2009
Ko e Hā ʻEne ʻUhinga Kiate Koe ʻa e Fakaleleí?
ʻEpeleli 2009


Ko e Hā ʻEne ʻUhinga Kiate Koe ʻa e Fakaleleí?

Mei ha lea naʻe fai ʻi he Konifelenisi ʻa e Kakai Fefiné ʻi he ʻUnivēsiti Pilikihami ʻIongí ʻi he ʻaho 5 ʻo Mē, 2006.

Ko e Fakaleleí ʻoku fakatāutaha moʻoni ia pea ʻoku fakataumuʻa makehe mai pē ke hoa mo hotau ngaahi tūkungá mo e tuʻunga fakafoʻituituí.

ʻĪmisi
Elder Cecil O. Samuelson Jr.

Naʻe akonaki ʻa e Palōfita ko Siosefa Sāmitá ʻo pehē, “Ko e ngaahi tefitoʻi moʻoni mahuʻinga ʻo ʻetau tui fakalotú, ko e fakamoʻoni ko ia ʻa e kau ʻAposetoló mo e kau Palōfitá ʻo fekauʻaki mo Sīsū Kalaisí, naʻá Ne pekia, pea telio, pea toe tuʻu ʻi he ʻaho hono tolú, ʻo hāʻele hake ki he langí; pea ko hono toenga ʻo e ngaahi meʻa kehe kotoa pē fekauʻaki mo ʻetau tui fakalotú, ko ha ngaahi tānaki atu pē ia ki ai.”1

ʻOku makatuʻunga e ngaahi tefitoʻi moʻoni ko ʻení ʻi he Fakalelei ʻa Sīsū Kalaisí. ʻOku “fakamatalaʻi [ʻe he foʻi lea ko e Fakaleleí] ʻa hono ʻfakatahaʻi maiʻ ʻo kinautolu naʻe mavahé, pea fakaʻilongaʻi ʻa e fakalelei ʻa e tangatá ki he ʻOtuá. ʻOku tupu ʻenau mavahé mei he faiangahalá, ko ia ai ko e taumuʻa ʻo e fakaleleí ke fakatonutonu pe ikunaʻi e ngaahi nunuʻa ʻo e faiangahalá.”2 ʻOku ou tui ʻe lava foki ke hoko e mavahe mei he ʻOtuá, ʻi ha ngaahi ʻuhinga kehe pē mei he faiangahalá.

ʻOku ʻilonga ʻaupito pea ʻoku tau feʻao maʻu pē mo e ngaahi meʻa ʻoku ala fakatuʻutāmaki ke tau mamaʻo ai mei heʻetau Tamai Hēvaní mo e Fakamoʻuí. Kae fakafiefiá he naʻe fakataumuʻa foki ʻa e Fakaleleí ki he ngaahi tūkunga kotoa ko ʻení. Ko hono ʻuhinga ia naʻe fakamatalaʻi ai ʻe Sēkope, ko e tokoua ʻo Nīfaí, ʻoku “taʻefakangatangata ʻa e Fakaleleí” (2 Nīfai 9:7), ʻa ia ʻoku ʻikai fakangatangata pe taʻotaʻofi mei tuʻa. Ko e ʻuhinga ia ʻoku fakaofo mo mahuʻinga fau ai e Fakaleleí. Ko ia ʻoku ʻikai ha ofo ʻi he ʻikai ngata pē hono fie maʻu ke tau fakahoungaʻi ʻa e meʻaʻofa taʻe-hano-tatau ko ʻení, ka ke mahino lelei foki ia kiate kitautolu.

Ko Sīsū Kalaisi tokotaha pē naʻe lava ke Ne fakahoko ʻa e Fakalelei maʻongoʻongá he Ko Ia tokotaha pē ʻa e tangata naʻe haohaoá mo e ʻAlo Tofu pē Taha ʻo e ʻOtua ko e Tamaí naʻe Fakatupú. Naʻá Ne maʻu mei Heʻene Tamaí Hono tufakanga ke fakahoko ʻa e ngāue mahuʻingá ni kimuʻa pea fakatupu ʻa e māmaní. Naʻe lava ʻa e Fakalelei kakato maʻá e kakai ʻo e toʻu tangata mo e kuonga kotoa pē koeʻuhi ko ʻEne moʻui haohaoa taʻe ʻi ai Haʻane angahala ʻi Heʻene ʻi māmaní, ʻa e lilinga Hono taʻataʻá, ʻEne mamahiʻia ʻi he ngoué pea ʻi he kolosí, ʻEne loto fiemālie ke pekiá, pea mo e Toetuʻu ʻa Hono Sinó mei he fonualotó.

Naʻe hoko ʻo moʻoni ʻa e Toetuʻú ki he tokotaha kotoa pē koeʻuhi ko e Fakaleleí. Neongo ia, koeʻuhi ko ʻetau ngaahi maumaufono mo e faiangahala fakafoʻituituí, ʻe fie maʻu ʻi he ngaahi tafaʻaki fekauʻaki mo e Fakaleleí ke tau tui ki he ʻEiki ko Sīsū Kalaisí, ke tau fakatomala, pea talangofua ki he ngaahi fono mo e ngaahi ouau ʻo e ongoongoleleí.

Moʻui Taʻe-faʻa-maté mo e Moʻui Taʻengatá

Mahalo ko e veesi ʻoku lahi taha hono fakaʻaongaʻi ʻi heʻetau ngaahi fakatahaʻangá mo ʻetau ngaahi tohí, ʻa e veesi fakaʻofoʻofa mo mahino ko ia ʻi he tohi ʻa Mōsesé ʻokú ne fakamatalaʻi fakanounou mai ʻení: “He vakai, ko ʻeku ngāué ʻeni mo hoku nāunaú—ke fakahoko ʻa e moʻui taʻe-faʻa-mate mo e moʻui taʻengata ʻa e tangatá” (Mōsese 1:39).

Te tau maʻu kotoa pē ʻa e moʻui taʻe-faʻa-maté koeʻuhí ko e Toetuʻú. Koeʻuhi ko e Fakaleleí, ko kinautolu ʻoku maʻu ʻa e tui feʻunga ki he ʻEiki ko Sīsū Kalaisí ke toʻo kiate kinautolu ʻa Hono huafá, ʻo fakatomala pea moʻui ʻo fakatatau mo ʻEne ongoongoleleí, pea nau tauhi e ngaahi fuakava kuo fai mo Ia pea mo ʻEne Tamaí, pea mo kau ʻi he ngaahi ouau fakamoʻui ʻoku lava ke fakahoko ʻi ha ngaahi founga mo e ngaahi feituʻu toputapú, te nau maʻu mo fiefia ʻi he moʻui taʻengatá.

ʻOku ʻikai ke u manatuʻi ha taimi kuó u fetaulaki ai mo ha taha naʻá ne fakahā ʻene tui mālohi kia Sīsū Kalaisí kae fuʻu hohaʻa ʻo fekauʻaki mo e Toetuʻú. ʻIo, ʻe ʻi ai pē ʻetau ngaahi fehuʻi ʻo kau ki hono fakaikiikí, ka ʻoku mahino kiate kitautolu ʻoku ʻatā ki he taha kotoa pē mo pau e tefitoʻi talaʻofa ko iá.

ʻOku fehangahangai hatau tokolahi mei he taimi ki he taimi, pea mahalo ʻoku toutou hoko—pe hoko maʻu pē—mo e ngaahi fehuʻi ʻoku fekauʻaki mo e founga ʻoku tau ʻilo ʻoku totonu ke tau moʻui aí, koeʻuhí he ʻoku ʻikai maʻu mola pē ʻa e moʻui taʻengatá ka ʻoku maʻu ia tuʻunga ʻi heʻetau ngāué mo e talangofuá. Hange ko e fehuʻi naʻe fai ʻe ʻEletā Tēvita A. Petinā ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá, “[ʻOku] hala nai ʻetau tui kuo pau ke tau fononga atu mei he leleí ki he lelei angé pea hoko ko ha kau māʻoniʻoni ʻiate kitautolu pē ʻi heʻetau vilitaki, lototoʻa, mo mapuleʻi lelei kitautolú?”3

Kapau ne maʻu pē hotau fakamoʻuí ʻi heʻetau feinga pē ʻiate kitautolú, ʻe matuʻutāmaki lahi ʻeni kiate kitautolu he ko kitautolú kotoa ʻoku ʻikai ke tau haohaoa pea ʻikai lava ke tau talangofua kakato ʻi he tafaʻaki kotoa pē ʻi he taimi kotoa pē. Te tau maʻu fēfē leva ʻa e tokoni mo e poupou ʻoku tau fie maʻú? Naʻe fakamahinoʻi ʻe Nīfai ʻa e tuʻunga ʻo e fetuʻutaki ʻi he vahaʻa ʻo e ʻaloʻofá mo e ngaahi ngāué, ʻi heʻene fakamoʻoni ʻo pehē, “He ʻoku mau ʻilo ʻoku ʻi he ʻaloʻofá ʻa homau fakamoʻuí, ʻo ka hili ʻemau fai ʻa e meʻa kotoa pē ʻe ala faí” (2 Nīfai 25:23).

ʻOku fakamanatu mai ʻe he “Fakahinohino ki he Ngaahi Folofolá ʻoku ʻuhinga ʻa e ʻaloʻofá ki ha founga pe meʻangāue fakalangi ʻokú ne ʻomi ʻa e mālohi pe tokoni ʻo fakafou ʻi he manavaʻofa mo e ʻofa ʻa Sīsū Kalaisi naʻe lava ke fai ʻi Heʻene Fakaleleí.4 Ko ia, ʻoku tau toetuʻu koeʻuhí ko e ʻaloʻofa ʻa Kalaisí, pea ko ʻEne ʻaloʻofá, ʻofá, mo e Fakaleleí ʻokú ne tokoniʻi kitautolu ke tau fakahoko ʻa e ngaahi ngāue leleí mo fai e fakalakalaka ʻoku fie maʻú, ʻa ia ne mei faingataʻa fau ke malava kapau ne tuku ʻataʻatā pē ki hotau iví mo ʻetau ngaahi maʻuʻanga tokoní.

Fiefia ʻi he Fakaleleí

Ko e taha ʻo e ngaahi meʻa lahi ʻoku ou saiʻia ai ʻia Nīfaí ko hono ʻulungāangá. Naʻe ʻikai faingofua ʻene moʻuí, tautautefito ki he taimi ʻoku tau fakahoa ai ia ki he moʻui fiemālie ʻoku ʻikai fakahoungaʻi ʻe hotau tokolahi he ʻaho ní. Naʻe taʻu lahi ʻa e nofo ʻa Nīfai mo hono fāmilí ʻi he maomaonganoá kimuʻa pea nau toki aʻu ki he fonua ʻo e talaʻofá. Ne ʻi ai e ngaahi taimi naʻa nau fiekaia, fieinua, mo ʻi ha tuʻunga fakatuʻutāmaki ai. Naʻe pau ke fakaleleiʻi ʻe Nīfai ha ngaahi palopalema fakafāmili ne toe lahi ange tupu meia Leimana mo Lemiuela, pea faifai pē ʻo ne mavahe mo kinautolu naʻe muimui ʻiate iá, mei he niʻihi naʻe kau mo Leimana mo Lemiuelá.

Neongo e fusimoʻomo ʻenau ngaahi fie maʻú pea mo e ngaahi faingataʻá, ka naʻe lava ke pehē ʻe Nīfai, “Pea naʻe hoko ʻo pehē naʻa mau nofo ʻi he fiefia” (2 Nīfai 5:27).

Naʻe mahino kiate ia ʻoku ʻi ai e founga moʻui ʻe maʻu ai ʻa e fiefiá, tauʻatāina mei he ngaahi faingataʻá, ngaahi poletakí mo e ngaahi loto-mamahi ʻoku hoko ki heʻetau moʻuí kotoa. Naʻe lava ke ne tokanga taha pē ki he fuʻu mahino ko ia ʻo kau ki he palani ʻa e ʻOtuá maʻana mo hono kakaí ʻo lava ke ne fakaʻehiʻehi ai mei hano lōmekina ʻene moʻuí ʻe hono ngaahi faingataʻaʻiá pe ʻi heʻene vakai tonu ki he faingataʻa ʻo e moʻuí. ʻOku ʻikai faingofua, ka naʻá ne kei fiefia pē mo hono kakaí. Naʻe mahino kiate kinautolu ʻe fakahoko ha Fakalelei, pea naʻa nau falala te nau kau ai.

Naʻe fehuʻi loto ʻe Nīfai kiate ia e ngaahi fehuʻi mahuʻinga ko ia te tau fai ʻi haʻatau fakakaukau atu ki he tuʻunga ʻo e Fakalelei ʻa Kalaisí ʻi heʻetau moʻuí:

“Ko ia, kapau kuó u mamata ki ha ngaahi meʻa lalahi pehē, kapau kuo ʻaʻahi ʻa e ʻEikí ʻi heʻene āfeitaulalo lahi pehē faú ki he fānau ʻa e tangatá ʻi heʻene ʻaloʻofa lahi peheé, ko e hā ʻe tangi ai ʻa hoku lotó pea nofo ai ʻa hoku laumālié ʻi he teleʻa ʻo e mamahí, pea vaivai ʻa hoku sinó, pea mole mo hoku iví, koeʻuhi ko hoku ngaahi faingataʻaʻiá?

“Pea ko e hā te u tuku ai au ke u moʻulaloa ki he angahalá, koeʻuhi ko hoku kakanó? ʻIo, ko e hā te u tukulolo ai ki he ngaahi ʻahiʻahí, koeʻuhi kae lava ʻe he tokotaha angakoví ʻo maʻu ha mālohi kiate au ʻo maumauʻi ʻa ʻeku melinó, pea fakamamahiʻi ʻa hoku laumālié? Ko e hā ʻoku ou ʻita ai koeʻuhi ko hoku filí?” (2 Nīfai 4:26–27).

Hili ʻene tangilāulaú, naʻá ne toe tali pē ʻene ngaahi fehuʻí ʻi heʻene ʻiloʻi ʻa e founga kuo pau ke ne fakaleleiʻi ʻaki ʻene palopalemá: “ʻĀ hake, ʻe hoku laumālie! ʻOua te ke toe vaivai koeʻuhi ko e angahalá. Fiefia, ʻe hoku loto, pea ʻoua naʻa toe tuku ki he fili ʻo hoku laumālié ke ne ʻahiʻahiʻi au. … ʻE ʻEiki, kuó u falala kiate koe, pea te u falala kiate koe ʻo taʻengata” (2 Nīfai 4:28, 34).

ʻOku ʻuhinga nai ʻeni naʻe ʻikai pē toe ʻi ai ha palopalema ia ʻa Nīfai? ʻOku ʻuhinga nai naʻe mahino kakato kiate ia ʻa e meʻa kotoa pē naʻe hoko kiate iá? Manatuʻi ʻa e tali naʻá ne fai ki ha ʻāngelo he ngaahi taʻu lahi kuo hilí kimuʻa pea fai kiate ia ʻa e fehuʻi mahuʻinga fekauʻaki mo e Fakalelei ʻa Kalaisí, ʻa ia ʻe hoko ʻi he kahaʻú: “ʻOku ou ʻilo ʻoku ʻofa ʻa e [ʻOtuá] ki heʻene fānaú; ka neongo iá, ʻoku ʻikai te u ʻiloʻi hono ʻuhinga ʻo e meʻa kotoa pē” (1 Nīfai 11:17).

He ʻikai foki ke tau lava pea he ʻikai ke tau ʻiloʻi hono ʻuhinga ʻo e meʻa kotoa pē, ka ʻe lava pea kuo pau ke tau ʻiloʻi ʻoku ʻofa ʻa e ʻEikí ʻi Heʻene fānaú pea ʻe lava ke tau maʻu ʻa hono kakato ʻo e ʻaloʻofa mo e Fakalelei ʻa Kalaisí ʻi heʻetau moʻuí mo hotau ngaahi faingataʻaʻiá. Ko ia ai, ʻoku tau ʻiloʻi pea kuo pau ke tau manatuʻi ʻa hono fakavalevale mo hono fakatuʻutāmaki ke ʻoange ha potu moʻo Sētane ʻi hotau lotó.

Naʻa mo e taimi ʻoku mahino lelei ai kiate kitautolu pea tau tukupā ke toʻo ʻa e koví mo e tokotaha angakoví mei hotau lotó pea mo ʻetau moʻuí, ʻoku tau tōnounou ai he ʻoku tau faʻa hoko ko ha kau tangata mo ha kau fefine “fakakakano” (vakai, Mōsaia 3:19). Ko ia, kuo pau ke tau fakamālō pea ngāue ʻaki ʻa e tefitoʻi moʻoni ʻo e fakatomalá. Neongo ʻoku tau faʻa lea ʻaki ʻo pehē ko ʻetau fakatomalá ko ha meʻa ia ʻoku hoko, pea ʻoku faʻa hoko pē ia, ka ki hotau tokolahi, ko ha meʻa ia ʻoku fai maʻu pē lolotonga ʻetau kei moʻuí.

Ko e moʻoni, ʻoku fakatou ʻi ai ʻa e angahala ʻo hono taʻefai ʻo e meʻa ʻoku totonu ke tau faí mo hono fai ʻo e meʻa naʻe ʻikai totonu ke tau faí, ʻa ia ʻe lava ke tau kamata foua levaʻa e hala ʻo e fakatomalá ʻi he taimí ni. ʻOku ʻi ai ha faʻahinga angahala mo e fehālaaki ʻe lava ke tau siʻaki he taimí ni pea ʻoua ʻaupito naʻa toe fai. Hangē ko ʻení, ʻe lava ke tau totongi vahehongofulu kakato ʻi he toenga ʻo hotau ngaahi ʻahó neongo naʻe ʻikai pehē maʻu pē. Ka ʻoku ʻi ai e ngaahi tafaʻaki kehe ʻo ʻetau moʻuí ʻe fie maʻu ke hokohoko pē ʻene fakalakalaká mo hono tokangaʻí, hangē ko ʻetau moʻui fakalaumālié, ʻofa faka-Kalaisí, ʻetau ongoʻingofua e niʻihi kehé, faʻa fakaʻatuʻi e kau mēmipa ʻo e fāmilí, tokanga ki hotau kaungāʻapí, mahino ʻa e folofolá kiate kitautolú, ʻalu ki he temipalé, mo e tuʻunga lelei hono fai ʻetau ngaahi lotu fakatāutahá.

ʻE lava ke tau fakamālō ki he Fakamoʻuí, ʻa ia ʻokú Ne ʻafioʻi lelei ange kitautolú, ʻi Heʻene fokotuʻu ʻa e sākalamēnití ke tau lava ʻo fakafoʻou maʻu pē ʻetau ngaahi fuakavá ʻi heʻetau toʻo ʻa e ongo fakaʻilonga toputapú mo fakapapau te tau ʻai kiate kitautolu ʻa Hono huafa māʻoniʻoní, ke manatu maʻu ai pē kiate Ia, mo tauhi ʻEne ngaahi fekaú. ʻI heʻetau muimui ʻi he sīpinga ʻe lava ke tau “nofo [ai] ʻi he fiefiá,” ʻe toe lelei ange leva ʻa ʻetau fakatomalá mo ʻetau ngāué, pea tupulaki mo ʻetau malava ko ia ke mahino kiate kitautolu pea tau fakahoungaʻi ʻa e Fakaleleí.

Fakatomalá mo e Talangofuá

ʻI he ngaahi uike kimuʻa pea fokotuʻu ʻa e Siasí ʻi he 1830, naʻe maʻu ʻe he Palōfita ko Siosefa Sāmitá ha fakahā fakaofo ʻokú ne fakalahi mai e mahino ʻoku tau maʻu fekauʻaki mo e Fakaleleí he ko e Fakamoʻuí tonu pē naʻe folofola mo faiakó. Naʻá Ne fakamatalaʻi ko e “Huhuʻi [Ia] ʻo e māmaní” (T&F 19:1), fakahā naʻá Ne muimui ki he finangalo ʻo e Tamaí, peá Ne folofola, “ʻOku ou fekau kiate koe ke ke fakatomala, pea tauhi ʻa e ngaahi fekau kuó ke maʻú” (T&F 19:13).

Ko e sīpinga faingofua ko ʻeni ʻo e fakatomalá mo e talangofuá, ʻoku makatuʻunga moʻoni ai ʻa e “nofo ʻi he fiefiá.” ʻOku tau ʻiloʻi ko e meʻa ʻeni ʻoku fie maʻu ke tau faí, neongo ʻe ngalo ʻiate kitautolu hono ʻuhingá ʻi he taimi ʻe niʻihi. ʻOku fakamanatu mai ʻe he ʻEikí hono ʻuhingá ʻi he fakalea ʻo e fakahā tatau pē:

“He vakai, ko au ko e ʻOtuá, kuó u kātakiʻi ʻa e ngaahi meʻá ni maʻá e kakai kotoa pē, koeʻuhi ke ʻoua naʻa nau mamahi ʻo kapau te nau fakatomala;

“Ka ʻo kapau ʻe ʻikai te nau fakatomala kuo pau ke nau mamahi ʻo hangē pē ko aú;

“ʻA ia ko e mamahi naʻe langaki ai ʻa ʻeku tetetete ʻaʻaku, ʻa ia ko e ʻOtuá, ko e tokotaha ʻoku mālohi tahá, koeʻuhi ko e mamahí, pea mo e tafe ʻa e totó ʻi he ava kotoa ʻo hoku kilí, mo e mamahiʻia ʻi he sinó mo e laumālié fakatouʻosi—peá u loto ke ʻoua naʻá ku inu ʻi he ipu mahí, peá u holomui ai—

“Ka neongo iá, ke tuku ʻa e lāngilangí ki he Tamaí, pea naʻá ku inu ai ʻo fakaʻosi ʻa ʻeku ngaahi teuteu ki he fānau ʻa e tangatá” (T&F 19:16–19).

He toki lēsoni fakaʻofoʻofa ia. ʻOku ou ʻilo fakapapau ʻoku ʻikai lava ʻe ha taha ʻiate kitautolu ʻo fakakaukauloto atu ki he mahuʻinga mo e lahi ʻo e mamahi ne foua ʻe he ʻEikí ʻi Heʻene fakahoko ʻa e Fakalelei maʻongoʻongá. ʻOku ʻikai ke u tui naʻe mahino kakato kia Siosefa Sāmita ʻa e mamahi ʻa e Fakamoʻuí ʻi he taimi ko iá, neongo naʻe maʻu ʻe he Palōfitá ha loto houngaʻia mo ha mahino lahi ange mei hono ʻahiʻahiʻi mo fakamamahiʻi ia ʻi he ngaahi taʻu kimui aí. Fakakaukau angé ki he fakahinohino ko ha fakatonutonu naʻe fai tonu pē ʻe Sīsū kia Siosefa ʻi Heʻene akonekina mo fakafiemālieʻi ia ʻi he taimi faingataʻa naʻe fakahū ai ia ʻi he Fale Fakapōpula ko Lipetií. Naʻe folofola ange ʻa e ʻEikí: “Naʻe ʻalu hifo ʻa e Foha ʻo e Tangatá ʻo māʻulalo ange ʻiate kinautolu kotoa pē. ʻOkú ke lahi ange koe ʻiate ia?” (T&F 122:8).

Ko e fehuʻi naʻe fai kia Siosefá, ko ha fehuʻi foki ia kiate kitautolu takitaha ʻi heʻetau ngaahi fefaʻuhi mo e faingataʻaʻia fakafoʻituituí. ʻOku totonu ke ʻoua naʻa teitei veiveiua hatau taha ki he tali totonú.

Ko e meʻa fakafiefia ʻa ʻetau ʻilo naʻe fakahoko ʻe Sisū ʻa e ngaahi meʻa naʻá Ne fakahokó koeʻuhi pē ko ʻEne ʻofa ʻiate kitautolú, kae ʻikai ko e pehē naʻe taʻemalava ke Ne tuku taʻe fakahoko ia. Naʻe ʻofa foki mo fakaʻapaʻapa ʻa Sīsū ki Heʻene Tamaí ʻi ha tuʻunga ʻoku ʻikai ke tau malava ʻo maʻu ha mahino kakato ki hono lolotó mo e mateakí. Kapau ʻoku tau ongoʻi ke tau fakaʻapaʻapa mo kitautolu mo ʻofa ʻi he Fakamoʻuí, kuo pau ke ʻoua naʻa teitei ngalo naʻá Ne fakahoko e meʻa naʻá Ne fai maʻatautolú, ke ʻoua naʻa tau mamahi tatau mo Ia ʻo hangē ko e fie maʻu ʻa e fakamaau totonú meiate kitautolú.

Ne hanga ʻe he uipí, tukuhāusiá, ngaohikoviʻí, tutukí, fakamamahi mo e lotomafasia taʻe ʻi ai hano tataú, ʻo teuteuʻi Ia ke Ne lavaʻi ʻa e fuʻu mamahi taʻefakatataua he ʻikai ke lava ʻe ha taha ke makātakiʻi taʻe te ne maʻu ʻa Hono ngaahi mālohí mo ʻEne loto fakapapau ʻe tulifua ki he taumuʻá, ʻo kātekina ʻa e meʻa kotoa ʻe fetaulaki mo iá.

Ko e Taʻefakangatangata ʻo e Fakaleleí

ʻI heʻetau fakakaukau atu ki he taʻefakangatangata ʻa e Fakaleleí mo e loto fiemālie ʻa e Huhuʻí ke mamahi koeʻuhi ko ʻetau ngaahi angahalá, ʻoku totonu ai ke tau fakatokangaʻi ʻi he loto houngaʻia ʻoku mahulu ange ʻa e meʻa ia ʻoku fālute ʻe he feilaulau fakaleleí! Fakakaukau ki he ngaahi lea ko ʻeni ʻa ʻAlamā ki he kakai tui faivelenga ʻo Kitioné ʻi he meimei senituli ʻe taha kimuʻa ia pea toki fakahoko ʻa e Fakaleleí:

“Pea [ʻe] hāʻele atu [ʻa Sīsū], ʻo kātakiʻi ʻa e ngaahi mamahi mo e ngaahi faingataʻá pea mo e ngaahi ʻahiʻahi kehekehe kotoa pē; pea ʻe fai ʻeni koeʻuhí ke lava ʻo fakamoʻoniʻi ʻa e folofolá ʻa ia ʻoku pehē te ne toʻo kiate ia ʻa e ngaahi mamahi mo e ngaahi mahaki ʻoku moʻua ai hono kakaí.

“Pea te ne toʻo kiate ia ʻa e maté, koeʻuhi ke ne vete ʻa e ngaahi haʻi ʻo e maté ʻa ia ʻoku haʻihaʻi ʻa hono kakaí; pea te ne toʻo kiate ia ʻa honau ngaahi vaivaí, koeʻuhi ke fonu hono lotó ʻi he ʻaloʻofá, ʻo fakatatau ki he kakanó, koeʻuhí ke ne ʻafioʻi ʻo fakatatau ki he kakanó ʻa e founga ke tokoniʻi ai ʻa hono kakaí ʻo fakatatau ki honau ngaahi vaivaí.

“Ko ʻeni ʻoku ʻafioʻi ʻe he Laumālié ʻa e meʻa kotoa pē; ka neongo iá ʻe mamahi ʻa e ʻAlo ʻo e ʻOtuá ʻo fakatatau ki he kakanó koeʻuhi ke ne lava ʻo toʻo kiate ia ʻa e ngaahi angahala ʻa hono kakaí, koeʻuhi ke ne lava ʻo fakamolemoleʻi ʻenau ngaahi maumau-fonó ʻo fakatatau ki he māfimafi ʻo ʻene fakamoʻuí; pea ko ʻeni vakai, ko e fakamoʻoni ʻeni ʻoku ʻiate aú” (ʻAlamā 7:11–13).

Fakakaukau angé ki ha faitoʻo kakato mo taʻefakangatangata ki heʻetau ngaahi mamahí, faingataʻaʻiá, ʻahiʻahí, mahamahakí, angahalá, loto-mamahí, mo e ngaahi maumaufonó. Te ke lava nai ʻo fakakaukau ki ha faʻahinga meʻa ke fetongi ʻaki e Fakalelei ʻa Kalaisí? Tānaki atu ki ai ʻa e Toetuʻu taʻemafakatatauá pea ʻe kamata leva ke tau maʻu ha kiʻi mahino feʻunga ke tau hiva, “ʻOku fakaofo ʻa e ʻofa ʻa Sīsū kiate aú.” 5

ʻOku ʻuhinga ki he hā ʻa e Fakaleleí kiate koe mo aú? Ko hono kānokato ia ʻo e ʻuhinga kotoa pē. Hangē ko e fakamatala ʻa Sēkopé, ʻe lava ke tau “fakalelei ki [he Tamaí] ʻi he fakalelei ʻa Kalaisi, ko hono ʻAlo pē Taha naʻe Fakatupú” (Sēkope 4:11). ʻOku ʻuhinga ʻeni ʻe lava ke tau fakatomala, fāitaha mo tali kakato Ia, pea fakaʻehiʻehi mei he ngaahi fehālaaki pe ngaahi maʻuhala te ne “fakaʻikaiʻi ʻa e ngaahi ʻaloʻofa ʻa Kalaisí, peá ne fakataʻeʻaongaʻi ʻa ʻene fakaleleí mo e mālohi ʻo ʻene huhuʻí” (Molonai 8:20).

ʻOku tau fakaʻehiʻehi mei hono taʻefakalāngilangiʻi mo taʻefakaʻapaʻapaʻi e Fakalelei ʻa e Fakamoʻuí ʻaki ʻetau muimui ki he akonaki ʻa Hilamaní, ʻa ia ʻoku kaungatonu he ʻahó ni ʻo hangē pē ko ia ʻi he ngaahi taʻu kimuʻa pea hāʻele mai ʻa e ʻEikí ki he māmaní: “ʻOiauē manatu, manatu, ʻe hoku ongo foha … ʻoku ʻikai mo ha toe hala kehe pe founga ʻe lava ʻo fakamoʻui ai ʻa e tangatá, ka ʻi he taʻataʻa fakalelei pē ʻo Sīsū Kalaisí, ʻa ia ʻe hāʻele maí; ʻio, manatu ʻokú ne hāʻele maí ke huhuʻi ʻa e māmaní” (Hilamani 5:9).

Ko e moʻoni ʻoku fālute ʻe Heʻene Fakaleleí ʻa e māmaní kotoa mo e kakai kotoa pē mei he kamataʻangá ʻo aʻu ki he ngataʻangá. Neongo ia, ʻoua muʻa naʻa ngalo ʻiate kitautolu ʻi hono tuʻunga fakalūkufua mo kakató, ʻoku toe fakafoʻituitui pea fakahoko makehe mai foki ia ke feʻunga tonu peá ne feau tonu ʻa hotau ngaahi tuʻunga fakafoʻituitui takitaha. ʻOku ʻafioʻi lelei ange kitautolu takitaha ʻe he Tamaí mo e ʻAló, ʻo laka ange ʻi he meʻa ʻoku tau ʻiloʻí pea kuó Na teuteu ha Fakalelei maʻatautolu ʻa ia ʻoku fenāpasi kakato mo ʻetau ngaahi fie maʻú, ngaahi faingataʻaʻiá, mo e ngaahi meʻa te tau ala faí.

Fakafetaʻi ki he ʻOtuá ʻi he foaki mai ʻa Hono ʻAló, pea fakafetaʻi ki he Fakamoʻuí koeʻuhí ko ʻEne Fakaleleí. ʻOku moʻoni pea ʻaonga ia pea te ne tataki ʻa kitautolu ki he feituʻu ʻoku tau fie maʻu mo fakaʻamu ke tau ʻi aí.

Maʻuʻanga Fakamatalá

  1. Siosefa Sāmita, Ngaahi Akonaki ʻa e Kau Palesiteni ʻo e Siasí: Siosefa Sāmita (Tohi Lēsoni ʻa e Lakanga Taulaʻeiki Faka-Melekisētekí mo e Fineʻofá, 2007), 57.

  2. Bible Dictionary, “Atonement,” 617; vakai foki, Fakahinohino ki he Ngaahi Folofolá, “Fakaleleí, Fakaleleiʻí,” 14.

  3. David A. Bednar, “In the Strength of the Lord,” ʻi he Brigham Young University 2001–2002 Speeches (2002), 123.

  4. Vakai, Bible Dictionary, “Grace,” 697; vakai foki, Fakahinohino ki he Ngaahi Folofolá, “ʻAloʻofá,” 232.

  5. “ʻOku Fakaofo,” Ngaahi Himi, fika 102.

Toʻohemá: Ko e Lotu ʻi Ketisemaní, tā ʻe Del Parson

Ko e ʻOhomohe Fakaʻosí, tā ʻe Simon Dewey, ʻi he angalelei ʻa e Altus Fine Art, ʻAmelikani Fooki, ʻIutā

Taá naʻe fai ʻe Frank Helmrich