2020
Tuʻu ʻi he Maka ʻo e Fakahaá
ʻOkatopa 2020


Tuʻu ʻi he Maka ʻo e Fakahaá

Mei ha lea ʻi ha fakatahaʻanga lotu, “Stand Forever,” naʻe fai ʻi he ʻUnivēsiti Pilikihami ʻIongí ʻi he ʻaho 22 ʻo Sānuali 2019.

ʻI heʻetau fakafalala ki he maka ʻo e fakahaá, ʻe lava ke tau maʻu ai e ngaahi tali ki he ngaahi fehuʻi mahuʻinga tahá.

ʻĪmisi
man standing on mountain surrounded by people yelling

Tā fakatātaaʻi ʻe Michael Dziekan

Ko ha konga ʻo ha ngāue ʻi heʻeku hoko ko ha Taki Māʻolunga ʻi he ngaahi taʻu kuohilí, naʻá ku lau ai ha ngaahi naunau lahi ne fakafepaki ki he Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní, ko e Palōfita ko Siosefa Sāmitá, ko e Tohi ʻa Molomoná, mo e ngaahi meʻa ne hoko ʻi hono Fakafoki Mai ʻo e Ongoongoleleí. Talu pē hono liliu e ngāue ko iá, kuo teʻeki ke u foki ke nofo ʻi he kovi ko iá.

Ne hoko ʻa hono lau ʻo e naunau ko iá ke u ongoʻi fakapoʻuli maʻu pē, pea naʻe ueʻi au ʻe he ongoʻi fakapoʻuli ko iá ʻi ha ʻaho ʻe taha ke u tohi ai ha tali ki he ngaahi fakamatala fakafepaki kotoa ko iá. ʻOku ou fie vahevahe ha niʻihi ʻo e ngaahi fakakaukau ne u lekooti ʻi he ʻaho ko iá, pea neongo ko e meʻa ne u tohí naʻe ʻaonga pē ia kiate au, ka ʻoku ou fakatauange ʻe tokoni foki ia kiate koe.

Te Tau Tuʻu Maʻu Nai ʻo Taʻengata?

Naʻe pehē ʻe he palōfita ko Tanielá ʻe aʻu ki he ngaahi ʻaho fakaʻosí “ʻe fokotuʻu ʻe he ʻOtua ʻo e langí, ha puleʻanga, ʻa ia ʻe ʻikai ʻauha ʻo lauikuonga: pea ʻe ʻikai tuku ʻa e puleʻangá ki ha kakai kehe, ka te ne laiki mo fakaʻauha ʻa e ngaahi puleʻangá ni kotoa pē, pea ʻe tuʻu maʻu ia ʻo taʻengata” (Taniela 2:44).

Ko e puleʻanga ʻo e ʻOtuá ʻa e Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní. ʻE “tuʻu maʻu ia ʻo taʻengata.” Ko e fehuʻí leva, Te ta tuʻu maʻu nai pe “ʻe ʻalu mo [kitaua] foki?” (Sione 6:67). Pea kapau te tau ʻalu, te tau ʻalú nai ki fē?

ʻĪmisi
wolf in sheeps clothing

Ko e Kākaá ko ha Fakaʻilonga Ia ʻo Hotau Kuongá

ʻI he taimi naʻe fakamatalaʻi ai ʻe he ʻEikí ʻa e ngaahi fakaʻilonga ʻo ʻEne hāʻele maí pea mo e fakaʻosinga ʻo e māmaní, naʻá Ne folofola ki ha ngaahi meʻa lahi, ʻo kau ai ʻa e tau mo e ngaahi ongoongo ʻo e tau, tuʻu hake ʻa e fonua ki he fonua, ngaahi honge, ngaahi mahaki fakaʻauha, mofuike, mo e ngaahi fakaʻilonga kehekehe, ʻo kau ai ʻeni: “Koeʻuhí ʻi he ngaahi ʻaho ko iá [ʻa e ʻahó ni] ʻe tuʻu hake foki ʻa e kau Kalaisi loi, mo e kau palōfita loi, pea te nau fakahā ʻa e ngaahi fakaʻilonga lalahi mo e ngaahi meʻa fakaofo, pea ko ia, kapau ʻe lava, te nau kākaaʻi ʻa e kakai filí, ʻio, ʻa ia ko e kakai kuo fili ʻo fakatatau ki he fuakavá” (Siosefa Sāmita—Mātiu 1:22; vakai foki, Mātiu 24:24).

ʻOku ʻikai ke u fakapapauʻi ʻa e fakatātā ʻoku tāú “kapau ʻe lava, te nau kākaaʻi ʻa e kakai filí,” ka ʻoku ou tui ʻoku ʻuhinga ia, ʻe poleʻi ʻa e tokotaha kotoa pē ʻi hotau kuongá.

ʻOku tokolahi ʻa e kakai kākaá, pea ʻoku lahi fau ʻa e faʻahinga ʻo e kākaá. Ko e faʻahinga ʻe taha, ʻoku tau fehangahangai ai mo e niʻihi ʻoku nau ʻohofi ʻa hono Fakafoki Mai ʻo e Ongoongoleleí, ʻa e Palōfita ko Siosefa Sāmitá, mo e Tohi ʻa Molomoná. Ko e taha, ʻoku tau sio ai ki he niʻihi ʻoku nau tui ki hono Fakafoki Mai ʻo e Ongoongoleleí ka ʻoku nau tala ʻoku tōnounou ʻa e Siasí pea kuo takihalaʻi ia. ʻOku tala ʻe ha niʻihi ʻoku nau tui ki hono Fakafoki Mai ʻo e Ongoongoleleí ka kuo mole ʻenau ʻamanakí ʻi he tokāteline ʻoku fepaki mo e ngaahi ʻulungaanga feliliuaki ʻo hotau kuongá. ʻOku tala ʻe ha faʻahinga kuo nau maʻu ha ngaahi meʻa-hā-mai, ngaahi misi, mo e ngaahi ʻaʻahi mai ke fakatonutonu ʻa e Siasí, tataki kitautolu ki ha hala māʻolunga ange, pe teuteuʻi ʻa e Siasí ki he fakaʻosinga ʻo e māmaní. Ko ha niʻihi kuo kākaaʻi ʻe he ngaahi laumālie halá.

ʻI he tafaʻaki ʻe tahá ʻoku tau vakai ai ki ha māmani kakato ʻo e fakahohaʻasí. Kuo teʻeki ha taimi ʻe toe lahi ange ai ʻa e fakamatalá, fakamatala halá, mo e fakamatala naʻe ʻosi fakataumuʻa pē ke takihalaʻí; ʻū koloa lahi ange, ʻū meʻangāue fakaʻilekitulōniká, mo e ʻū keimí; mo e ngaahi meʻa lahi ange ke fili mei aí, ngaahi feituʻu ke ʻeva ki aí, mo e ngaahi meʻa ke mamataʻi mo fakahoko ke mole ai e taimí mo e tokangá mei he meʻa ʻoku mahuʻinga tahá. Ko e kotoa ʻo e meʻa ko iá mo ha ʻū meʻa lahi ange ʻoku tufaki ia he taimi pē ko iá ki māmani fulipē ʻe he mītia fakaʻilekitulōniká. Ko ha kuonga ʻeni ʻo e kākaá.

ʻOku Mahuʻinga ʻa e ʻIló

ʻOku hanga ʻe he moʻoní ʻo ʻai ke tau lava ʻo mamata lelei ange koeʻuhí ko ia “ʻa e ʻiloʻi ʻo e ngaahi meʻa ʻo hangē ko honau anga ʻoku ʻi aí, pea naʻa nau ʻi aí, pea te nau hoko ki aí” (Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá 93:24). ʻOku mahuʻinga ʻa e ʻiló ke fakaʻehiʻehi ai mei he kākaá, ke ʻiloʻi ʻa e moʻoní mei he loí, pea ke sio lelei ange ke mapeʻi ha hala ke fakaʻehiʻehi ai mei he ngaahi fakatuʻutāmaki ʻo hotau kuongá.

Naʻe pehē ʻe he Palōfita ko Siosefa Sāmitá: “ʻOku mahuʻinga ʻa e ʻiló ki he moʻuí mo e anga fakaʻotuá. … Ko e ʻiló ko e fakahā. Fanongo … ki he kī maʻongoʻongá ni: ko e ʻiló ko e mālohi ia ʻo e ʻOtuá ki he fakamoʻuí.”1

ʻOku pehē ʻe he kakaí, “ʻOku totonu ke ke tauhi totonu ki hoʻo tuí.” Neongo ʻoku moʻoni ia, ka he ʻikai ke ke lava ʻo lelei ange ʻi he meʻa ʻokú ke ʻiloʻí. Ko e tokolahi taha ʻiate kitautolú ʻoku tau ngāue ʻo fakatatau ki heʻetau tuí, kae tautautefito ki he meʻa ʻoku tau tui ʻoku tau mahuʻingaʻia aí. Ko e palopalemá, he ʻoku ʻi ai pē taimi ʻoku tau fehalaaki ai.

Mahalo ʻe tui ha kakai ʻe niʻihi ki he ʻOtuá pea mo e kovi ʻo e ponokalafí kae hili ko iá ʻoku nau kei lomiʻi pē ʻa e uepisaiti ponokalafí, ʻo nau maʻuhala ai te nau fiefia ange ʻo kapau te nau fai ia, pe ʻoku ʻikai ke nau lava ʻo makātakiʻi kae lomiʻi, pe ʻoku ʻikai ke nau fakamamahiʻi ai ha taha kehe. ʻOku nau mātuʻaki hala ai.

Mahalo ʻe tui ha niʻihi ʻoku kovi ʻa e loí kae hili ko iá ʻoku nau kei loi pē he taimi ʻe niʻihi, ʻo nau maʻuhala ai ʻe lelei ange ke ʻoua naʻa ʻilo ʻa e moʻoní. ʻOku nau mātuʻaki hala ai.

Mahalo ʻe tui ha taha pea aʻu pē ʻo ne ʻiloʻi ko Sīsū ʻa e Kalaisí ka ʻokú ne kei fakaʻikaiʻi pē Ia ʻo ʻikai tuʻo taha pē kae tuʻo tolu koeʻuhí ko e maʻuhala ʻe lelei ange ke ne fakafiemālieʻi ʻa e matangá. Naʻe ʻikai ke angakovi ʻa Pita. ʻOku ʻikai ke u fakapapauʻi pe naʻá ne vaivai. Naʻá ne mātuʻaki hala pē. (Vakai, Mātiu 26:34, 69–75.)

ʻI he taimi ʻoku tau angakovi aí, ʻe lava ke tau fakakaukau ʻoku tau kovi, ka ko hono moʻoní ʻoku tau mātuʻaki hala pē. ʻOku ʻikai ko e faingataʻá ʻa hono tāpuni ʻo e matāmama ʻi he vahaʻa ʻo ʻetau ngaahi angafaí mo ʻetau tuí; ka, ko e foʻi faingataʻá ʻa hono tāpuni ʻa e matāmama ʻi he vahaʻa ʻo ʻetau tuí mo e moʻoní.

Te tau tāpuni fēfē nai ʻa e matāmama ko iá? Te tau fakaʻehiʻehi fēfē nai mei he kākaá?

ʻĪmisi
man walking up steps

Ngaahi Fehuʻi Tefitó mo e Ngaahi Fehuʻi Tokoní

ʻOku ʻi ai e ngaahi fehuʻi tefito pea ʻoku ʻi ai e ngaahi fehuʻi tokoni. Kamata ʻaki hano ʻuluaki tali e ngaahi fehuʻi tefitó. Ko e ngaahi fehuʻi tefitó ʻoku mahuʻinga tahá. ʻOku siʻisiʻi pē ʻa e ngaahi fehuʻi tefitó. Te u lave ki ha [ngaahi fehuʻi] ʻe fā:

  1. ʻOku ʻi ai nai ha ʻOtua ʻa ia ko ʻetau Tamaí?

  2. Ko Sīsū Kalaisí ko e ʻAlo nai Ia ʻo e ʻOtuá, ko e Fakamoʻui nai Ia ʻo e māmaní?

  3. Naʻe palōfita nai ʻa Siosefa Sāmita?

  4. Ko e puleʻanga nai ʻo e ʻOtuá ʻi he māmaní ʻa e Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní?

ʻI hono fakafehoanakí, ko e ngaahi fehuʻi tokoní ʻoku ʻikai ke toe ngata ia. ʻOku kau ai ʻa e ngaahi fehuʻi fekauʻaki mo e hisitōlia ʻo e Siasí, mali tokolahí, kakai hakoʻi ʻAfiliká mo e lakanga fakataulaʻeikí, kakai fefiné mo e lakanga fakataulaʻeikí, ko hono liliu ʻo e Tohi ʻa Molomoná, ko e Mataʻitofe Mahuʻingá, DNA mo e Tohi ʻa Molomoná, mali ʻa e fefine mo e fefine pe tangata mo e tangatá, ngaahi fakamatala kehekehe ʻo e ʻUluaki Mata-Meʻa-Hā-Maí, mo e alā meʻa pehē.

Kapau te ke tali ʻa e ngaahi fehuʻi tefitó, ʻoku tali ai pē mo e ngaahi fehuʻi tokoní, pe ngalingali ʻoku ʻikai ke na mahuʻinga tatau. Tali e ngaahi fehuʻi tefitó, pea te ke lava ai ʻo fehangahangai mo e ngaahi meʻa ʻoku mahino mo ʻikai mahino kiate koé pea mo e ngaahi meʻa ʻokú ke loto-tatau mo ia pe ʻikaí te ke mavahe mei he Siasí.

Ko e Founga Fakalangi ʻo e Akó

ʻOku ʻi ai e ngaahi founga kehekehe ʻo e akó, ʻo kau ai e ngaahi founga fakasaienisí, fakatotoló, fakaʻatamaí, mo e fakalangí. ʻOku ʻaonga ʻa e ngaahi founga kotoa ʻe faá ke ʻiloʻi ai ʻa e moʻoní. ʻOku nau kamata kotoa pē ʻaki ʻa e founga tatau: ko ha fehuʻi. ʻOku mahuʻinga ʻa e ngaahi fehuʻí, tautautefito ki he ngaahi fehuʻi tefitó.

Ko e founga fakalangi ʻo e akó ʻoku fakatahaʻi ai ʻa e ngaahi ʻelemēniti ʻo e ngaahi founga kehé ka ʻoku iku pē ʻo ne lakasi ʻa e meʻa kotoa pē ʻaki hono fakaʻaongaʻi ʻa e ngaahi mālohi ʻo e langí. ʻOku iku pē ʻo fakahā mai ʻa e ngaahi meʻa ʻo e ʻOtuá ʻe he Laumālie ʻo e ʻOtuá, ʻa ia ʻoku faʻa meimei ko ha kihiʻi leʻosiʻi. Ne folofola ʻa e ʻEikí ʻo pehē, “ʻE foaki kiate kimoutolu ʻe he ʻOtuá ʻa e ʻilo ʻi hono Laumālie Māʻoniʻoní, ʻio, ʻi he meʻafoaki taʻe-mafakamatalaʻi ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní” (Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 121:26).

Naʻe akoʻi ʻe he ʻAposetolo ko Paulá he ʻikai ke tau lava ʻo ʻiloʻi ʻa e ngaahi meʻa ʻo e ʻOtuá kae fakafou pē ʻi he Laumālie ʻo e ʻOtuá (vakai, 1 Kolinitō 2:9–11; vakai foki, Liliu ʻa Siosefa Sāmita, 1 Kolinitō 2:11). Naʻá ne pehē, “ʻOku ʻikai maʻu ʻe he tangata fakakakanó ʻa e ngaahi meʻa ʻo e Laumālie ʻo e ʻOtuá: he ko e vale ia kiate ia.” ʻOku tau mātā ia ʻi he ʻaho kotoa pē. Ne hoko atu ʻe Paula ʻo pehē, “Pea ʻoku ʻikai te ne faʻa ʻilo ia, he ʻoku ʻilo fakalaumālie pē ia” (1 Kolinitō 2:14).

ʻI he kotoa ʻo e ngaahi palopalema ʻokú ke fetaulaki mo ia ʻi he moʻuí, ko e foʻi taha pē ʻoku mahuʻinga taha ʻiate kinautolu kotoá pea ko e taha pē ia ʻoku siʻisiʻi taha ha mahino ki aí. ʻOku ʻikai ko e masivá, mahamahakí, tuenoá, ngaohikoviá, pe taú ʻa e meʻa ʻoku kovi taha ʻi he ngaahi tūkunga kotoa ʻo e faʻahinga ʻo e tangatá—neongo e fakamamahi ʻa e ngaahi tūkunga ko iá. Ko e kovi taha ʻi he ngaahi tūkunga kotoa ʻo e faʻahinga ʻo e tangatá ʻa e meʻa ʻoku angamaheni ʻaki tahá: ʻa ia ko e mate fakalaumālié. Ko e mavahe ia mei he ʻao ʻo e ʻOtuá, pea ʻi he moʻuí ni, ko ʻEne ʻi aí ko Hono Laumālié ia pe mālohí.

ʻI he taimi tatau, ʻoku ʻikai ko e koloá, ongoongó, tuʻungá, moʻui leleí, ngaahi fakahīkihiki ʻa e tangatá, tuʻunga malú, pe maaka māʻolungá, ʻa e meʻa lelei taha ʻi he ngaahi tūkunga kotoa ʻo e faʻahinga ʻo e tangatá. Ko e lelei taha ʻi he ngaahi tūkunga kotoa ʻo e faʻahinga ʻo e tangatá ko e fakakoloa ʻaki ʻa e mālohi fakalangí. Ko e fanauʻi foʻoú ia, ke maʻu ʻa e meʻafoaki mo e takaua ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní, ʻa ia ko e mauʻanga ʻo e ʻiló, fakahaá, mālohí, mahinó, ʻofá, fiefiá, nongá, ʻamanaki leleí, loto-falalá, tuí, mo e meimei meʻa lelei kehe kotoa pē.

Naʻe folofola ʻa Sīsū: “Ko e Fakafiemālié ko e Laumālie Māʻoniʻoní, … te ne akoʻi ʻa kimoutolu ʻi he meʻa kotoa pē” (Sione 14:26). Ko e mālohi ia ʻe lava ke tau “ʻiloʻi [ai] hono moʻoni ʻo e ngaahi meʻa kotoa pē” (Molonai 10:5). “Te ne fakahā kiate [kitautolu] ʻa e meʻa kotoa pē ʻoku totonu ke [tau] faí” (2 Nīfai 32:5). Ko e matavai ia ʻo e “vai moʻuí” ʻoku mapunopuna hake ki he moʻui taʻengatá (Sione 7:38; vakai foki, veesi 37).

Ko e hā pē mahuʻinga kuo pau ke ke totongí, ko e hā pē kavenga kuo pau ke ke fuesiá, pea ko e hā pē feilaulau kuo pau ke ke faí, fakahoko kotoa ia ke ke kei maʻu pē ʻa e laumālie mo e mālohi ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní ʻi hoʻo moʻuí. Ko e meʻa lelei kotoa pē ʻoku fakafalala ia ʻi hono maʻu mo hono tauhi ʻa e mālohi ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní ʻi hoʻo moʻuí.

ʻĪmisi
man surrounded by question marks

“Ko e Meʻa ʻOku ʻIkai ke Fakamāmaʻí”

Ko e hā leva ʻa e fakapoʻuli ne u ongoʻi ʻi he ngaahi taʻu lahi kuohilí ʻi heʻeku lau ʻa e ʻū naunau naʻe fakafepaki ki he Siasí? ʻE pehē ʻe ha niʻihi ko e fakapoʻulí ko e ola ia ʻo e tui ʻoku filifilimānakó, ʻa ia ko e fakahehema ke filifili pē ʻa e ngaahi meʻa ʻoku tatau mo ʻetau ngaahi mahaló mo e tuí. Ko e fakakaukau ko ia ʻoku malava pē ke hala ʻa e meʻa kotoa pē kuo tui pea mo akoʻi ki ai ha tahá, tautautefito kapau ʻoku ʻikai ha meʻa ʻe toe lelei ange ke ne fetongi iá, ko ha fakakaukau fakapoʻuli mo fakatupu hohaʻa moʻoni ia.

Ka naʻe kehe ʻa e fakapoʻuli ne u aʻusia ʻi heʻeku fanongo ki he ngaahi leʻo ne nau fakaangaʻi hala ʻa e Palōfita ko Siosefa Sāmitá mo hono Fakafoki Mai ʻo e Ongoongolelei ʻo e Siasi ʻo Sīsū Kalaisí. Ko e fakapoʻuli ko iá ʻoku ʻikai ko ha tui filifilimānako ia, pea ʻoku ʻikai ko e ilifia ia ʻi he fehalaākí. Ka ko e mavahe ia ʻa e Laumālie ʻo e ʻOtuá. Ko e tūkunga ia ʻo e tangatá ʻi he taimi “kuo fakatukutukuʻi [ai] ia ke ne nofo toko taha [peé]” (Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 121:38). Ko e fakapōpoʻuli matolú ia pea mo e “fakakaukau fiemoheá” (Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 9:9; vakai foki, veesi 8).

Naʻe folofola ʻa e ʻEikí ʻo pehē:

“Pea ko e meʻa ʻoku ʻikai ke fakamāmaʻí ʻoku ʻikai mei he ʻOtuá ia, pea ko e fakapoʻulí ia.

“Ko e meʻa ko ia ʻoku mei he ʻOtuá, ko e māmá ia; pea ko ia ia ʻokú ne maʻu ʻa e māmá, pea fai atu ai pē ʻi he ʻOtuá, te ne maʻu ʻa e maama lahi ange; pea ʻe tupulaki ʻa e maama ko iá ʻo ngingila ange kae ʻoua ke aʻu ki he ʻaho haohaoá” (Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 50:23–24).

ʻOku mahulu hake ʻa e fakahā mei he Laumālie ʻo e ʻOtuá ʻi he tui ʻoku filifilimānakó he ʻoku ʻikai fakatefito pē ia ʻi ha fakamoʻoni (evidence). Kuó u nofo hifo ʻi he kotoa ʻo ʻeku moʻuí ʻo fekumi ke fanongo ki he folofola ʻa e ʻEikí pea ako ke ʻiloʻi mo muimui ki he Laumālie ʻo e ʻOtuá. Ko e laumālie naʻe kau fakataha mo e ngaahi leʻo kākā naʻá ne ʻohofi ʻa e Palōfita ko Siosefa Sāmitá, ko e Tohi ʻa Molomoná, mo hono Fakafoki Mai ʻo e Ongoongoleleí ʻoku ʻikai ko ha laumālie ia ʻo e maama, poto, mo e moʻoni. ʻOku ʻikai lahi haʻaku ʻilo ki ai, ka ʻoku ou ʻiloʻi pē ʻa e leʻo ʻo e ʻEikí, pea ko Hono leʻó ʻoku ʻikai kau ia ʻi he ngaahi leʻo kākā ko iá.

Ko e fehangahangai mahino ki he fakakaukau fakapoʻuli mo fiemohea ʻoku hūhū ʻi he ano ʻo e puputuʻú, ko e laumālie ʻo e maama, poto, melino, mo e moʻoni ʻa ia ʻokú ne poupouʻi ʻa e ngaahi meʻa naʻe hoko mo e tokāteline nāunauʻia ʻo hono Fakafoki Mai ʻo e Ongoongoleleí, tautautefito ki he ngaahi tohi folofola naʻe fakahā ki he māmaní ʻo fakafou ʻi he Palōfita ko Siosefa Sāmitá. Lau [ʻa e folofolá] pea fehuʻi pē kiate koe mo e ʻOtuá pe ko e ngaahi lea nai ia ʻo e loi, kākā, mo e fakavalevale pe ʻoku nau moʻoni nai.

He ʻIkai Te Ke Lava ʻo Ako ʻa e Moʻoní ʻaki Hano Fakangata

Ko e niʻihi ʻoku nau manavasiʻi naʻa ʻoku ʻikai moʻoni ʻa e Siasí, ʻoku nau fakaʻaongaʻi honau taimí mo e tokangá ʻi he aʻa atu ʻi he ano ʻo e ngaahi fehuʻi tokoní. ʻOku nau feinga ke ako ʻa e moʻoní ʻaki ʻa e founga fakangatangata, ʻaki hono feinga ke fakasiʻisiʻi ʻa e foʻi veiveiua kotoa pē. Ko ha fakakaukau kovi maʻu pē ia. He ʻikai teitei ola lelei ia.

ʻOku taʻefakangatangata ʻa e ngaahi fakamatala mo e fakakaukau ʻoku tuʻu fehangahangai mo e moʻoní. Ko e taimi kotoa pē te ke fakatotoloʻi ai ha foʻi tali ki ha fakamatala fakafepaki ʻe taha, kuo pau pē ke ʻi ai mo ha toe fakamatala kehe ia te ke fehangahangai mo ia. ʻOku ʻikai ko ʻeku ʻuhingá ke ke tukunoaʻi ia, ka ko ʻeku ʻuhingá ʻe lava ke ke fakaʻaongaʻi ha taimi lahi ʻi he kotoa hoʻo moʻuí ke fekumi fakamātoato ai ki ha tali ki he ngaahi fakamatala kotoa ʻoku nau fakafepakiʻi e Siasí, ka heʻikai pē te ke teitei maʻu ai ha ʻilo ki he ngaahi moʻoni ʻoku mahuʻinga tahá.

He ʻikai ke maʻu e ngaahi tali ki he ngaahi fehuʻi tefitó mei hono tali ʻa e ngaahi fehuʻi tokoní. ʻOku ʻi ai pē ngaahi tali ia ki he ngaahi fehuʻi tokoní, ka heʻikai te ke lava ʻo fakamoʻoniʻi ha meʻa lelei ʻaki hano fakahalaʻi ʻa e meʻa kovi kotoa pē. He ʻikai te ke lava ʻo fakamoʻoniʻi ʻoku moʻoni ʻa e Siasí ʻaki hano fakahalaʻi ʻa e fakamatala kotoa pē ʻokú ne fakafepakiʻi iá. Ko ha founga hala ia. Kuo pau ke aofangatuku ʻaki ha fakamoʻoni fakapapau, pea mo e ngaahi meʻa ʻa e ʻOtuá, ko e fakamoʻoni fakapapaú ʻoku pau ke maʻu ia ʻi he fakahā ʻo fakafou ʻi he laumālie mo e mālohi ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní.

Naʻe fehuʻi ʻe Sīsū ki Heʻene kau ākongá ʻo pehē:

“Ka ʻoku pehē ʻe kimoutolu ko hai au?

“Pea lea ʻa Saimone Pita ʻo pehē ange, Ko koe ko e Kalaisí, ko e ʻAlo ʻo e ʻOtua moʻuí.

“Pea lea ʻa Sīsū, ʻo pehē ange kiate ia, Saimone Pasona, ʻokú ke monūʻia: he naʻe ʻikai fakahā ia kiate koe ʻe he kakanó mo e totó, ka ko ʻeku Tamai ʻi he langí.

“… Ko Pita koe, pea te u langa hoku siasí ki he maká ni; pea ʻe ʻikai lavaʻi ia ʻe he ngaahi matapā ʻo hētesí” (Mātiu 16:15–18; vakai foki, veesi 13–14).

ʻOku makatuʻunga ʻa e Siasi ʻo Sīsū Kalaisí ʻi he maka ʻo e fakahaá, pea heʻikai ikunaʻi ia ʻe he ngaahi matapā ʻo helí. Ko e Siasí ʻa koe mo au. Kuo pau ke tau fakafalala ki he maka ʻo e fakahaá, pea neongo he ʻikai ke tau ʻiloʻi ʻa e tali ki he foʻi fehuʻi kotoa pē, ka kuo pau ke tau ʻiloʻi ʻa e tali ki he ngaahi fehuʻi tefitó. Kapau te tau fai ia, he ʻikai ikunaʻi kitautolu ʻe he ngaahi matapā ʻo helí pea te tau tuʻu maʻu ʻo taʻengata.

ʻĪmisi
man holding up candle

Tuʻu ʻi he Maka ʻo e Fakahaá

ʻOku ʻi ai ha ʻOtua ʻi he langí ʻa ia ko ʻetau Tamai Taʻengatá. Ko Sīsū Kalaisi ʻa e ʻAlo ʻo e ʻOtuá, ko e Huhuʻi ʻo e māmaní. Ko Siosefa Sāmitá ko ha palōfita ia ʻa e ʻOtuá, ʻa ia naʻá ne fakatoka ʻa e fakavaʻe ki hono Fakafoki Mai ʻo e puleʻanga ʻo e ʻOtuá. Ko e Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní ʻa e puleʻanga ʻo e ʻOtuá ʻi he māmaní. ʻOku ou ʻiloʻi ʻení ʻi heʻeku aʻusia—kātoa pē ia. ʻOku ou ʻiloʻi ʻení ʻi he fakamoʻoni, pea ko e fakamoʻoní ʻoku taulōfuʻu ia. ʻOku ou ʻiloʻi ʻení ʻi he ako. Pea ʻoku ou fakapapauʻi, ʻoku ou ʻiloʻi ʻení ʻi he laumālie mo e mālohi ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní.

Pea ʻi heʻene peheé, ʻoku ou ʻiloʻi ʻa e meʻa kotoa pē ʻoku fie maʻu ke u ʻiló ke u tuʻu maʻu ai ʻo taʻengata. Fakatauange te tau tuʻu ʻi he maka ʻo e fakahaá, kae tautautefito ki he ngaahi fehuʻi tefitó. Kapau te tau fai ia, te tau tuʻu maʻu ʻo taʻengata pea heʻikai ke tau teitei mavahe.

Maʻuʻanga Fakamatalá

  1. Ngaahi Akonaki ʻa e Kau Palesiteni ʻo e Siasí: Siosefa Sāmita (2007), 305.