oni‘oní. Ko kinautolu ‘eni ‘e kapusi hifo ki helí. Ko kinautolu ‘eni ‘e ‘ikai huhu‘i mei he tēvoló kae ‘oua ke hoko ‘a e toetu‘u faka‘osí, kae ‘oua ke faka‘osi ‘e he ‘Eikí, ‘a ia ko Kalaisi ko e Lamí, ‘a ‘ene ngāué. …

“Ko kinautolu ‘eni ‘oku nau pehē ‘oku nau ‘o e tokotaha pea mo honau ni‘ihi ‘o e tokotaha kehe—ko e ni‘ihi ‘o Kalaisi pea mo e ni‘ihi ‘o Sione, pea mo e ni‘ihi ‘o Mōsese, pea mo e ni‘ihi ‘o ‘Ilaiase pea mo e ni‘ihi ‘o ‘Ēsaiasi, pea mo e ni‘ihi ‘o ‘Īsaia, pea mo e ni‘ihi ‘o ‘Īnoke; ka na‘e ‘ikai te nau tali ‘a e ongoongoleleí, pe ko e fakamo‘oni ‘o Sīsuú, pe ko e kau palōfitá pe ko e fuakava ta‘engatá.

“Ko hono faka‘osí, ko kinautolu kotoa ‘eni ‘a ia ‘e ‘ikai ke tānaki fakataha mo e kau mā‘oni‘oní, ke ‘ohake ki he siasi ‘o e ‘Uluaki Fānaú, pea ma‘u hake ki he ‘aó.

“Ko kinautolu ‘eni ko e kau loi, mo e kau fie maná, mo e kau tonó, mo e kau fe‘auakí, pea mo ia kotoa pē ‘oku manako mo fa‘u ha loi. Ko kinautolu ‘eni ‘oku mamahi ‘i he houhau ‘o e ‘Otuá ‘i he māmaní. Ko kinautolu ‘eni ‘oku nau mamahi ‘i he tautea ‘o e afi ta‘engatá. Ko kinautolu ‘eni ‘e lī hifo ki heli mo mamahi ‘i he houhau ‘o e ‘Otua Māfimafí, kae ‘oua ke hokosia ‘a e kakato ‘o e ngaahi kuongá, ‘o ka ‘osi hono fakamo‘ulaloa‘i ‘e Kalaisi ‘a e ngaahi fili kotoa pē ‘i hono lalo va‘é pea fakahaohaoa‘i ‘ene ngāué. …

“Peá ma fanongo ki he le‘o ‘o e ‘Eikí ‘oku folofola: ‘E peluki ‘e kinautolú ni kotoa pē ‘a e tui, pea ‘e fakamo‘oni ‘e he ‘elelo kotoa pē kiate ia ‘oku ‘afio ‘i he taloní ‘o ta‘engata pea ta‘engata; koe‘uhí ‘e fakamāu‘i ‘a kinautolu ‘o fakatatau ki he‘enau ngaahi ngāué, pea ‘e ma‘u ‘e he tangata taki taha ‘o fakatatau ki he‘ene ngaahi ngāue ‘a‘aná, ‘a ‘ene pule ‘a‘ana, ‘i he ngaahi nofo‘anga kuo teuteú; pea te nau hoko ko e kau tamaio‘eiki ‘a e Fungani Mā‘olungá; ka ko e potu ‘oku ‘afio ai ‘a e ‘Otuá mo Kalaisí ‘e ‘ikai te nau lava ‘o ha‘u ki ai, ‘i he ngaahi maama ‘oku ‘ikai hano ngata‘anga.”¹¹

Ko e mamahi ‘a e kau angahalá ‘e tupu ia ‘i he‘enau ‘ilo kuo ‘ikai ke nau a‘usia ‘a e nāunau na‘a nau mei malava ke ma‘ú.

“Kuo ‘osi tu‘utu‘uni ‘e he ‘Otuá ko kinautolu he ‘ikai ke nau talangofua ki Hono le‘ó he ‘ikai ke nau hao mei he mala‘ia ‘o helí. Ko e hā ‘a e mala‘ia ‘o helí? Ke ō fakataha mo e kakai na‘e ‘ikai ke nau talangofua ki He‘ene ngaahi fekaú … ‘Oku ou ‘ilo‘i ‘e mala‘ia ‘a e kakai kotoa pē kapau he ‘ikai ke nau fou mai ‘i he hala kuó ne ‘osi fakaavá, pea ko e hala ‘eni kuo ‘osi faka‘ilonga‘i ‘e he folofola ‘a e ‘Eikí.”¹²

“Ko e mamahi lahi taha ‘a e ngaahi laumālie kuo mavahe ki he maama ‘o e ngaahi laumālié, ‘a ia te nau ō ki ai ‘i he hili ‘o e maté, ko ‘enau ‘ilo‘i na‘e ‘ikai ke nau a‘usia ‘a e nāunau ‘oku ma‘u ‘e he kakai kehé, ‘a ia na‘a nau mei ma‘u ‘e kinautolu, pea ko kinautolu pē te nau tukuaki‘i kinautolú.”¹³

“ ‘Oku ‘ikai ke ‘i ai ha mamahi ia ‘e fulikivanu tatau mo e nofo tailiilí. Ko e tautea ‘eni ‘o e kau angahalá; ‘e hanga ‘e he‘enau veiveiuá, hoha‘á mo ‘enau tailiilí ‘o fakatupu ke nau tangi, tangilāulau pea mo fengai‘itaki e nifó.”¹⁴

“Ko e tangatá pē ‘okú ne fakamamahi‘i mo fakahala‘ia‘i iá. Ko ia ‘oku pehē ai, Te nau ‘alu ki he loto ano ‘oku vela ‘i he afi mo e sūlifa [vakai, Fakahā 21:8]. Ko e fakamamahi ‘o e ta‘e fiemālie ‘i he ‘atamai ‘o e tangatá ‘oku tatau ia mo ha ano ‘oku vela ‘i he afi mo e sūlifa. Te u pehē, ‘oku pehē pē mo e fakamamahi‘i ‘o e tangatá. …

“… ‘E toe tu‘u ‘a e ni‘ihi ki he fiefia‘anga ‘o e ‘Otuá, he ‘oku ‘afio ‘a e ‘Otuá ‘i he fiefia ‘oku ta‘engata, pea ‘e tu‘u hake ‘a e ni‘ihi ki he mala‘ia ‘o ‘enau ngaahi anga‘ulí, ‘a ia ‘oku tatau mo e mamahi ‘i he ano ‘o e afi mo e sūlifa.”¹⁵

Ngaahi Fokotu‘u Ki he Akó mo Hono Ako‘í

Fakakaukau‘i ‘a e ngaahi tefito‘i fakakaukau ko ‘ení ‘i ho‘o ako ‘a e vahé pe ‘i ho‘o teuteu ke ako‘í. Ke ma‘u ha tokoni lahi ange, vakai ki he peesi vii–xv.

Na‘e lolotonga fifili ‘a Siosefa Sāmita mo Sitenei Likitoni fekau-‘aki mo ha veesi ‘i he folofolá ‘i he taimi ne na ma‘u ai ‘a e fakahā kuo lekooti ‘i he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 76 (peesi 249–51; vakai foki, T&F 76:15–19). Ko e hā ha ngaahi me‘a kuó ke foua fakafo‘ituitui kuo tokoni ke mahino ‘e lava ke hanga ‘e he fifilí ‘o fakalahi ho‘o mahinó? ‘I ho‘o ako ‘a e vahe ko ‘ení, pea pehē ki hono toe ‘o e ngaahi vahé, tuku hao taimi ke ke fakakaukau loto ai fekau‘aki mo e ngaahi mo‘oni ‘okú ke laú.
Lau ‘a e Sione 14:2–3 mo e 1 Kolinitō 15:40–41. ‘Oku tokoni fēfē atu ‘a e ngaahi akonaki ‘i he vahé ni ke mahino ai kiate koe ‘a e ngaahi veesi ko ‘ení?
‘I hono fakamatala‘i ko ia ‘o kinautolu te nau ma‘u ‘a e nāunau fakasilesitialé, fakatelesitialé, pea mo e fakatilesitialé, ‘oku ngāue‘aki tu‘o nima ai ‘a e kupu‘i lea ko e “fakamo‘oni ‘o Sīsuú” (peesi 253–54). Ko e hā ‘a e ngaahi tefito‘i ‘ulungāanga ‘o e tokotaha ‘oku “loto-to‘a ‘i he fakamo‘oni ‘o Sīsuú”? Ko e hā ‘a e ngaahi tala‘ofa ‘oku fai kiate kinautolu ‘oku loto-to‘a ‘i he fakamo‘oni‘i ‘o Sīsuú?
Lau ‘a e ‘uluaki palakalafi ‘i he peesi 253, mo tokanga makehe ki he kupu‘i lea ko e “ikuna ‘i he tuí.” Ko e hā ha ni‘ihi ‘o e ngaahi me‘a te tau fie ma‘u ke ikuna‘i? ‘Oku tokoni fēfē ‘a e tui kia Sīsū Kalaisí ke tau ikuna‘i ai ‘etau ngaahi palopalema ‘i he mo‘uí?
Lau ‘a e palakalafi kakato hono ua ‘i he peesi 254. ‘Okú ke pehē ko e hā ‘oku fie ma‘u ai ke tau “fakalakalaka mei ha kihi‘i tu‘unga ‘e taha ki he taha,” ‘i he‘etau fakalakalaka ta‘engatá? Ko e hā ha ngaahi me‘a kuó ke foua ‘oku hā mahino ai ‘a e fie ma‘u ke tau ako mo tupulaki ‘i he founga ko ‘ení?
Toe fakamanatu e ‘uluaki palakalafi ‘i he peesi 256, ‘a ē ‘okú ne fakamatala‘i ha ni‘ihi ‘o e kakai te nau ma‘u ‘a e pule‘anga fakatelesitialé. ‘E founga fēfē ha‘atau lava ‘o ta‘ofi ke ‘oua na‘a “fakakuihi” kitautolu “e he kākā olopoto ‘o e tangatá”? Ko e hā te tau lava ‘o fai ke ta‘ofi ai hano fakakuihi ‘o ha ni‘ihi kehe?
Kumi ‘i he peesi 257–58, ‘a e ngaahi fo‘i lea mo e ngaahi kupu‘i lea na‘e faka‘aonga‘i ‘e Siosefa Sāmita ‘i hono fakamatala‘i ‘a e tu‘unga ‘o e kau faiangahalá ‘i he mo‘ui ka hokó. Ko e hā ‘oku fakahoko atu ‘e he ngaahi fo‘i lea mo e ngaahi kupu‘i lea ko ‘ení kiate koé? ‘E hoko fēfē ha tangata ko hano “fakamamahi‘i mo tukuaki‘i pē ‘o‘ona”?

Ngaahi Potufolofola Fekau‘akí: ‘Alamā 41:2–8; T&F 14:7; 76:20–49; 88:15–39