Laipelí
Fakatupú


“Fakatupú,” Ngaahi Tefitó mo e Ngaahi Fehuʻí (2023)

ʻĪmisi
tō ʻa e laʻaá mo e ngaahi fetuʻu ʻi ʻolunga ʻi he vaotaá

Fakahinohino ki hono Ako ʻo e Ongoongoleleí

Fakatupú

Taumuʻa ʻa e ʻOtuá ʻi hono fakatupu ʻo e ngaahi meʻa kotoa maʻa ʻEne fānaú

Ko e fē ʻa e taimi fakamuimuitaha naʻá ke vakai ai ki he ngaahi fetuʻu ʻi he langí he poʻulí, fanongo ki he ngaahi peau ʻi he matātahí, pe fononga lalo ʻi tuʻa? ʻOku tau moʻui ʻi ha māmani fakaʻofoʻofa. Neongo ʻoku ʻikai ke tau ʻiloʻi ha ngaahi fakaikiiki lahi fekauʻaki mo e founga naʻe fakatupu ai ʻa e māmaní, ka ʻoku tau ʻilo naʻe fakatupu ia ʻe Sīsū Kalaisi ʻi he malumalu ʻo e fakahinohino ʻa e ʻOtua ko e Tamaí. Pea ʻoku tau ʻiloʻi e ʻuhinga naʻe faʻu aí. Naʻe ʻilo ʻe he palōfita ko Mōsesé ʻi ha meʻa-hā-mai fakalangi kuo fakatupu ʻe he ʻOtuá ha ngaahi māmani taʻefaʻalaua (vakai, Mōsese 1:7–8, 27–29). Naʻe folofola ʻa e ʻOtuá kia Mōsese naʻá Ne faʻu ʻa e māmaní ke “fakahoko ʻa e moʻui taʻe-faʻa-mate mo e moʻui taʻengata ʻa e tangatá” (Mōsese 1:39). Ko e taimi ʻoku mahino ai kiate kitautolu naʻe fakahoko ʻa e Fakatupú ʻi he fakahinohino mo e mālohi tonu ʻo e ʻOtuá, ʻoku kamata leva ke tau fakatokangaʻi hono mahuʻinga ʻi Heʻene palani ki hotau fakamoʻuí.

Ko e Hā ʻa e Fakatupu?

ʻI he fakahinohino ʻa e ʻOtua ko e Tamaí, naʻe fakatupu leva ʻe Sīsū Kalaisi ʻa e ngaahi langí mo e māmaní pea mo e meʻa kotoa pē ʻi he māmaní. Naʻe fakatupu ʻe he Tamai Hēvaní ʻa ʻĀtama mo ʻIvi ʻi Hono tataú, ʻo malava ai ke fanauʻi mai ʻEne fānaú ki he māmani ko ʻení.

Vakai fakalūkufua ki he tefitó: Fakatupú

Ngaahi fakahinohino ki hono ako ʻo e ongoongoleleí: Palani ʻo e Fakamoʻuí, Moʻui ʻi he Maama Fakalaumālié, Sīsū Kalaisi, Hinga ʻa ʻĀtama mo ʻIví, Moʻui Fakamatelié

Konga 1

Naʻe Fakatupu ʻe Sīsū Kalaisi ʻa e Māmaní ʻi he Fakahinohino ʻa e Tamai Hēvaní

ʻĪmisi
ʻīmisi ʻo e ʻulu mo e uma ʻo Sīsū Kalaisí

ʻI he fakataha lahi ʻi he maama fakalaumālié ʻi he langí, naʻe fakahā ai ʻe he ʻOtua ko e Tamaí ʻEne palani ke teuteuʻi ha māmani ʻe lava ke aʻusia ai ʻe Heʻene fānaú ʻa e moʻui fakamatelié (vakai, ʻĒpalahame 3:24–25). ʻOku fakahaaʻi ʻe he folofolá naʻe fakahoko ʻe Sīsū Kalaisi ʻa e Fakatupú ʻi he malumalu ʻo e fakahinohino ʻa e ʻOtua ko e Tamaí (vakai, Mōsese 2:1). Naʻe hoko hono Fakatupu ʻo e māmaní ʻi ha tuʻunga ʻe ono, ʻa ia ʻoku ui ʻe he folofolá ko e “ngaahi ʻaho” (vakai, Mōsese 2:1–31; Sēnesi 1:3–31; ʻĒpalahame 4:1–31). Kuo teʻeki fakahā mai ʻe he ʻEikí hono fuoloa ʻo e “ʻahó” takitaha (vakai, Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 101:32–34). ʻOku nofotaha ʻa e folofolá ʻi he taumuʻa ʻo e Fakatupú kae ʻikai ko e ngaahi founga naʻe fakaʻaongaʻi ʻe he ʻOtuá ke fakahoko ʻakí. ʻOku fakamoʻoni ʻa e meʻa kotoa pē fekauʻaki mo e Fakatupú ki hono tupuʻangá, ko Sīsū Kalaisi (vakai, Mōsese 6:63).

Ngaahi meʻa ke fakakaukau ki ai

  • Lau ʻa e ngaahi tefitoʻi fakamatala fakafolofola ʻe tolu ʻo e fakatupu ʻo e māmaní: Sēnesi 1:1–25; Mōsese 2:1–25; mo e ʻĒpalahame 4:1–25. Ko e hā te ke lava ʻo ako ʻi hono fakafehoanaki e ngaahi fakamatala ko ʻení?

  • Lau ʻa e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 101:32–34. ʻI hoʻo ʻiloʻi ʻoku lahi ha ngaahi meʻa ʻoku teʻeki ke fakahā maí, te ke fakaʻaongaʻi fēfē ʻa e meʻa kuo fakahā mai fekauʻaki mo e Fakatupú ke fakamālohia hoʻo tuí he ʻahó ni?

ʻEkitivitī ki he ako mo e niʻihi kehé

  • Tufa ki he tokotaha takitaha ha laʻipepa. ʻAi ke nau pelu ua tuʻo tolu ia pea folahi kuo vahevahe ki ha konga ʻe valu. ʻAi ke nau tohi pe tā ʻi heʻenau laʻipepá ʻa e meʻa naʻe hoko ʻi he ʻaho takitaha ʻo e Fakatupú, ko e ʻaho ʻe taha ki he konga, ʻo fakafika ʻa e ngaahi ʻahó ʻi heʻenau fai iá. ʻI he sikuea hono valú, ʻai ke nau tohi pe tā ai ha meʻa fekauʻaki mo e Fakatupú ʻoku nau mātuʻaki houngaʻia ai (hangē ko ʻení, ko honau fāmilí, tahí, fanga monumanú, sinoú, mo e alā meʻa peheé).

Ako lahi ange

Konga 2

Ko e Fakatupu Maʻongoʻonga Tahá ko e Faʻahinga ʻo e Tangatá

ʻĪmisi
fāmili mo ha fānau tangata ʻe toko tolu ʻi natula

Naʻe faʻu ʻe he ʻOtuá ʻa ʻĀtama mo ʻIvi, ko e fuofua tangata mo e fefine ʻi he māmaní, pea ʻoange ha sino naʻe faitatau mo ia ʻo ʻetau ongomātuʻa fakalangí (vakai, Sēnesi 1:27). Naʻe fakatahaʻi ʻa ʻĀtama mo ʻIvi ʻi he malí ʻi he taimi naʻe tāpuekina ai kinaua ʻe he ʻEikí (vakai, Mōsese 2:27–28). ʻOku fakahā ʻe he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá ʻoku fehokotaki ha taumuʻa fakalangi ʻe taha ʻo e māmaní mo e palani ʻa e ʻOtuá maʻa ʻEne fānaú ke nau kau ʻi he nofo-malí mo e fāmilí (vakai, Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 49:15–17). Koeʻuhí ko e Fakatupú, ʻe lava ke maʻu ai ʻe he fānau fakalaumālie ʻa e ʻOtuá ha sino fakamatelie mo nau foua ʻa e moʻui fakamatelié.

Ngaahi meʻa ke fakakaukau ki ai

  • Lau ʻa e Sēnesi 1:27; Loma 8:16–17; Hepelū 12:9; Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 20:17–18; Mōsese 2:26–27; 6:8–9. Ko e hā ha faikehekehe te ne lava ʻo fakahoko, ke ʻilo ko e fānau kitautolu ʻa e ʻOtuá? Te ke lava foki ʻo lau ʻa e ʻEta 3:6–16; Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 110:1–4; 130:22.

  • Lau ʻa e palakalafi ko ʻeni mei he “Ko e Fāmilí: Ko ha Fanongonongo ki Māmani”: “ʻOku fekauʻaki ʻa e fuofua fekau naʻe tuku ʻe he ʻOtuá ki a ʻĀtama mo ʻIví pea mo e meʻa te na malava ʻi hona tuʻunga fakaemātuʻa, ko e husepāniti mo e uaifí. ʻOku mau fakahā ai heni ʻoku kei tuʻu maʻu pē ʻa e fekau ko ia ʻa e ʻOtuá ki Heʻene fānaú ke nau fanafanau mo fakatokolahi ʻa māmaní. ʻOku mau to e fakahā foki heni kuo ʻosi tuʻutuʻuni ʻe he ʻOtuá ke toki ngāueʻaki pē ʻa e ngaahi mālohi toputapu ʻo e fakatupú ʻe ha tangata mo ha fefine, kuo na ʻosi mali fakalao ko ha husepāniti mo ha uaifi.” ʻE tokoni fēfē hono ʻiloʻi e taumuʻa fakalangi ʻo e Fakatupú ke mahino kiate koe ʻa e ʻuhinga ʻoku ʻi ai ai e ngaahi fono ʻa e ʻOtuá ʻokú ne puleʻi e mālohi ʻo e fakatupú?

ʻEkitivitī ki he ako mo e niʻihi kehé

  • Mamataʻi e foʻi vitiō “God’s Greatest Creation” (2:51). Aleaʻi ha niʻihi ʻo e ngaahi fakamoʻoni naʻe fakatupu kitautolu ʻi he tatau ʻo e ʻOtuá.

Ako lahi ange

  • Russell M. Nelson, “Ngaahi Fili ki ʻItānití,” Liahona, Nōvema 2013, 106–9

  • The First Presidency (1909), “The Origin of Man,” Ensign, Feb. 2002, 26–30

  • Ngaahi Tefito ʻo e Hisitōlia ʻo e Siasí, “Organic Evolution,” Gospel Library

Konga 3

Ko e Māmaní ko ha Meʻaʻofa, pea Ko e Kau Tauhi Kitautolu ʻo Ia

ʻĪmisi
ngaahi feohi fakafāmili ʻi heʻenau fononga ʻi tuʻá

Naʻe foaki ʻe he ʻOtuá kia ʻĀtama ʻa e “pule” ki he meʻa moʻui ʻo e māmaní (Mōsese 2:28; 5:1). Naʻe folofola ʻa e ʻEikí ʻi he fakahā ʻo onopōní, ko e “ngaahi meʻa kotoa pē ʻoku tupu mei he kelekelé” ʻoku “ʻaonga [mo] fakaʻaongaʻi ʻe he faʻahinga ʻo e tangatá” (Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 59:18). Ka naʻe folofola ʻa e ʻEikí kuo pau ke fakaʻaongaʻi ʻa e ngaahi maʻuʻangatokoni ʻo e māmaní “ʻi he fakapotopoto, kae ʻikai ke fuʻu hulu” (Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 59:20).

Naʻe akoʻi ʻe Pīsope Seloti Kōsei: “ʻOku ʻikai maʻu ʻa e meʻaʻofa fakalangi ʻo e Fakatupú taʻe-ʻi ai ha ngaahi fatongia mo e ngafa. ʻOku fakamatalaʻi lelei taha ʻa e ngaahi fatongia ko ʻení ʻaki ʻa e foʻi fakakaukau ʻo e fatongia tauhí. Fekauʻaki mo e ongoongoleleí, ko e foʻi lea fatongia tauhí ʻokú ne fakamahino ko ha fatongia toputapu fakalaumālie pe fakatuʻasino ke tauhi ha meʻa ʻa e ʻOtuá, ʻa ia ʻoku tau fatongia haʻisia ki ai.”1

Ngaahi meʻa ke fakakaukau ki ai

  • Lau ʻa e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 59:16–20 pea hiki ha lisi ʻo e ngaahi ʻuhinga naʻe foaki mai ai ʻe he ʻEikí ʻa e māmaní mo e meʻa kotoa pē ʻi aí. Fakakaukau pe ko e hā ha ngaahi tafaʻaki ʻo e ngaahi fakatupu ʻa e ʻEikí kuo nau ʻomi kiate koe ʻa e fiefiá.

  • Naʻe fakahā ʻe he ʻEikí ki a Siosefa Sāmita ko e tokotaha kotoa pē ʻoku “[haʻisia], ʻi heʻene hoko ko e tauhi ki he ngaahi tāpuaki fakaemāmaní, ʻa ia kuó u ngaohi mo teuteu maʻa hoku kakaí” (Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 104:13). Te ke lava fēfē ʻo hoko ko ha tauhi pe ko ha taha tokangaʻi lelei ʻo e ngaahi fakatupu ʻa e ʻOtuá? ʻOkú ke pehē ko e hā e ʻuhinga ʻa e fakatokanga ʻa e ʻEikí ke fakaʻaongaʻi ʻa e ngaahi meʻa ko ʻení “ʻi he fakapotopoto, kae ʻikai ke fuʻu hulu, pea ʻikai foki ʻi he fakamālohí”? (Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 59:20).

ʻEkitivitī ki he ako mo e niʻihi kehé

  • ʻAlu ʻo luelue ofi ki ho ʻapí. Kumi ha ngaahi meʻa ʻi natula ʻoku fakaʻofoʻofa pe ʻokú ne ʻomi kiate koe ha fiefiá. ʻOkú ke pehē ko e hā naʻe ngaohi ai ʻe he ʻOtuá ke fakaʻofoʻofa ʻa e māmaní?

Ako lahi ange

Ngaahi maʻuʻanga tokoni kehe fekauʻaki mo e Fakatupú