2015
Ko e Fuakava Foʻou mo Taʻengatá
Tīsema 2015


Ko e Fuakava Foʻou mo Taʻengatá

ʻI he mahino kiate kitautolu mo tau moʻui ʻo fakatatau ki he fuakava foʻou mo taʻengatá, te tau maʻu ʻa e moʻui taʻengatá.

ʻĪmisi
illustration of space and stars

FAITAAʻI ʻO E HILIFAKINIMÁ ʻE SARAH CARABINE JENSON; TĀ ʻO E ONGO MEʻA ʻI MUʻA HE TEMIPALE LOSI ʻENISELASI KALEFŌNIÁ FAITĀ ʻA JERRY GARNS; NGAAHI ʻATA ʻOKU HĀ MEI MUÍ MEI HE ISTOCK/THINKSTOCK

Ko e Taumuʻa ʻo e Moʻuí

Ko e kakai kotoa pē ko ha foha mo ha ʻōfefine ia ʻo ha mātuʻa fakalangi.1 ʻOku ʻomi ʻe he palani ʻo e fakamoʻui ʻa e Tamai Hēvaní ʻa e faingamālie ke maʻu ʻe he tokotaha kotoa pē ʻa e moʻui taʻengatá, ʻa ia ko e moʻui ʻoku tākiekina ʻe he ʻOtuá.2 ʻOku ʻikai ha toe meʻaʻofa maʻongoʻonga ange.3 ʻOku fakamatalaʻi ʻe he ʻilo ʻo e palani ʻo e fakamoʻuí ʻa e taumuʻa ʻo e moʻuí pea kapau te tau loto ki ai, te tau fakahoko ʻetau filí mei ha fakakaukau taʻengata.

Naʻe fakamatalaʻi loloto ʻa e palaní mo ʻene kaunga ki he moʻui fakamatelié ʻe ʻEletā Lōpeti D. Heili ʻo e Kōlomu ʻo e Toko Hongofulu Mā Uá, ʻi ha fakamatala ʻi he Liahona ʻo ʻOkatopa, 2015.4 Naʻe fokotuʻu ʻe he Tamaí ʻa e fuakava foʻou mo taʻengatá ko ha konga ia ʻo ʻEne palaní ke lava Hono ngaahi fohá mo e ʻōfefiné ʻo foki hake ki Hono ʻafioʻangá pea maʻu ʻa e moʻui taʻengatá.

ʻI he talamuʻaki ʻa e ʻEikí ki he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá, naʻá Ne pehe ai: “Ko ia, ko au ko e ʻEikí, ʻi heʻeku ʻiloʻi ʻa e fakatuʻutāmaki ʻa ia ʻe hoko mai ki he kakai ʻo e māmaní, naʻá ku ui ai ki heʻeku tamaioʻeiki ko Siosefa Sāmita, ko e Siʻí, peá u lea kiate ia mei langi, …

“Koeʻuhí ke lava ʻeku fuakava taʻengatá ʻo fokotuʻu.”5

ʻOku hanga ʻe he fuakavá ni ʻa ia naʻe faʻa folofolaʻaki ʻe he ʻEikí ko e “fuakava foʻou mo taʻengatá,” ʻo fālute ʻa hono kakato ʻo e ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí, kau ai ʻa e ngaahi ouaú mo e ngaahi fuakava kotoa ʻoku fie maʻu ki he fakamoʻui ʻo e faʻahinga ʻo e tangatá.6 Neongo ko hono fokotuʻu ʻo e fuakava foʻou mo taʻengata ʻa e ʻEikí ʻi he māmaní ko e taumuʻa tefito ia ʻo e Ongoongoleleí, ka ʻoku ʻikai ke mahino ki he Kāingalotu ʻe niʻihi ʻa hono mahuʻinga ʻo e fuakavá mo e talaʻofa ʻo ha ngaahi meʻa lelei ʻe hoko mai kiate kinautolu ʻoku nau tauhi iá. Ko e taumuʻa ʻo e fakamatala ko ʻení ke tokoni ke mahino lelei ange kiate kitautolu pea tau moʻui ʻo fakatatau ki he fuakava foʻou mo taʻengatá kae lava ke tau maʻu ʻa e moʻui taʻengatá. Te ne fakamatalaʻi foki ʻa e anga e fenāpasi ʻa e taha ʻo e ngaahi ouau mo e ngaahi fuakava mahuʻinga taha ʻo e ongoongoleleí—mali taʻengatá—mo e fuakava foʻou mo taʻengata ʻo e ongoongoleleí.

Ko Hono ʻUhinga mo e Taumuʻa ʻo e Fuakava Foʻou mo Taʻengatá

ʻOku ʻuhinga ha fuakava ʻi he ongoongoleleí ki ha femahinoʻaki (pact), aleapau (contract), pe ko ha felotoi (agreement) ʻi he vahaʻa ʻo e ʻOtuá mo ha tokotaha (pe kakai) ʻoku nau maʻu ʻa e ngaahi ouau ʻo e lakanga fakataulaʻeikí ʻi hono fakahoko ʻe ha taha ʻaki ʻa e mafai ʻo e lakanga fakataulaʻeikí pea ʻoku loto ke muimui ki he ngaahi tuʻutuʻuni mo e ngaahi tuʻunga ʻoku fekauʻaki mo e fuakava ko iá. ʻOku fokotuʻu ʻa e ngaahi tuʻutuʻuni mo e ngaahi tuʻunga ko ʻení ʻe he ʻOtuá.7

ʻĪmisi
Deacons passing the sacrament to a Filipino congregation.

Ko e fuakava foʻou mo taʻengatá “ko hono tānaki fakakātoa ia ʻo e ngaahi fuakavá mo e ngaahi fatongia ʻo e ongoongoleleí”8 naʻe ʻomi he kuonga muʻá9 pea toe fakafoki mai ki he māmaní ʻi he ngaahi ʻaho fakaʻosí ni. ʻOku fakamatalaʻi ʻeni ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 66:2: “Ko e moʻoni, ʻoku ou pehē kiate koe, ʻokú ke monūʻia koeʻuhi ko hoʻo tali ʻeku fuakava taʻengatá, ʻio ʻa hono kakato ʻo ʻeku ongoongoleleí, ʻa ia kuo ʻoatu ki he fānau ʻa e tangatá, koeʻuhí ke nau maʻu ʻa e moʻuí pea ngaohi ke nau kau ʻi hono maʻu ʻo e ngaahi nāunau ʻa ia ʻe fakahā mai ʻi he ngaahi ʻaho fakaʻosí, ʻo hangē ko ia naʻe tohi ʻe he kau palōfita mo e kau ʻaposetolo ʻi he ngaahi ʻaho ʻi muʻá.”10 Koeʻuhí kuo toe fakafoki mai ʻa e fuakavá ʻi he kuonga fakakōsipeli fakaʻosí, ʻoku “foʻou,” pea aʻu atu ki he taʻengatá,11 ko ia ʻoku “taʻengata ia.”

ʻOku folofola ʻa e ʻEikí ʻi he tohi folofolá “ki he” fuakava foʻou mo taʻengatá fakatouʻosi mo “ha” fuakava foʻou mo taʻengata. Hangē ko ʻení, Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá 22:1, ʻOkú ne folofola kau ki he papitaisó “ko ha fuakava foʻou mo taʻengata, ʻio naʻe ʻi ai talu mei he kamataʻangá.” ʻI he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá 132:4, ʻOkú Ne toe folofola ai ki he mali taʻengatá ko “ha fuakava foʻou mo taʻengata.” ʻI he taimi ʻokú Ne folofola ai ʻo kau ki “ha” fuakava foʻou mo taʻengata, ʻokú Ne ʻuhinga ki ha taha ʻo e ngaahi fuakava lahi ʻoku kātoi ʻe Heʻene ongoongoleleí.

ʻI he taimi ʻoku folofola fakapatonu ai ʻa e ʻEikí ki “he” fuakava foʻou mo taʻengatá, ʻokú Ne ʻuhinga ki he kakato ʻo e ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí, ʻa ia ʻokú ne fālute kotoa ʻa e ngaahi ouaú mo e ngaahi fuakava ʻoku fie maʻu ki he fakamoʻui mo e hākeakiʻi ʻo e faʻahinga ʻo e tangatá. ʻOku ʻikai ko e papitaisó pe mali taʻengatá ʻa “e” fuakava foʻou mo taʻengatá; ka, ko e konga pē kinaua ʻo hono kakató.

ʻOku Maʻu ʻa e Moʻui Taʻengatá ʻe Kinautolu ʻOku Kātaki ki he Ngataʻangá

ʻOku talaʻofa mai e ngaahi tāpuaki maʻongoʻonga mo taʻengatá kiate kinautolu ʻoku nau maʻu ʻa e ngaahi ouau ʻo e ongoongoleleí ne fakahoko ʻi he mafai totonu ʻo e lakanga fakataulaʻeikí pea fakamaʻu ʻe he Laumālie Māʻoniʻoni ʻo e Talaʻofá,12 pea mo kei tauhi ʻa e ngaahi fuakava toputapu ʻoku fekauʻaki mo e ngaahi ouaú. ʻOku kau ki he ngaahi tāpuakí ni ʻa e fakamolemoleʻi ʻo e ngaahi angahalá,13 ʻa e mālohi ʻo e anga faka-ʻOtuá,14 pea mo e tākaua ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní,15 fakataha mo e tataki, ueʻi, fakafiemālie, nonga, ʻamanaki lelei, pea mo hono fakamāʻoniʻoniʻi ʻo e meʻafoaki ko iá.16

ʻI he kotoa e ngaahi tāpuaki mo e ngaahi meʻaʻofa maʻongoʻonga kotoa ʻa e ʻOtuá, ko e tuʻukimuʻa tahá ko e moʻui taʻengatá—ʻa ia ko e moʻui ʻa e ʻOtuá!17 ʻOku foaki ʻa e meʻaʻofá ni kiate kinautolu pē ʻoku nau maʻu ʻa e ngaahi ouau ʻo e ongoongoleleí pea tauhi ʻa e ngaahi fuakava ʻoku kātoi ʻi he fuakava foʻou mo taʻengatá.18 Naʻe folofola ʻa e ʻEikí: “Ko e fuakava foʻou mo taʻengatá … naʻe fokotuʻu ia ki hono kakato ʻo hoku nāunaú.”19 ʻIo, ko kinautolu ko ia te nau fakahoko ʻa e fuakava foʻou mo taʻengatá pea kātaki ki he ngataʻangá “te [nau] ʻalu atu ʻi he ʻuluaki toetuʻú … ʻo maʻu ʻa e ngaahi taloni, ngaahi puleʻanga, ngaahi pule fakapilinisi, mo e ngaahi mālohi, ngaahi pule, ko e ngaahi māʻolunga mo e ngaahi loloto kotoa pē.”20 Ne ʻikai ha toe fakaʻuliʻulilātai hono fakahā ʻe he ʻEikí “ʻe fai kiate kinaua ʻi he ngaahi meʻa kotoa pē ʻa ia kuo hilifaki kiate kinaua ʻe heʻeku tamaioʻeikí, ʻi he nofo taimí, pe fai atu ʻi hono kotoa ʻo e nofo taʻengatá; pe ʻe mālohi kakato ia ʻo ka na ka mamaʻo mei he māmaní; pea te na fakalaka atu ʻi he kau ʻāngeló, mo e ngaahi ʻotuá, ʻa ia kuo fokotuʻu ʻi aí, ʻo maʻu hona hakeakiʻí mo e nāunau ʻi he ngaahi meʻa kotoa pē, ʻo hangē ko ia kuo fakamaʻu ki hona ʻulú, ʻa ia ko e nāunau ko ha kakato ia pea ko ha hokohoko atu ai pē ia ʻo e ngaahi hako ʻo taʻengata pea taʻengata. Pea te na hoko leva ko e ongo ʻotua.”21

ʻI hono fakanounouʻí, ko kinautolu ʻoku nau fakahoko ʻa e fuakava foʻou mo taʻengatá pea kātaki ʻi he angatonu ki he ngataʻangá te nau (1) maʻu e kakato ʻo e nāunau ʻo e ʻOtuá, (2) fiefia ʻi he mālohi ʻo e anga faka-ʻOtuá ʻi he nofo taimí mo e taʻengatá,22 (3) ʻe hākeakiʻi kinautolu, (4) aʻusia e mali taʻengatá mo tupulaki, pea (5) hoko ko e ngaahi ʻotua. ʻI hono fakatahaʻi kotoa e ngaahi tāpuakí ni ko hono tumutumú ʻa e moʻui taʻengatá.

Kuo Pau ke Tau Talangofua ki he Fuakava Takitaha ʻi he Fuakava Foʻou mo Taʻengatá

Naʻe fakahā mahino ʻe he ʻEikí te tau toki maʻu pē ʻa e ngaahi tāpuaki fisifisimuʻá ni ʻi heʻetau talangofua ki Heʻene ngaahi fonó ʻo hangē ko ia kuo fakatoka ʻi he fuakava foʻou mo taʻengatá: “Ko e fuakava foʻou mo taʻengatá … naʻe fokotuʻu ia ki hono kakato ʻo hoku nāunaú; pea ko ia ia te ne maʻu hano kakató kuo pau pea te ne tauhi ʻa e fonó, pe ʻe fakamalaʻiaʻi ia, ʻoku folofola ʻe he ʻEiki ko e ʻOtuá.”23 Naʻá Ne toe fakahā foki, “He ko kinautolu kotoa pē ʻoku fie maʻu ha tāpuaki mei hoku nimá, te nau tauhi ʻa e fono ʻa ia naʻe fokotuʻu ki he tāpuaki ko iá, pea mo hono ngaahi tuʻunga ʻo iá, ʻo hangē ko ia naʻe fokotuʻu ʻi he teʻeki ai ke ʻai ʻa e tuʻunga ʻo e māmaní.”24 ʻOku toe folofola ʻa e ʻEikí ʻi he vahe tatau ʻo e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá ʻo pehē: “Ko e moʻoni, ko e moʻoni, ʻoku ou pehē kiate kimoutolu, kapau ʻe ʻikai te mou tauhi ʻeku fonó ʻe ʻikai te mou lava ʻo maʻu ʻa e nāunau ko ʻení.”25

ʻOku fakaʻaongaʻi ʻa e fie maʻu fakapatonu ko ia kuo pau ke tau talangofua ki he ngaahi fono ʻa e ʻOtuá kae lava ke maʻu ʻa e nāunau kuó Ne ʻomi ki he angatonú ki he kotoa ʻo e ngaahi ouau mo e ngaahi fuakava ʻi he fuakava foʻou mo taʻengatá. Hangē ko ʻení, kapau he ʻikai ke u maʻu ʻa e ouaú mo tauhi ʻa e fuakava ʻo e papitaisó, te u malaʻia, pe ko hono ʻuhingá he ʻikai ke u fakalakalaka—he ʻikai ke u lava ʻo maʻu ʻa e kakato ʻo Hono nāunaú. ʻE tatau pē ʻo kapau he ʻikai ke u maʻu ʻa e ngaahi ouau ʻo e temipalé pea tauhi ʻa e ngaahi fuakava fekauʻaki mo iá, kapau te u fakafisingaʻi hono maʻu ha faʻahinga ouau ʻo e ongoongoleleí pe kapau te u fakafisinga ke tauhi ʻa hono ngaahi fuakavá, he ʻikai lava ke hākeakiʻi au. Ka te u malaʻia, pe ko hono ʻuhingá ʻe tuʻu ʻa ʻeku fakalakalaká. Ko hono fakanounoú, kuo pau ke u maʻu ʻa e ouau kotoa pē ʻo e ongoongoleleí pea tauhi ʻa e fuakava takitaha kapau ko ʻeku holí ke maʻu ʻa e moʻui taʻengatá.

ʻOku lava ke fakakulupu ki ha faʻahinga ʻe fā e ngaahi makatuʻunga ʻo e ngaahi fuakava ʻoku tau loto ki ai heʻetau hoko ko e Kāingalotu ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní: (1) ke toʻo kiate kitautolu ʻa e huafa ʻo e Fakamoʻuí, ke manatu maʻu ai pē kiate Ia, mo muimui ki Heʻene sīpingá; (2) ke tauhi ʻEne ngaahi fekaú kotoa; (3) ke loto vēkeveke ke tokoni ki he fānau ʻa e ʻOtuá ko ha konga ia ʻo ʻEne ngāue ʻo e fakamoʻuí, pea naʻa mo e feilaulau fakatāutahá (4) ke fakatapui kitautolu mo ʻetau meʻa kotoa pē ki he ngāue ʻa e ʻEikí.

Fakatatau ki he fono ʻa e ʻOtuá, ʻoku maʻu ʻa e ongoongoleleí (pea mo hono ngaahi nāunaú) ʻo fakafou ʻi ha ngaahi ouau tukupau ʻoku fakahoko ʻaki e mafai ʻo e lakanga fakataulaʻeikí. ʻOku fakafou mai ʻi he ngaahi ouau ʻo e lakanga fakataulaʻeikí hono fakahaaʻi ʻa e mālohi ʻo e anga faka-ʻOtuá ʻi heʻetau moʻuí-ka ki he tuʻunga pē ʻo ʻetau tauhi e ngaahi fuakava ʻoku fekauʻaki mo iá. ʻOku fakamoʻui ʻe he fuakavá, pe foaki ange ʻa e moʻui ki he ouaú, ʻo hangē pē hano fakamoʻui ʻe he mīsiní ha kā pea malava ai ke ne fakafononga ʻa ʻene kau pāsesé mei he feituʻu ʻe taha ki ha feituʻu ʻe taha. ʻI hono fakanounoú, ʻi heʻetau tauhi lelei mo angatonu ʻa e ngaahi fuakava ʻoku fekauʻaki mo e ngaahi ouau ʻoku tau maʻú, ʻe tupulaki ʻetau ʻilo ki he ʻOtuá mo tau aʻusia ʻa e “mālohi ʻo e anga faka-ʻOtuá”26 ʻaki e ʻaloʻofa ʻa e ʻOtuá ʻo fakafou ʻi he Fakalelei ʻa Kalaisí.27

Ko e Tuʻunga ʻo e Nofo-malí ʻi he Fuakava Foʻou mo Taʻengatá

ʻI he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá 132:4, naʻe fakahā mai ʻe he ʻEikí te Ne fakahā mai “ha” fuakava foʻou mo taʻengata peá Ne tānaki mai, “Kapau ʻe ʻikai te ke talangofua ki he fuakava ko iá, pea ʻokú ke malaʻia; he ʻoku ʻikai lava ke liʻaki ʻe ha tokotaha ʻa e fuakavá ni pea ngofua kiate ia ke hū ki hoku nāunaú.” ʻOku ʻuhinga ʻa e ngaahi leá ni ki he fuakava ʻo e mali taʻengatá28 ʻi hono fakahokoʻaki e mafai totonu ʻo e lakanga fakataulaʻeikí,29 ʻa ia ko e uho mo e konga mahuʻinga “ʻo e” fuakava foʻou mo taʻengatá (ʻa e kakato ʻo e ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisi kuo toe fakafoki maí).30 Naʻe fakamamafaʻi ʻe he ʻEikí ʻa e mahuʻinga fau ʻo e fuakava ʻo e mali taʻengatá ʻaki ʻene folofola mai kiate kitautolu ʻe ʻikai maʻu ʻa e moʻui taʻengatá ʻe kinautolu ʻoku nau siʻaki ʻa e fuakavá ni.31

ʻOku ʻi ai e kakai ʻe niʻihi, kau ai e kāingalotu ʻe niʻihi ʻo e Siasí, ʻoku nau toʻohalaʻi hono lau ʻo e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá 132:4 ʻo fakaʻuhingaʻi ʻoku fie maʻu e mali tokolahí ki he hakeakiʻí, pea iku ʻo nau tui ai ʻoku mahuʻinga e mali tokolahí ki he hākeakiʻi ʻi he maama taʻengatá. Ka ʻoku ʻikai ke poupouʻi ʻeni ʻi he ngaahi fakahaá. Hangē ko ia ko hono hiki ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá vahe 131 mo e 132, naʻe fakafeʻiloaki mai ʻe he ʻEikí ʻa e fono ʻo e mali taʻengatá ʻaki ʻene toutou folofola fekauʻaki mo e silaʻi ʻo ha tangata ʻe taha ki he fefine ʻe taha (vakai ki he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 132:4–7, 15–25). ʻI hono muʻaki fakatoka ʻo e fono ʻo e mali taʻengatá ʻi he faʻunga ʻo ha nofo-mali ʻa e tangata ʻe taha mo ha fefine pē taha (monogamous), ʻoku fakamahino ai ʻe he ʻEikí ko e ngaahi tāpuaki ko ia ʻo e hākeakiʻí, ʻa ia oku foaki ki he tangata mo e fefine moʻui taau kotoa pē ʻoku nau fakahoko ʻa e fuakava ʻo e mali taʻengatá ʻi he mafai totonu ʻo e lakanga fakataulaʻeikí, ʻoku ʻikai fakafalala ia pe ko e malí ko ha mali tokolahi pe ko ha mali ʻa e tangata ʻe taha mo e fefine ʻe taha.32

ʻĪmisi
Bride and groom exiting the temple.

Faitaaʻi ʻi he Temipale Rexburg ʻAitahoó

ʻOku fakahā mahino ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá 132:19 ʻoku talaʻofa ʻaki e moʻui taʻengatá ki ha tangata mo e fefine ʻoku silaʻi ʻaki e mafai ʻo e lakanga fakataulaʻeikí peá na tauhi ʻa e fuakavá—ʻo ʻikai ha toe tuʻunga pe fie maʻu makehe. ʻE hākeakiʻi ha tangata mo e fefine ʻoku silaʻi he foungá ni mo na tauhi ʻa hono fuakavá.33 ʻOku fenāpasi ʻa hono fakahoko ʻi he hisitōliá mo e tokāteline ʻo e mali taʻengatá ʻo hangē ko ia ʻoku fakamatalaʻi hení.34 ʻOku kau ʻi he ouau ʻokú ne silaʻi e ngaahi hoa-malí ki he taʻengatá ʻa e ngaahi fuakava mo e ngaahi tāpuaki faitatau ki he nofo-mali ʻa e tangata mo e fefine pē ʻe tahá, pea ki he nofo-mali tokolahi naʻe fakamafaiʻi ke fakahoko ʻi he kuohilí. ʻE fakaʻatā ʻa e ngaahi fuakava mo e ngaahi tāpuaki tatau hili ʻa e moʻuí ni ki he kau angatonu ko ia naʻe ʻikai ke nau maʻu ha faingamālie ke sila ʻi he moʻui fakamatelié.35

Hili hono fakahā e fono mo e fuakava ʻo e mali taʻengatá ʻi he vahaʻa ʻo ha tangata ʻe taha mo ha fefine ʻe taha, naʻe akoʻi ʻe he ʻEikí kia Siosefa Sāmita ʻoku lava ha tangata ʻo mali ʻi he anga māʻoniʻoni mo ha uaifi ʻo laka hake ʻi he tahá, ʻi he fuakava ʻo e mali taʻengatá ʻi he taimi ʻoku fakamafaiʻi mo fekauʻi ai ʻe he ʻEikí ʻo fakafou ʻi Heʻene palōfita kuo fakanofo totonú (ʻa ia ʻokú ne maʻu ʻa e ngaahi kī ʻo e lakanga fakataulaʻeikí ʻoku fekauʻaki mo iá).36 Ko e fakamafaiʻi mo e fekau ko ia naʻe fai ʻe he ʻEikí kia ʻĒpalahame mo e kau palōfita kehe ʻi onoʻahó ke fakahoko e mali tokolahí,37 naʻe tatau pē ia mo ē naʻe foaki ki he Palōfita ko Siosefa Sāmitá: “Naʻá ku ʻoatu kiate koe, ʻa ʻeku tamaioʻeiki ko Siosefá, ha tuʻutuʻuni, pea fakafoki mai ʻa e ngaahi meʻa kotoa pē.”38

Hili ha ngaahi taʻu lahi mei ai, naʻe fakataʻeʻaongaʻi ʻe he ʻEikí ʻEne fakamafaiʻi mo e fekau ki he kāingalotu ʻo e Siasí ke fakahoko ʻa e mali tokolahí (ʻi hono toe fakalea ʻe tahá, ke sila ki ha mali kei moʻui ʻoku tokolahi ange he toko tahá) ʻi he taimi naʻe tuku atu ai ʻe Palesiteni Uilifooti Utalafi (1807–98) ʻa e Fanongonongo Fakamafaiʻi ʻo e 1890.39 Naʻe iku ʻeni ki hono fakangata ʻo e mali tokolahí, pe ko hono ʻuhingá ko e ʻikai ke toe lava ha mēmipa ʻo e Siasí ʻo mali pe sila ki ha hoa kei moʻui ʻo laka hake ʻi he toko tahá. Fakatokangaʻi ange, naʻe ʻikai ke taʻofi ʻe he Fanongonongo Fakamafaiʻí ha tangata moʻui taau pē kuó ne sila ki hano uaifi kuo pekia, mei haʻane toe sila ki ha hoa kei moʻui ʻe taha. ʻOku fenāpasi ʻa ia ne toki fakamatalaʻí mo e tokāteline kuo fakahā maí ʻa ia ko e mali ha tangata ʻe taha mo ha fefine ʻe tahá, ko e tuʻunga nofo-mali ia ʻa e ʻEikí tukukehe ka Ne toki fakahā mo fakamafaiʻi mai ʻo fakafou ʻi Heʻene fakafofonga kuo fakanofo totonú, ʻa ia ko e Palesiteni mo e palōfita ʻo e Siasí.40

ʻOku ou fakafofongaʻi atu ʻa e Kau Palesitenisī ʻUluakí pea ʻi hono tali atu ʻo e fehuʻi “ʻOku mahuʻinga nai ʻa e mali tokolahí pe mali fakasilesitialé ki hano maʻu kakato ʻo e nāunau ʻi he maama ka hoko maí?” Naʻe hiki ʻe Palesiteni Sālesi W. Penilose (1832–1925) ʻo pehē: “ʻOku mahuʻinga fau ʻa e mali fakasilesitialé ki hano maʻu kakato ʻo e nāunaú ʻi he maama ka hoko maí, ʻo hangē ko ia ʻoku fakamatalaʻi ʻi he fakahā fekauʻaki mo iá; ka ʻoku ʻikai fakahā mai ai ʻoku mahuʻinga ʻa e mali tokolahí.”41

ʻI he 1933 naʻe fakaha ai ʻe he Kau Palesitenisī ʻUluakí: “Ko e mali fakasilesitialé—ʻoku ʻuhinga ia, ki he mali ʻi he nofo-taimí mo e taʻengatá—pea ʻoku ʻikai haʻana mei fakaʻuhinga tatau mo e mali tokolahí (plural marriage or polygamous). Ko e mali faka-Silesitialé ʻa e mali ko ia ha tangata ʻe taha mo ha fefine pē taha (monogamous) ki he nofo-taimí mo e taʻengatá, kuo fakahoko totonu ʻi hotau ngaahi temipalé ʻo fakatatau ki he folofola ʻa e ʻEikí mo e ngaahi fono ʻo e Siasí.”42

ʻOku fenāpasi e ngaahi fakamatalá ni mo ia naʻe hiki ʻe ʻEletā Pulusi R. Makongikī (1915–85) ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá: “ʻOku ʻikai mahuʻinga ʻa e mali tokolahí ia ki he fakamoʻuí pe hākeakiʻí. Naʻe ʻikai fakangofua kia Nīfai mo hono kakaí ke nau maʻu ʻa e mālohi ke maʻu ha uaifi ʻo laka hake ʻi he toko tahá ka naʻa nau kei lava pē ʻo maʻu ʻa e tāpuaki kotoa naʻe finangalo e ʻEikí ke foaki ki ha faʻahinga kakai pē. ʻI hotau kuongá, ʻoku fakanounouʻi ʻe he ʻEikí ʻaki ʻene fakahā mai ʻa e tokāteline kakato ʻo e hākeakiʻí pea fakavaʻe ʻaki ia e mali ʻa e tangata ʻe taha ki he fefine ʻe taha. (T&F 132:1–28.) Ko ia naʻá ne tānaki mai kimui e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻoku felāveʻi mo e ngaahi uaifi tokolahí pea fakahaaʻi mai ʻe makatuʻunga e ʻaonga ʻo e faʻahinga mali peheé, kapau pē naʻe fakamafaiʻi ʻe he Palesiteni ʻo e Siasí. (T&F 132:7, 29–66.)”43

ʻI he ʻahó ni, ʻo hangē ko e fakahinohino ʻa e ʻEikí ʻo fakafou ʻi Heʻene palōfitá, ʻoku ʻikai ke toe fakahoko ʻe he Siasi ʻo Sīsu Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní ʻa e mali tokolahí, pea ko e niʻihi fakafoʻituitui ʻoku nau kei fakahoko ʻení ʻoku ʻikai ngofua ke nau kau ki he Siasí pe kei hoko ko ha mēmipa ai. ʻOku fakapapauʻi ʻe he Siasí ko e mali ko ia ʻa e tangata mo e fefine ʻe tahá, ko e tuʻunga nofo-mali ia ʻa e ʻOtuá tukukehe e taimi ʻokú Ne fakamafaiʻi pe fekauʻi mai ai ʻo fakafou ʻi Heʻene palōfitá. ʻOku ʻikai ke akoʻi ʻe he Siasí ʻoku fie maʻu ʻa hono fakahoko ʻo e mali tokolahí ki he hākeakiʻí.

Fakamāʻopoʻopó

ʻĪmisi
A young family in New York City and sitting on a couch reading scriptures together. In some shots the couple is alone.

ʻOku lahi ʻa e ngaahi meʻa ʻoku ʻikai ke tau ʻilo ki he moʻui hili ʻa e moʻui ní; ka neongo iá ʻoku tau ʻilo ʻoku fie maʻu e maʻu mo tauhi e fuakava foʻou mo taʻengatá ki hono maʻu ʻo e moʻui taʻengatá. ʻOku tau toe ʻilo foki ʻi heʻene peheé, ko e “feohi fakakāinga ʻa ia ʻoku ʻiate kitautolu ʻi hení”—ʻi he moʻui fakamatelié—“ʻe ʻiate kitautolu ia ai”—ʻi he hili ʻa e moʻuí ni,—“ka ʻe ō fakataha ia mo e nāunau taʻengatá.”44

Ko e ngaahi tāpuaki fungani ko ia ʻoku maʻu ʻi he fuakava foʻou mo taʻengatá ʻoku nau hoko ko e uho mo e taumuʻa fisifisimuʻa ia ʻo e palani ʻa e Tamaí mo hono Fakafoki mai e Siasi ʻo Sīsū Kalaisí ʻi he ngaahi ʻaho kimuí ni. ʻOku ueʻi fakalaumālie ʻa e angatonú ʻe he “ʻamanaki ʻoku mālohi haohaoá”45 ʻi he fuakava nāunauʻiá ni “ko ha taula ki he laumālie ʻo e tangatá, ʻa ia ʻe ngaohi ai ʻa kinautolu ke nau fai mālohi pea tuʻu maʻu, pea fonu maʻu ai pē ʻi he ngaahi ngāue lelei, ʻo langaki ʻenau fakalāngilangiʻi ʻa e ʻOtuá.”46 Ko kinautolu ko ia ʻoku nau tauhi ʻa e ngaahi tuʻutuʻuni ʻo e fuakava foʻou mo taʻengatá, ʻe fakapaleʻi kinautolu ʻaki e fiefiá mo e melinó ʻi māmani pea mo e moʻui taʻengatá ʻi he maama ka hokó.47

Maʻuʻanga Fakamatalá

  1. Vakai ki he “Ko e Fāmilí: Ko Ha Fanongonongo ki Māmaní,” Liahona, Nōvema 2010, 129; vakai foki ki he God Loveth His Children (tohi tufa, 2007), 1.

  2. Vakai ki he Robert D. Hales, “Ko e Palani ʻo e Fakamoʻuí: Ko ha Mataʻikoloa Toputapu ʻo e ʻIló ke Tataki Kitautolu,” Liahona, ʻOkatopa 2015, 32–39.

  3. Vakai, Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 14:7.

  4. Vakai ki he Robert D. Hales, “Ko e Palani ʻo e Fakamoʻuí: Ko ha Mataʻikoloa Toputapu ʻo e ʻIló ke Tataki Kitautolu,” 32–39.

  5. Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá 1:17, 22.

  6. Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 66:2.

  7. Vakai ki he Bible Dictionary, “Covenant.”

  8. Joseph Fielding Smith, Doctrines of Salvation, ed. Bruce R. McConkie, 3 vols. (1954–56), 1:156.

  9. Vakai ki he Selemaia 32:40; Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá 22:1.

  10. Toe tānaki atu e fakamamafá; vakai foki ki he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá 39:11; 45:9; 49:9; 88:131, 133; 101:39.

  11. Vakai, Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 132:7.

  12. Naʻe akoʻi ʻe Palesiteni Siosefa Filitingi Sāmita (1876–1972) ʻo pehē: “Ko e Laumālie Māʻoniʻoni ʻo e Talaʻofá ko e Laumālie Māʻoniʻoni ia ʻokú ne fakahoko hono tali ʻo e ouau kotoa pē: ʻa e papitaisó, hilifakinimá, fakanofó, mo e malí. Ko e talaʻofá ʻe maʻu ʻa e ngaahi tāpuakí ʻi he tui faivelengá. Kapau ʻe maumauʻi ʻe ha taha ha fuakava, ʻo tatau ai pē pe ko e fuakava ʻo e papitaisó, fakanofo ki he lakanga fakataulaʻeikí, malí, pe ha faʻahinga meʻa pē, he ʻikai tali ia ʻe he Laumālié, pea ʻe ʻikai maʻu ʻa e tāpuakí. Ko e ouau kotoa pē ʻoku fakamaʻuʻaki ia ʻa e talaʻofa ki ha fakapale ʻe maʻu ʻo makatuʻunga pē ʻi he moʻui angatonú. ʻOku ʻikai ke tali ʻe he Laumālie Māʻoniʻoní ʻa e ngaahi fuakava kuo maumauʻí” (Doctrines of Salvation, 1:45; vakai foki ki he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá 76:52–53; 132:7).

  13. Vakai ki he Ngāue 2:38; 2 Nīfai 31:17; Molonai 8:25.

  14. Vakai ki he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá 84:19–21; vakai foki ki he Molonai 10:32–33.

  15. Vakai ki he Sione 14:26; Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá 121:45–46.

  16. Vakai ki he 2 Nīfai 32:5; 3 Nīfai 27:20; Molonai 8:26; Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá 11:13; Mōsese 6:59–61.

  17. “Eternal life is God’s life, or life with God” (Harold B. Lee, in Conference Report, Oct. 1956, 61). “ʻOku maʻu ʻa e tāpuaki ʻo e moʻui taʻengatá ʻe kinautolu ʻoku mali ʻi he temipalé ki he kotoa ʻo e nofo taimí mo e nofo taʻengatá. ʻOku ou fie fakamamafaʻi atu ʻa e moʻui taʻengatá. Ko e moʻui taʻengatá ko e moʻui ia ʻa e ʻOtuá, ʻa ia, ʻoku hangē pē ko Iá” (Joseph Fielding Smith, Answers to Gospel Questions, fakafehoanaki mo e Joseph Fielding Smith Jr., 5 vols. (1957–66), 4:197).

  18. Vakai, Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 14:7.

  19. Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 132:6.

  20. Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 132:19.

  21. Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 132:19–20.

  22. Vakai ki he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá 84:19-21.

  23. Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 132:6.

  24. Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 132:5.

  25. Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 132:21.

  26. Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá 84:20–21.

  27. Vakai ki he Molonai 10:32–33.

  28. Vakai, Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 132:4, 15.

  29. Vakai, Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 132:7, 18.

  30. Vakai ki he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá 132:6–7; vakai foki ki he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá 66:2.

  31. Kātaki ʻo fakatokangaʻi ange ʻoku ʻikai foaki e moʻui taʻengatá kiate kinautolu ʻoku nau “siʻaki” ʻa e fuakavá ni. Ka ʻe foaki ange kiate kinautolu ko ia, naʻe ʻikai ke nau maʻu ʻa e faingamālie ki he mali taʻengatá ʻi he moʻui ko ʻení, ʻa e faingamālie ki he mali taʻengatá ʻi he moʻui ka hokó. Kātaki ʻo vakai foki ki he futinouti 35 ʻi laló.

  32. Vakai ki he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá 132:15–25.

  33. Vakai ki he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá 131 ki ha toe fakatātā ki hono fakapapauʻi mai hono maʻu ʻo e hākeakiʻí ʻe he ngaahi hoa-mali tautau toko taha (monogamous) ʻoku sila ki he taʻengatá mo tauhi ʻa e ngaahi fuakavá,

  34. Vakai ki he Gospel Topics, “Plural Marriage in The Church of Jesus Christ of Latter-day Saints,” topics.lds.org.

  35. “ʻOku ʻikai ha mēmipa ʻo e Siasí ʻe mate hili haʻane moʻui faivelenga ʻi he moʻui ko ʻení, ʻe mole meiate ia ha faʻahinga meʻa koeʻuhí ko e ʻikai ke ne lava ʻo fai ha ngaahi meʻa pau kapau naʻe ʻikai ke ne maʻu ʻa e ngaahi faingamālie ko iá. Pe ko hono fakalea ʻe tahá, kapau naʻe ʻikai maʻu ʻe ha talavou pe finemui ha faingamālie ke mali ai, ka naʻá na moʻui faivelenga pē ʻo aʻu ki he taimi naʻá na mālōlō aí, te na kei maʻu pē ʻa e ngaahi tāpuaki kotoa pē, ʻa e hakeakiʻí mo e nāunau ʻe maʻu ʻe ha tangata pe fefine kuó ne maʻu e faingamālie ko ʻení mo fakalakalaka aí. ʻOku pau mo tonu ia” (Ngaahi Akonaki ʻa e Kau Palesiteni ʻo e Siasí: Lolenisou Sinou [2011], 130)

  36. Vakai ki he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá 132:34–35, 37–39.

  37. Vakai ki he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá 132:34-39.

  38. Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 132:40.

  39. Vakai ki he Fanongonongo Fakamafaiʻi 1.

  40. Vakai ki he Sēkope 2:27–30. Neongo ne ʻikai ke fakamatalaʻi kotoa mai ʻe he ʻEikí ʻa e ngaahi ʻuhinga ki hono fekauʻi pe fakamafaiʻi mai ʻa hono fakahoko ʻo e mali tokolahí, ka ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá 132 ʻoku ʻomai ai ʻe he ʻEikí ha ongo ʻuhinga ʻe ua: (1) ke fakakakato ʻa e ngaahi talaʻofa ʻoku kaunga ki he fuakava faka-ʻĒpalahamé, mo (2) “fakatokolahi mo fakakakai ʻa e māmaní” (T&F 132:63; vakai foki ki he veesi 34). Mahalo ko e Sēkope 2:30 ʻa e fakamatala mahino taha kuo ʻomi ki he ʻuhinga kuo fekauʻi mai ai ʻe he ʻEikí ʻi ha ngaahi taimi ke fakahoko ʻa e mali tokolahí: “He kapau te u loto ki ai, ʻoku folofola ʻe he ʻEiki ʻo e Ngaahi Kau Taú, ke fakatupu ha hako kiate au, te u fekau ki hoku kakaí; he ka ʻikai kuo pau ke nau tokanga ki he fekau ko ʻení.” Vakai foki ki he Gospel Topics, “Plural Marriage in The Church of Jesus Christ of Latter-day Saints,” topics.lds.org.

  41. Charles W. Penrose, “Peculiar Questions Briefly Answered,” Improvement Era, Sept. 1912, 1042; emphasis added.

  42. ʻI he James R. Clark, comp., Messages of the First Presidency of The Church of Jesus Christ of Latter-day Saints, 6 vols. (1965–75), 5:329.

  43. Bruce R. McConkie, Mormon Doctrine, 2nd ed. (1966), 578–79; emphasis added. Vakai foki ki he fakamatala ko ʻení ʻa ʻEletā Melivini J. Pālati (1873–1939) ʻo e Kōlomu ʻo e Toko Hongofulu Mā Uá: “Ko kinautolu ko ia ʻoku nau fakafisingaʻi ʻa e tupulaki taʻengatá he ʻikai ke nau hoko ʻo hangē ko e ʻOtuá, he ʻoku hanga ʻe he ngaahi meʻa kehe ʻoku fekauʻaki mo iá, ʻo ngaohi ia ke ne hoko ko e ʻOtuá. Ko e taʻengata ko ia ʻo e fuakava ʻo e malí ʻoku totonu ke mahino lelei ia ki he Kāingalotú ko hono silaʻi ia ʻo ha fefine ʻe taha ki ha tangata ʻe taha ki he nofo-taimí mo e kotoa ʻo e taʻengatá. ʻOku ʻikai ke nau puputuʻu ʻi he ʻuhinga ko iá mo fakakaukau ʻe malava ke fakaʻuhingaʻi ia ke lahi ange ʻi he fefine ʻe tahá. Mahalo pē, ka ʻoku ʻuhinga pē ia ki he tangata ʻe taha mo e fefine ʻe taha ʻoku silaʻi fakataha kinaua ʻaki e mālohi ʻo e lakanga fakataulaʻeiki māʻoniʻoní pea ʻi he fakaʻatā ʻo e mālohi faisila ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní ki he nofo-taimí mo e kotoa ʻo e taʻengatá, pea nau tauhi leva ʻa ʻenau ngaahi fuakavá, kimuʻa pea nau malava ke aʻusia e tuʻunga taupotu taha ʻo e naunau fakasilesitialé, pea ʻoku talaʻofa maʻanautolu pē ʻo e fānau kotoa ʻetau Tamaí ʻa e talaʻofa ʻoku ʻi ai ʻa e tupulaki taʻengatá” (The Three Degrees of Glory: A Discourse by Melvin J. Ballard, Sept. 22, 1922, 10; emphasis added).

  44. Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 130:2.

  45. 2 Nīfai 31:20.

  46. ʻEta 12:4.

  47. Vakai, Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 59:23.