2014
Ngaahi Faingataʻa Fakalaumālié
Mē 2014


Ngaahi Faingataʻa Fakalaumālié

ʻĪmisi
ʻEletā Neil L. Andersen

ʻOua naʻá ke tuku ke fusi hifo koe ʻe he angahalá. Ko homou taimí ʻeni—tuʻu mālohi ko e ākonga ʻo e ʻEiki ko Sīsū Kalaisí.

ʻOku ou talitali lelei kimoutolu he pongipongí ni—tautau tefito ki he toʻu kei talavaou ʻoku mou fakatou ʻi heni ʻi he Senitā Konifelensí pea mo e funga ʻo e māmaní. ʻOku mou kau ʻi ha toʻu tangata kuo fili mo ha ikuʻanga pau, pea ʻoku fakatautautefito ʻeku leá kiate kimoutolu.

Lolotonga haʻamau ʻaʻahi ʻi he taʻu lahi kuo hilí ki homau fāmili ʻi Folōlitá, kuo tō ha ʻahiohio ʻo ʻikai fuʻu mamaʻo meiate kimautolu. Naʻe ʻalu ai ha fefine, naʻe nofo ʻi ha kalavana, ki hono fale kaukaú ke hao. Naʻe kamata ke ngalulu e kalavaná. Ne ʻosi ha taimi siʻi. Pea naʻá ne fanongo ki he leʻo ʻo hono kaungāʻapí: “Ko au ʻeni ʻi he loki ʻi muʻá.” Naʻá ne ʻohovale lahi ʻi heʻene hū mai mei he fale-kaukaú, ʻo ʻilo ta naʻe hiki ʻe he ʻahiohió ʻa ʻene kalavaná ʻo tukuhifo fakalelei pē ʻi he funga kalavana ʻa hono kaungāʻapí.

Siʻoku kaungāmeʻa kei talavou, he ʻikai aʻu fiemālie atu ʻa e māmaní ki he Hāʻele ʻAnga Ua Mai ʻa e Fakamoʻuí. ʻOku fakahā ʻe he folofolá “ʻe moveuveu ʻa e ngaahi meʻa kotoa pē.”1 Naʻe pehē ʻe Pilikihami ʻIongi, “Naʻe fakahā kiate au ʻi he kamataʻanga ʻo e Siasí ni, ʻe mafola, tupulekina, tupu mo fakalahi ʻa e Siasí, pea fakatatau mo e mafola ʻa e Siasí ʻi he ngaahi puleʻanga he māmaní, ʻe pehē pē ʻalu hake ʻa e mālohi ʻo Sētané.”2

ʻĪmisi
A tornado.

Ko e meʻa ʻoku toe fakahohaʻa lahi ange ʻi he ngaahi mofuike mo e ngaahi tau3 kuo kikité ko e ngaahi matangi fakalaumālie ʻoku mālohi feʻunga ke ʻave koe mei ho fakavaʻe fakalaumālié mo lava ke ʻave ho laumālié ki ha ngaahi feituʻu naʻe ʻikai ke ke teitei fakakaukau ki ai, pea ʻi he taimi ʻe niʻihi ʻoku ʻikai ke ke faʻa fakatokangaʻi hono ʻave koé.

Ko e ngaahi faingataʻa kovi tahá ko e ngaahi ʻahiʻahi ʻa e filí. Kuo hoko maʻu pē faiangahalá ko e konga ʻo e māmaní, ka kuo teʻeki ai ha taimi ʻe maʻungofua, faingaataʻa ke fakatōliaʻi, pea faingofua pehē ai hono talí. ʻOku ʻi ai foki ha ivi mālohi kuo fakamoʻoniʻi te ne ikunaʻi ʻa e ngaahi faingataʻa ʻo e angahalá. ʻOku ui ia koe fakatomalá.

ʻOku ʻikai ke ke fakatupu e ʻahiohio kotoa pē ʻi he moʻuí. ʻOku hoko ʻa e niʻihi koeʻuhí ko e fili hala ʻa e niʻihi kehé pea hoko ʻa e niʻihi he ko e moʻui moʻui fakamatelié ʻeni.

Naʻe puke ʻa Palesiteni Poiti K. Peeka ʻi heʻene kei siʻí ʻi he mahaki ko e polioó. Ko e taimi naʻe taʻu fitu ai ʻa ʻEletā Tāleni H. ʻOakesí, ne mālōlō fakafokifā ʻene tangataʻeikí. Ko e taimi naʻe taʻu hongofulu tupu ai ʻa Sisitā Kalo F. Makongikī ʻo e kau palesitenisī lahi ʻo e Kau Finemuí, ne vete ʻene ongomātuʻá. ʻE hoko mai ʻa e ngaahi faingataʻá kiate koe, ka ʻi hoʻo falala ki he ʻOtuá, te nau lava ʻo fakamālohia hoʻo tuí.

ʻĪmisi
Cutaway showing the roots of a tree growing in windy conditions.

ʻI natulá, ko e ʻuluʻakau ʻoku fakaʻau ʻo mālohi ange ʻoku tupu hake ʻi he ngaahi feituʻu havilí. Ko e taimi ʻoku havilingia aí ha kiʻi fuʻu ʻakau, ʻoku fai ʻe he mālohi ʻi lotó ha meʻa ʻe ua. ʻUluakí, ʻoku nau fakaʻaiʻai ʻa e ngaahi aká ke nau tupu vave ange mo mafola mamaʻo atu. Uá, ʻoku kamata fakatupu leva ʻe he ngaahi mālohi ʻi he loto fuʻu ʻakaú ha ngaahi selo ʻo nau ngaohi ʻa e sinó mo e ngaahi vaʻá ke matolu mo fefeka ki he mālohi ʻo e matangí. ʻOku maluʻi ʻe he ngaahi aka mo e vaʻa mālohi ko ʻení e fuʻu ʻakaú mei he matangi ʻe haʻu ʻi he kahaʻú.4

ʻOkú ke matuʻaki mahuʻinga ange ki he ʻOtuá ʻi ha fuʻu ʻakau. Ko Hono foha pe ʻofefine koe. Naʻá Ne ngaohi ke mālohi ho laumālié pea malava ke matuʻuaki e ngaahi ʻahiohio ʻo e moʻuí. ʻE lava ke fakatupulaki hoʻo mālohi fakalaumālié ke mateuteu ki he ngaahi taʻu ka hokó ʻe he ʻahiohio ʻi hoʻo ʻi he toʻu tupú ʻo hangē ko ha matangi ki ha fuʻu ʻakaú.

Te ke teuteu fēfē ki he ngaahi ʻahiohió? “Manatu … makatuʻunga ʻi he maka ʻo hotau Huhuʻí, ʻa ia ko Kalaisi, ko e ʻAlo ʻo e ʻOtuá, kuo pau ke mo langa ai ho mo makatuʻungá; koeʻuhí ka tuku atu ʻe he tēvoló ʻa ʻene ngaahi matangi mālohí, … ʻio, ʻa ʻene ngaahi ngahaú ʻi he ʻahiohió, ʻio, ka faʻaki kiate kimoua ʻa e kotoa ʻo ʻene ngaahi ʻuha maká mo e fuʻu afā lahí, ʻe ʻikai maʻu ʻe ia ʻa e mālohi … ke fusi hifo ʻa kimoua … koeʻuhí ko e maka kuo langa ai ʻa kimouá.”5 Ko hoʻo maluʻanga ʻeni ʻi he ʻahiohió.

Naʻe pehē ʻe Palesiteni Tōmasi S. Monisoni: “Kuo ʻosi atu e taimi ia naʻe meimei fenāpasi lelei ai e tuʻunga moʻui ʻa e Siasí pea mo e sosaietí, ka kuó na faikehekehe lahi ʻeni kinaua pea ʻoku fakaʻau pē ke toe lahi ange.”6 ʻOku langaki ʻe he vanu ko ʻení ʻi ha niʻihi ʻo ha ngaahi faingataʻa fakalaumālie. Tuku ke u vahevahe atu ha sīpinga.

Naʻe pulusi ʻe he Kau Palesitenisī ʻUluakí mo e Kōlomu ʻo e Toko Hongofulu Mā Uá ʻi he māhina kuo ʻosí ha tohi ki he kau taki ʻo e Siasí he funga ʻo e māmaní. Ko hano konga naʻe pehē: “He ʻikai hanga pea he ʻikai lava ʻe he ngaahi liliu ʻi he lao fakapuleʻangá ke ne liliu e fono kuo fokotuʻu ʻe he ʻOtuá ki he angamaʻá. ʻOku finangalo ʻa e ʻOtuá ke tau poupouʻi mo tauhi ʻEne ngaahi fekaú neongo e kehekehe ʻa e fakakaukaú pe ngaahi tōʻonga moʻui ʻa e sōsaietí. ʻOku mahino ʻene fono ʻo e angamaʻá: ʻoku toki taau pē ʻa e feohi fakasekisualé ʻi ha vahaʻa ʻo e tangata mo ha fefine kuó na mali ʻi he founga totonu mo fakalaó ko ha husepāniti mo ha uaifi. ʻOku mau naʻinaʻi atu ke mou toe fakamanatu mo akoʻi ki he kāingalotu ʻo e Siasí e tokāteline ʻoku hā ʻi he “Ko e Fāmilí: Ko Ha Fanongonongo ki Māmani.”7

ʻI he mavahe ʻa e māmaní mei he fono ʻa e ʻEikí ki he angamaʻá, ʻoku ʻikai ke tau pehē. Naʻe pehē ʻe Palesiteni Monisoni: “Naʻe fakamatalaʻi ʻe he Fakamoʻui ʻo e faʻahinga ʻo e tangatá ʻa ʻEne ʻi he māmaní ka naʻe ʻikai ʻo e māmaní Ia. ʻE lava foki ke tau ʻi he māmaní kae ʻikai ʻo māmani ʻa kitautolu, ʻi heʻetau fakasītuʻaʻi ʻa e ngaahi fakakaukau mo e akonaki halá ka tau tauhi totonu ki he fekau ʻa e ʻOtuá.”8

Lolotonga hono toe fakaʻuhingaʻi ʻe he ngaahi puleʻanga lahi mo e fakafoʻituituí e nofomalí, ʻoku teʻeki fai pehē ʻa e ʻEikí. Ne fokotuʻu ʻe he ʻOtuá ʻi he kamataʻangá ʻa e malí ʻi he vahaʻa ʻo e tangatá mo e fefiné—ʻĀtama mo ʻIvi. Naʻá Ne fakataumuʻa e nofomalí ke mahulu atu ʻi he fakafiemālieʻi fakatāutahá mo e fiemālie ʻa e kakai lalahí ke mahuʻinga ange, pea ʻi ha tuʻunga maʻolunga e feituʻu totonu ke fāʻeleʻi, tanumaki mo ohi ai e fānaú. Ko e fāmilí e koloa ʻo e langí.9

Ko e hā ʻoku hokohoko atu ai ʻetau talanoa ki he meʻá ni? Hangē ko e lea ʻa Paulá, “Kae ʻikai ʻi heʻemau siofia ʻa e ngaahi meʻa ʻoku hā maí, ka ko e ngaahi meʻa ʻoku ʻikai hā maí.”10 ʻI heʻemau hoko ko e kau ʻAposetolo ʻa e ʻEiki ko Sīsū Kalaisí, ko homau fatongiá ke akoʻi e palani ʻa hotau Tupuʻangá maʻa ʻEne fānaú pea mo fakatokanga ki he ngaahi nunuʻa ʻo e taʻe-tokanga ki Heʻene ngaahi fekaú.

Ne u toki talanoa kimuí ni mo ha Loumaile mei he ʻIunaiteti Siteití. Te u toʻo hangatonu mei heʻene ʻimeilí.

“ʻI he taʻu kuohilí ne kamata tohi ʻe ha niʻihi hoku kaungāmeʻá ʻenau fakakaukau ki he nofomalí ʻi he Facebook. Naʻe poupouʻi ʻe ha tokolahi ʻa e mali pē ʻa e tangata mo e tangatá pe fefine mo e fefiné, pea fakahaaʻi ʻe ha toʻu tupu Siasi ʻe niʻihi ʻa ʻenau “saiʻia” ʻi he ngaahi fakamatalá. Naʻe ʻikai ke u lea.

“Naʻá ku fakakaukau ke u fakahaaʻi ʻeku tui ki he nofomali totonú ʻi ha founga fakakaukau lelei.

ʻĪmisi
Screenshot of a Facebook message taken on 4-14-14

“Naʻá ku tānaki fakataha hoku taá, mo e fakalea, ‘ʻOku ou tui ki he mali ʻi he vā ʻo ha tangata mo ha fefine.’ Naʻe ʻikai hano toe taimi kuó u kamata maʻu ha ngaahi tohi. ‘ʻOkú ke siokita.’ ‘ʻOkú ke fakamaau.’ Naʻe fakafehoanaki au ʻe ha niʻihi ki ha taha ʻoku ʻi ai haʻane taha pōpula. Pea ne u maʻu e tohi ko ʻení mei ha kaungāmeʻa lelei ko ha mēmipa mālohi ʻo e Siasí, ‘ʻOku fie maʻu ke ke ngaʻunu mo e taimí. ʻOku liliu e ngaahi meʻá pea ʻoku totonu ke pehē mo koe.’

Naʻá ne pehē, “Ne ʻikai ke u fakafetau ka naʻe ʻikai ke u toʻo ʻeku fakamatalá.”

Naʻá ne fakaʻosi ʻo pehē: “Hangē ko e lea ʻa Palesiteni Monisoní, ‘ʻKo e taimi ʻe niʻihi, kuo pau ke ke tuʻu tokotaha ai.’ Fakatauange pē, te tau tuʻu fakataha ko e toʻu tupu ʻi he mateakiʻi ʻo e ʻOtuá pea mo e ngaahi akonaki ʻa ʻEne kau palōfita moʻuí.”11

ʻOku mau tokanga makehe kiate kinautolu ʻoku fefaʻuhi mo e fetokangaʻaki e tangata mo e tangata pe fefine mo e fefiné. Ko ha matangi mālohi lahi. ʻOku ou fie fakahaaʻi ʻeku ʻofa mo tanganeʻia ʻiate kinautolu kuo nau lototoʻa ʻi hono fakafepakiʻi e siviʻi ko ʻeni ʻo e tuí pea tuʻu maʻu ʻi he ngaahi fekau ʻa e ʻOtuá!12 ʻOku ʻi ai e totonu ʻa e tokotaha kotoa pē ke maʻu ʻetau angaʻofá mo e tokangá ʻo tatau ai pē ko e hā ʻenau filí mo e tuí.13

Naʻe akoʻi kitautolu ʻe he Fakamoʻuí ke tau anga ʻofa ʻo ʻikai ki hotau kaungāmeʻá pē ka kiate kinautolu ʻoku ʻikai ke tau tui tataú ʻo aʻu pē kiate kinautolu ʻoku fakafisingaʻi kimoutolú. Naʻá Ne pehē, “He kapau ʻoku mou ʻofa kiate kinautolu ʻoku ʻofa kiate kimoutolú, ko e hā ʻa e totongi te mou maʻú? … Pea kapau ʻoku mou feʻofoʻofani mo homou kāingá pē, ʻoku lelei lahi hake ia?”14

Kuo fakatonga mai ʻa e Palōfita ko Siosefa Sāmitá ke tau “tokanga telia ʻa e fie māʻoniʻoní” pea tau ʻofa ki he tangata mo e fefine kotoa kae ʻoua kuo tau ongoʻi “ʻetau loto ke puke mai ʻa kinautolu ki hotau umá.”15 ʻOku ʻikai ha feituʻu ʻi he ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí ki he lauʻikoviʻí, fakamālohí pe filifilimānakó.

Kapau ʻoku ʻi ai haʻo fehuʻi ki he faleʻi mei he kau taki ʻo e Siasí, kātaki ʻo talanoa totonu ki hoʻo hohaʻá mo hoʻo mātuʻá mo e kau takí. ʻOkú ke fie maʻu ʻa e mālohi ʻoku maʻu mei he falala ki he kau palōfita ʻa e ʻEikí. Naʻe pehē ʻe Palesiteni Hāloti B. Lī: “Ko e maluʻi pē ʻoku tau maʻu ko e kāingalotu ʻo e siasí ni ko ʻetau … tokanga ki he ngaahi folofola pea mo e ngaahi fekau ʻe tuku mai ʻe he ʻEikí ʻo fakafou mai ʻi Heʻene palōfitá… . ʻE ʻi ai ʻa e ngaahi meʻa ʻe niʻihi ʻe fie maʻu ki ai ʻa e kātakí mo e tuí. Mahalo he ʻikai te ke saiʻia koe ʻi he meʻa ʻoku ʻomai mei he maʻu mafai ʻo e Siasí. Mahalo ʻe fepaki ia mo hoʻomou ngaahi fakakaukau [fakapolitikalé]. Mahalo ʻe fepaki ia mo hoʻomou ngaahi fakakaukau fakasōsialé. Mahalo ʻe ʻikai ke lelei ia ki ha niʻihi ʻo e ngaahi meʻa ʻi hoʻomou moʻui fakasōsialé. Ka ʻo kapau te mou fakafanongo ki he ngaahi meʻa ko ʻení, ʻi he faʻa kātaki mo e tui ʻo hangē pē ko ha lea ia mei he fofonga ʻo e ʻEikí, ʻoku ʻi ai ʻa e talaʻofa ‘ʻe ʻikai ikuna ʻa kimoutolu ʻe he ngaahi matapā ʻo helí; … pea ʻe fakamovetevetea atu ʻe he ʻEiki ko e ʻOtuá ʻa e ngaahi mālohi ʻo e fakapoʻulí ki muʻa ʻiate kimoutolu …’ (T&F 21:6).”16.

Ko e maluʻi mālohi ʻe taha mei he ngaahi faingataʻa ʻo e moʻuí ko e Tohi ʻa Molomoná.

Ko e taimi naʻe taʻu hongofulu tupu ai ʻa Palesiteni Henelī B. ʻAealingí, naʻe hiki hono fāmilí ki ha kolo kehe. Naʻe ʻuluaki taʻe-fakafiemālie ki ai ʻa e hikí ni pea siʻi hono kaungāmeʻá. Ne ongoʻi hangē ʻoku ʻikai ke feohi lelei mo e fānau ako ʻi he akoʻanga māʻolungá. Naʻe kamata ke faingataʻaʻia. Ko e hā naʻá ne faí? Naʻá ne tuku hono iví ki he Tohi ʻa Molomoná, ʻo toutou lau ia.17 Ne ʻosi ha ngaahi taʻu lahi mei ai, ne fakamoʻoni ʻa Palesiteni ʻAealingi ʻo pehē: “ʻOku ou [saiʻia ke] toe foki ki he Tohi ʻa Molomoná ke toutou keinanga fakalaumālie mei ai.”18 “Ko e fakamoʻoni mālohi taha ia ʻoku tau maʻu kuo tohi ko Sīsū ʻa e Kalaisí.”19

Kuo ʻosi ʻoatu ʻe he ʻEikí kiate koe ha founga ʻe taha ke tuʻu maʻu ai, ko ha meʻaʻofa fakalaumālie ʻoku mālohi ange ʻi he matangi ʻa e filí! Naʻá ne folofola, “Tuʻu … ʻi he ngaahi potu toputapú, pea ʻoua ʻe hiki mei ai.”20

Ko e taimi naʻá ku kei taʻu hongofulu tupu aí, ko ha temipale pē ʻe 13 ʻi he Siasí. ʻOku 142 he taimí ni. Ko e peseti ʻe valungofulu mā nima ʻo e kāingalotú ʻoku nau nofo ʻi loto he maile ʻe 200 (kilomita ʻe 320) mei ha temipale. Kuo foaki ʻe he ʻEikí ki homou toʻu tangatá ke faingofua ange hoʻomou aʻu ki Heʻene temipale māʻoniʻoní ʻo laka ange ʻi ha toe toʻu tangata ʻi he hisitōlia ʻo e māmaní.

Kuó ke tuʻu nai ʻi ha loto temipale, teunga hina, ʻo tatali ke fakahoko e papitaisó? Ko e hā naʻá ke ongoʻí? ʻOku ʻi ai ha ongoʻi mahino ʻo e māʻoniʻoní ʻi he loto temipalé. ʻOku lolomi ʻe he melino ʻa e Fakamoʻuí ʻa e ngaahi langalanga- matangi fakatuʻutāmaki ʻo e māmaní.

ʻOku hoko ʻa e meʻa ʻokú ke ongoʻi ʻi he temipalé ko e sīpinga ʻo e meʻa ʻokú ke fie maʻu ke ongoʻi ʻi hoʻo moʻuí.21

Kumi hoʻomou ngaahi kui tangatá mo e ngaahi kui fefiné pea mo e niʻihi ʻoku mou tokoua ʻaki kuo nau muʻomuʻa atú.22 ʻI hoʻo ʻilo ki hoʻo ngaahi kuí, te ke fakatokangaʻi ai ha ngaahi sīpinga ʻo e moʻuí, ʻo e nofomalí, ʻo e fānaú, ngaahi sīpinga ʻo e māʻoniʻoní, pea mo ha ngaahi sīpinga ʻe niʻihi te mou loto ke fakaʻehiʻehi mei ai.23

Te mou ako lahi ange ʻa mui ʻi he temipalé kau ki he Fakatupu ʻo e māmaní, ki he ngaahi sīpinga ʻi he moʻui ʻa ʻĀtama mo ʻIví, pea mahuʻinga tahá ki hotau Fakamoʻui ko Sīsū Kalaisí.

Siʻoku kāinga kei talavou, ʻoku mau ʻofa, tanganeʻia mo lotua kimoutolu. ʻOua naʻá ke tuku ke fusi hifo koe ʻe he angahalá. Ko homou taimí ʻeni—ke tuʻu mālohi ko e ākonga ʻo e ʻEiki ko Sīsū Kalaisí.24

Langa ke mālohi ange hoʻo fakavaʻe ʻi he maka ʻo hotau Huhuʻí.

Mataʻikoloa kakato ange ʻaki ʻEne moʻuí mo e ngaahi akonaki taʻe hano tataú.

Muimui faivelenga ange ʻi Heʻene sīpingá mo ʻEne ngaahi fekaú.

Pukenimā ʻEne ʻofá, angaʻofá mo e ʻaloʻofá, pea mo e meʻaʻofa mālohi ʻo ʻEne Fakaleleí.

ʻI hoʻo fai iá, ʻoku ou palōmesi atu te ke vakai ki he tuʻunga totonu ʻo e ngaahi faingataʻa—ko e ngaahi sivi, ʻahiʻahi, takiakiʻi mo e ngaahi faingataʻa ke tokoniʻi koe ke tupulaki. Pea ʻi hoʻo moʻui angatonu ʻi he taʻu takitaha, ʻoku ou fakapapauʻi atu ʻe toutou fakamahino kiate koe ʻe hoʻo aʻusiá ko Sīsū ʻa e Kalaisí. ʻE fefeka mo tuʻu maʻu ange ʻa e maka fakalaumālie ʻokú ke tuʻu aí. Te ke fiefia kuo ʻomai koe ʻe he ʻEikí ko e konga ʻo e teuteu fakaʻosi ki he liuaki nāunauʻia ʻa Kalaisí.

Naʻe folofola ʻa e Fakamoʻuí, “ʻE ʻikai te u tuku ke tuenoa ʻa kimoutolu: te u haʻu kiate kimoutolu.”25 Ko ʻEne talaʻofa ʻeni kiate kimoutolú. ʻOku ou ʻilo ʻoku moʻoni ʻa e talaʻofá ni. ʻOku ou ʻilo ʻokú Ne moʻui, ʻi he huafa ʻo Sīsū Kalaisí, ʻēmeni.

Maʻuʻanga Fakamatalá

  1. Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 88:91.

  2. Discourses of Brigham Young,filifili ʻe John A. Widtsoe (1954), 72.

  3. Vakai, Dallin H. Oaks, “Preparation for the Second Coming,” Liahona, May 2004, 7–10.

  4. Vakai, A. Stokes, A. H. Fitter, mo M. P. Coutts, “Responses of Young Trees to Wind and Shading: Effects on Root Architecture,” Journal of Experimental Botany, vol. 46, no. 290 (Sept. 1995), 1139–46.

  5. Hilamani 5:12.

  6. Thomas S. Monson, “Mālohi ʻo e Lakanga Fakataulaʻeikí,” Liahona, Mē 2011, 66.

  7. Tohi ʻa e Kau Palesitenisī ʻUluakí, 6 Māʻasi 2014; vakai foki David A. Bednar, “ʻOku Mau Tui ki he Angamaʻá,” Liahona, Mē 2013, 41–44; Dallin H. Oaks, “ʻIkai mo ha Toe ʻOtua Kehe,” Liahona, Nōvema 2013, 72–75; Ki Hono Fakanālohia ʻo e Toʻu Tupú (kiʻi tohi, 2014), 35–37.

  8. Thomas S. Monson, Liahona, Mē 2011, 67.

  9. Naʻe pehē ʻe ʻEletā Lāsolo M. Nalesoni: “Ko e nofomalí ko e fakavaʻe ia ʻo e nofo maau fakasōsialé. … ʻOku ʻikai ko e fakatahaʻi pē ia ʻo ha husepāniti mo ha uaifi; ko e fakakau mai ia ʻo ha fengāueʻaki mo e ʻOtuá” (“Nurturing Marriage,” Liahona, May 2006, 36); vakai foki, Mātiu 19:5–6.

  10. 2 Kolinitō 4:18.

  11. Fetohiʻaki mo e fepōtalanoaʻaki fakataautaha, Mar. 17, 2014; vakai foki, Thomas S. Monson, “Pole ke Tuʻu Toko Taha,” Liahona, Nōvema 2011, 60–67.

  12. Vakai, Jeffrey R. Holland, “Tokoniʻi ʻo Kinautolu ʻOku fefaʻuhi mo e Femanakoʻaki pē ʻa Tangata mo Tangata pe Fefine mo Fefiné,” Liahona, Oct. 2007, 40–43.

  13. Naʻa mo e taimi naʻe feinga ai ʻa e fili ʻo Kalaisi ko Koliholá ke fakaʻauha e tui ʻa e kakaí, naʻe maluʻi ʻe he ngaahi fono ʻa e ʻOtuá ia mei he sāuní: “Ko ʻeni naʻe ʻikai foki ke ʻi ai ha lao ʻa ia ʻoku taʻofi ai ha tui ʻa ha tangata; he naʻe taʻehoa ʻaupito mo e ngaahi fekau ʻa e ʻOtuá ke ʻi ai ha fono ʻe fokotuʻu ai ʻa e tangatá ʻi ha ngaahi tuʻunga ʻoku taʻetatau. … Kapau naʻe loto ha tangata ke tauhi ʻa e ʻOtuá, ko hono faingamālie ia ʻoʻona; … kā ʻo kapau ʻoku ʻikai te ne tui kiate ia naʻe ʻikai ke ʻi ai ha lao ke tauteaʻi ai ia” (ʻAlamā 30:7, 9). ʻOku pehē ʻe he ngaahi tefito ʻo e tui hono hongofulu mā tahá, “ʻOku mau ʻekea ʻa e faingamālie ke hū ki he ʻOtua Māfimafí ʻo fakatatau ki he tuʻutuʻuni ʻa homau konisēnisi ʻomautolú pē, pea tuku ki he kakai kotoa pē ʻa e faingamālie tatau, ʻo tukuange ke nau lotu, pe ʻe founga fēfē, pe ʻe fai ʻi fē, pe ko e hā te nau lotu ki aí.”

  14. Mātiu 5:46–47.

  15. Ngaahi Akonaki ʻa e Kau Palesiteni ʻo e Siasí: Siosefa Sāmita (2007) 495, 497.

  16. Ngaahi Akonaki ʻa e Kau Palesiteni ʻo e Siasí: Hāloti B. Lī (2000), 100; vakai foki, Robert D. Hales, “Konifelenisi Lahí: Fakamālohia e Tuí mo e Fakamoʻoní,” Liahona, Nōvema 2013, 6–8.

  17. Vakai, Robert I. Eaton and Henry J. Eyring, I Will Lead You Along: The Life of Henry B. Eyring (2013), 40.

  18. Henry B. Eyring, Choose Higher Ground (2013), 38.

  19. Henry B. Eyring, To Draw Closer to God (1997), 118.

  20. Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 87:8; vakai foki, Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 45:32.

  21. Vakai, Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 52:14.

  22. Vakai, Neil L. Andersen, “Find Our Cousins!” (lea ne fai ʻi he RootsTech 2014 Family History Conference, Feb. 8, 2014); lds.org/prophets-and-apostles/unto-all-the-world/find-our-cousins.

  23. Vakai, David A. Bednar, “ʻE Liliu ʻa e Loto ʻo e Fānaú,” Liahona, Nōvema 2011, 24–27.

  24. Vakai, Hilamani 7:9.

  25. Sione 14:18.