Fiti O Fua o le Faatuatua
O le mauaina e se aiga o le upumoni, o le faatupuina o le li’o o le alofa o se isi aiga, ma le faatuatua talitonu o se tamaitai talavou.
O Fiti sa vaaia o se atunuu tu mamao ese mai le lalolagi atoa—o se nofoaga e mafai ona malolo i ai mai faafitauli o se olaga televave, ma le olaga ua matele i sitali faaletaulaga. Ae ua le toe faapena. Ua aumaia e le vaalele, le satelite, ma le tamaoaiga o le lalolagi i totonu o Fiti ia luitau uma o le olaga faaonaponei o loo maua i soo se vaega o le lalolagi. Mo tagata o le Ekalesia i Fiti, o le auala faamanuiaina e fetaiai ai ma na luitau e tutusa lava ma soo se isi lava vaega o le lalolagi: o le usitai faamaoni lea i mataupu o le talalelei.
O ni faataitaiga se tolu mai Fiti e aoao mai ai auala e mafai ai e nei mataupu faavae ona mamanuina olaga.
O le Aiga o Kumar
Sa vaavaai lava Siaosi Kumar mo se auala e mautinoa ai o le a ola lona atalii matua o Ryan i se olaga faamanuiaina ma lelei. Ae sa sili atu mea na maua e le aiga o Kumar: o upumoni o le talalelei e faavavau na aumaia ai ia i latou se olaga fou ma sili atu le fiafia.
Sa toe faafouina e le talalelei lo latou aiga, o le tala lea a Uso Kumar. “Ua tele atu taimi matou te faatasi ai—tele atu taimi aoga, faatasi ai ma le tele o fegalegaleaiga malamalama.” Ua fai a latou tatalo faaleaiga i aso uma, ma o le faia o afiafi faaleaiga e le aunoa o se “mea e ‘tatau’ ona fai,” o le tala lea a Ryan.
O Ryan sa taitaiina le ala i le Ekalesia.
Ina ua oo Ryan i tausaga o se tupulaga talavou, sa amata ona popole Siaosi Kumar i le ala o le a ono uia e lona atalii i lona olaga. I lona popole ona sa le faaaluina tatau le taimi o Ryan ma ana uo, sa maua ai e Siaosi se auala e siomia ai lona atalii i tagata talavou o e na ese a latou amioga. Na iloa e Siaosi mai lona talanoa atu i sona tausoga o loo faigaluega i le Kolisi a le Ekalesia i Fiti, i Suva, e mafai ona agavaa Ryan e ulufale i le aoga. (O le Kolisi a le Ekalesia e tutusa ma se aoga maualuga i isi eria.)
Ina ua ulufale Ryan i le Kolisi a le Ekalesia, sa amata ona faaleleia lana amio. “O faataitaiga a isi tamaiti aoga,” o lana tala lea. O le taimi muamua, sa tele se taimi sa ia faaaluina ma ana uo i le faia o gaoioiga le aoga. Ae ina ua ia vaai i le eseesega i olaga o tamaiti i le aoga a le Ekalesia, “Sa aveesea ai lo’u manao e fai na mea,” o lana faamatalaga lea.
Sa maua e Ryan se molimau o le talalelei, ma sa matuai faafiafiaina ona matua i suiga i lona olaga, ma ina ua ia talosagaina la laua faatagaga ina ia papatisoina ma faamauina, sa vave lava ona tali mai i le ioe. Sa tuua e Ryan ana uo tuai. Sa ia maua ni uo fou.
Peitai, ina ua talosaga o ia i ona matua e faalogo i faifeautalai, “sa ma le mautonu,” na manatua ai e Siaosi. Ae, sa vaaia e i laua suiga na aumaia e le talalelei i le olaga o Ryan, o lea na la iloa ai e tatau lava ona lelei le Ekalesia. Sa matuai mataina suiga i le amio a Ryan o lea na oo ai i lona tausaga tolu ma o lona tausaga i’u foi lea i le Kolisi a le Ekalesia, sa tofia ai o ia e fai ma taiulu tama o le aoga, o se faaaloaloga e masani lava ona faapolopolo mo se tamaitiiti aoga ua faaalu lona olaga aoga atoa i le aoga.
O nisi o suiga i le amio a Ryan sa foliga e ese i le vaaiga a ona matua i le amataga. Mo se faataitaiga, aisea na le mafai ai ona latou tauanauina o ia e ai i le Aso Sa muamua o le masina? Ae ina ua faamalamalama atu e Ryan le faamoemoega o le anapogi, sa malamalama ona matua e loloto tele le suiga i lona olaga nai lo le mea na la manatu i ai.
Sa matauina foi e Mikaele, le uso laitiiti o Ryan, suiga i lona uso, ma sa faalogo Mikaele i le talalelei. “Sa amata ona alu Ryan i gaoioiga a le Ekalesia, ma o le mea na ou pueina mai o taimi uma lava e foi mai ai o ia, e fiafia lava,” o le tala lea a Mikaele. “Sa ou alu sa’o lava a’u i faifeautalai. Sa ou manao e fai a’u lesona. Sa ou manao ou te papatiso ma faamauina.”
A o tuuina atu e faifeautalai lesona mo tagata fou ia Mikaele ina ua maea lona papatisoga, sa amata loa ona faalogologo i ai lona tina o Alitiana. Sa tosina ai foi ma lona toalua, ma na lei umi ae i ai loa foi ma molimau a Siaosi ma lona faletua.
Sa maua e Ryan le avanoa e papatisoina ai ona matua i le Ekalesia i le 2006, ae e lei umi ae malaga loa e auauna i le Misiona o Niu Sila Ueligitone. Mulimuli ane, a o lei malaga Mikaele i lana misiona, sana maua le avanoa e o faatasi ai ma ona matua ina ua la ulufale i le malumalu. Sa ulufale Elder Mikaele Kumar i le Misiona a Iuta i le Aai i Sate Leki i Saute ia Aokuso 2008, i se taimi e lei umi talu ona foi mai Ryan mai Niu Sila.
O le totogiina o le sefuluai ma le lagolagoina tautupe o se atalii i se misiona, sa iloga le faigata mo le aiga o Kumar. Sa alu atoa le totogi o Uso Kumar i le totogiina o le mokesi o lo latou fale ma isi tiutetauave. Ae sa latou faia lava osigataulaga sa manaomia; sa malamalama le aiga atoa i le mea sa manaomia. Mo se faataitaiga, soo se taimi lava e fai atu ai Uso Kumar ma le fiafia i lona aiga o le a faafiafiaina i latou i la latou tausiga “masani” o lena afiafi, e malamalama le aiga atoa o le a leai se mea lelei mo la latou taumafataga. Na manatua e Mikaele, “Na i ai aso sa na o le falaoa lava ma le koko le matou meaai.”
Fai mai Ryan e faafetai tele o ia mo le ositaulaga a ona matua. “Sa ou iloa ai lo laua matua faamaoni i feagaiga sa laua faia.”
Sa faapea mai foi le uso laitiiti o Ryan, talu mai lo latou liliu mai, “ua sili atu lo matou taulimaina o luitau o se aiga. O loo fesoasoani mai le Tama Faalelagi ia i matou.”
Sa faapea foi ona vave pai atu le liliu o le aiga i olaga o isi. O tausoga e toalua o Ryan ma Mikaele o e na o mai e nonofo i le aiga o Kumar, sa filifili foi i laua e faalogo i lesona a faifeautalai ma auai i le Ekalesia.
O faamanuiaga o le ositaulaga o le aiga o Kumar e faaletino ma faaleagaga, o le tala lea a Uso Kumar. Ua mafai lava e i latou ona posiposi a latou tupe ina ia maua ai mea uma latou te manaomia. Ma ina ua alu Mikaele i lana misiona, sa mafai e Uso Kumar ona maua se galuega fou ua faamoemoe o ia o le a mafai ona faauma vave ai le totogiina o le mokesi o le latou fale.
Ae ua sili atu ona taua faamanuiaga faaleagaga ua maua e le aiga o Kumar i o latou olaga. Ua maua e Siaosi ma Alitiana le alualu i luma i o laua valaauga—o Siaosi o le peresitene o le korama a le au toeaina i le Uarota a Lami Lua, i le Siteki a Suva Fiti i Matu, ae o Alitiana o le fesoasoani lua i le Peraimeri a le uarota.
Ua matau e Ryan ua matuai suia lava lana vaaiga i le olaga nai lo le toatele o lana tupulaga: “E i ai lava se mea ou te faia i taimi uma—se mea e atiina ae ai le malo.” I le fuafua atu mo le lumanai, ua faapea mai ai o ia, o le talalelei ua vaai atu ai le au talitonu “i mea mai se vaaiga e faavavau.”
Sa aoaoina uma Siaosi ma Alitiana Kumar i mataupu faavae faaKerisiano a o le i faalogo i laua i le talalelei. Ae sa lei maua ai e i laua se toafilemu i mea sa aoaoina ai i laua. Fai mai Uso Kumar, “I isi lotu, ua aoaoina ai oe e te mata’u i le toasa o le Atua—ina ia e fefe. Ae ua aumai e le Togiola a Iesu Keriso ia te oe se isi avanoa.”
O loo taumafai le aiga o Kumar e matua faaaoga tatau lo latou avanoa lona lua.
O le Aiga o Naivaluvou
Sa faaluaina e Peni maJieni Naivaluvou le toatele o lo laua aiga ina ua la taliaina ni teineiti se toafa mai Vanuatu o e sa aooga i le Kolisi a le Ekalesia o le AAG i Fiti. Ae e le manatu le aiga o Naivaluvou o se osigataulaga lenei tulaga. E manatu i latou ua lava ma totoe le faamanuiaina o i latou ona o le faia o lea tulaga. Ua talitonu i laua o le tasi o na faamanuiaga o le faaopoopo mai lea i lo laua aiga o pepe Hakota, lea sa fanau ia Ianuari 2009.
I le amataga o le 2008 sa faalogo ai Epikopo ma Tuafafine Naivaluvou o le Uarota a Tamavua, o le Siteki o Suva Fiti i Matu, o loo manaomia e ni tamaiti aoga talavou se toalua mai Vanuatu se nofoaga e nonofo ai, o lea sa iloiloina ai e le au Naivaluvou le tulaga o lo laua aiga. O le la fanau tama o Soane, 18, ma Ross, 16, sa auai i le aoga a le Ekalesia i Toga, o le atunuu o tuaa o le la tamā. Sa nonofo nei teineiti Vanuatu e toalua i se aiga i Suva e le auai i le Ekalesia, ma sa taugata tele mo o laua matua. O le a avea ia tamaitai ma ni soa lelei mo Andrea Naivaluvou e 13 ona tausaga i le taimi lena; e auai foi Andrea i le Kolisi a le Ekalesia ma e taunuu mai i le fale i le aoauli a o lei o ona matua e faigaluega. O lea na fuafua ai Uso ma Tuafafine Naivaluvou o le a la valaauliaina nei teineiti Vanuatu e toalua e nonofo i lo latou aiga e aunoa ma se totogi.
Sa faatauanau atu ia teineiti o le a la fesoasoani i le itu tautupe, ae sa itiiti lava a la tupe faaalu nai lo le afa o le tupe sa la totogiina muamua—o se faamanuiaga lea i o laua aiga.
Ia Aperila sa malaga mai ai foi nisi teineiti Vanuatu mo se tafaoga ma fiafia ai i le siosiomaga o le aiga o Naivaluvou. Sa lei umi ae talosaga mai foi nei teineiti e toalua pe mafai foi ona la o mai e nonofo ai iina. Sa fiafia lava le aiga o Naivaluvou e talia i laua.
Na faapefea la le i ai o isi talavou e toafa e faaopoopo i le aiga? “Ua matou atiina ae se sootaga malosi ua pei ai i latou o la maua lava fanau teine,” o le saunoaga lea a Epikopo Naivaluvou. Sa faamanino lava e le aiga o Naivaluvou i le amataga o le a avea nei teineiti o se vaega o le aiga. O teineiti Vanuatu nei e toafa e aiga moni lava i latou, ae i le aiga o Naivaluvou sa faia e le tasi le isi e pei lava o ni uso moni na fananau mai i matua e tasi. Sa oo foi ina taliaina i latou e Andrea Naivaluvou o ni “o’u lava uso,” o lana tala lea; sa vaavaaia o ia e teine matutua ma fesoasoani foi ia te ia i ana meaaoga pe a manaomia. Sa amata foi ona valaauina e nei tamaitai e toafa ia Epikopo ma Tuafafine Naivaluvou o Ta ma Na—“Papa” ma “Mama” i le gagana Fiti.
Atonu o le taimi muamua lenei ua mafai ai ona nonofo ni teineiti mai Vanuatu e aooga i le Kolisi a le Ekalesia i ni aiga e auai i le Ekalesia, na fai mai ai Tuafafine Naivaluvou. Sa asiasi mai le tamā o se tasi o ia teineiti, ma faailoa mai lona agaga faafetai tele i le aiga o Naivaluvou mo le alofa na latou faaalia i lona afafine.
Ua faailoa mai e Tuafafine Naivaluvou o se tasi o tamaitai, o le alo o le peresitene o le itu o Vanuatu, o se faataitaiga sili i lo latou aiga e ala i lona faatuatua; fai mai Epikopo Naivaluvou o lana faataitaiga na fesoasoani i lona aiga e tausisia le suesueina o tusitusiga paia ma le faia o tatalo faaleaiga.
Ua faapea mai uma le au Naivaluvou ua faamanuiaina faaletino i latou ona ua latou faasoa atu i isi. Ua tele atu le aoga o a latou punaoa. Ma ua talitonu foi Tuafafine Naivaluvou o lona toe faamanuiaina i lona maitaga i le mavae ai o le 13 tausaga ua fesootai tonu lava ma lo latou naunau e faasoa atu lo latou alofa i isi.
Ina ua foi mai le la fanau tama e toalua i le faaiuga o le tausaga aoga i Toga, sa taliaina foi e i laua ia tamaitai talavou o nisi o lo latou aiga. Ae atonu e mafai ona talia le le mafai ona vaai o Soane i nei tamaitai o ni tuafafine moni. Sa vave ona faaaogaina o ia e se tasi o tamaitai e avea ma ana paga i le siva. Sa faatinoina e ia lana vaega e pei o se tamalii.
Ina ua maea le tausaga aoga a nei tamaitai e toafa ma foi atu i o latou aiga i Vanuatu i le faaiuga o le 2008, na saunoa Epikopo Naivaluvou, sa matuai ootia o latou loto i la latou faamavaega. Sa pei ua faamavae atu i laua ma lona toalua i ni o laua lava fanau teine se toafa. Ma ina ua toe amata le tausaga aoga fou i le 2009, sa fiafia le aiga o Naivaluvou e toe faafeiloai o la “alo teine”—ma isi tamaitai faaopoopo e toalua.
I le na o le fa ai o potumoe o le latou fale, e ono fesiligia e nisi pe faapefea ona lava le avanoa mo ni tamaitai talavou se toaono faatasi ai ma la laua lava tama teine ma le pepe fou. Ae sa vave lava ona taulimaina e le aiga o Naivaluvou e aunoa ma se faafitauli.
O le mea moni, e le o se mataupu e faatatau i le avanoa mo le tagata lava ia. O se mataupu faigofie lava o le faalauteleina o le latou li’o o le alofa.
Asenaca Ramasima
I le 2008, sa manumalo ai Asenaca Ramasina i faailoga atonu o faailoga sili ia ona maualuluga mo tamaiti e aooga i le Kolisi a le Ekalesia o le AAG i Fiti. Muamua, sa filifilia o ia e “ulu” [dux], po o le tamaitiiti aoga e sili aoao i le aoga. E maua ai i lena faailoga se sikolasipi mo pili aoga. Ae sa maua foi e ia le Faailoga o le Leona a le Alii [Lion of the Lord Award], e tuuina atu i se tamaitiiti aoga maoae o le seminare. E sili atu ona faapelepele o ia i le faailoga lona lua lea nai lo le muamua, aua ua avea ma faamanatu o le auala na ia taumafai ai e faaaoga lona faatuatua i lona Tama Faalelagi i lona olaga i aso taitasi.
Ua lava foi le tele o faigata ua oo ia Asenaca i le olaga, e ui lava ua na o le 19 ona tausaga. Ae peitai e foliga e susulu mai ia te ia le olioli—le olioli i lona iloa ua i ai sona aiga e faavavau, aua ua uma ona faamauina lona aiga i le Malumalu o Suva Fiti i le 2001, ma le olioli i lona iloa ua silafia ma alofaina o ia e lona Tama Faalelagi.
O Asenaca o le uii o se fanauga e toalima, i ona tuagane e toafa. Sa ia ta’ua, ina ua maliu lo latou tama, o lona tuagane matua lea sa auauna i se misiona, sa faamalosiauina i latou ia manatua e le o leiloa lo latou tamā ia i latou; o le a latalata mai lava o ia.
Sa tausia e ona tuagane le aiga, a o avea lo latou tina ma sooga faaleagaga e faamaopoopoina i latou. Ua faamanuiaina le fanau a o latou mulimuli i faataitaiga a o latou matua.
“Sa avea lo’u tama ma se faamalosiauga ia te a’u. Sa le aunoa ona ia aoaoina i matou ia, ‘Galulue malosi, galulue malosi,’” o le tala lea a le tamaitai filemu o Asenaca. O le galue malosi i le aoga ua avea lea ma ana auala e faamamaluina ai lona tamā ma fesoasoani ai i lona tina. O le sikolasipi lea e o mai faatasi ma le faailoga o le sili aoao o se fesoasoaniga taua lea ua faia e Asenaca mo le totogiina o lana lava aoga.
O faataitaiga a ona matua na maua ai e ia se faavae mo lona aoaoina faaleagaga. “Sa aoaoina i matou i aso taitasi i lo matou aiga e ala i le faitauina o tusitusiga paia ma aoaoga mai o matou lava matua,” o le tala lea a Asenaca. Sa ia faaopoopo mai foi e faapea, o loo faaauauina pea e lona tina ona atiina ae lenei lava faavae mo lona aiga.
O le suesueina i aso uma o tusitusiga paia e Asenaca lava ia ua fesoasoani e faatumauina ma faamalosia ai lona faatuatua ia Iesu Keriso. E faaavanoa lava e ia le taimi mo suesuega i tusitusiga paia e tusa lava po o le a lana polokalama o mea e fai.
O lona faatuatua ia Iesu Keriso ua fesoasoani foi ia te ia e faalatalata ai pea i lona Tama Faalelagi ina ia mafai ona ole atu i ai mo Lana taitaiga. “Ou te iloa e i ai pea iina o Ia i aso uma,” o lana tala lea. “Afai ou te faia mea e finagalo o Ia ou te faia, o le a i ai pea iina o Ia mo a’u, ma o le a faamaonia mai e Lona Agaga le mea sa’o.”
E taua tele lena taitaiga pe a tauanau o ia e nisi tamaitai talavou latou te tupulaga ia “faafiafiaina” o ia e pei ona latou faia—inu ava malosi, ulaula, faataatia ese o le legavia. Peitai “o na mea ua tetee i lo’u iloa o le lelei ma le leaga,” o le tala lea a Asenaca, ma ona o lona faatuatua ma le saogalemu na te lagonaina i le taitaiga a le Tama Faalelagi, “E mafai ona ou fai atu leai.”
O le auauna ai i le Ekalesia, ua fai mai ai o ia, ua fesoasoani ia te ia e atiina ae ai lona talitonu ia te ia lava lea na semanū na te le mauaina i se isi lava auala. O le a taua lena mea pe a uma lana aoga i le Kolisi a le Ekalesia, aua ua faamoemoe o ia ia mafai ona aoga i le Iunivesite a Polika Iaga i Provo, Iuta po o le IPI–Hawaii e suesue ai le mataupu o le faatausitusi.
O na nofoaga e mamao mai lona aiga i se nuu maotua o Suva. Mata o le a avea o se mea e fefe ai le aluese mamao mai le aiga? Na mafaufau Asenaca mo sina minute i lenei fesili, ona faaali mai lea o se tasi o ana ataata tele. Ioe, o lana tali lea—ae o le a faia lava e ia ina ia taunuu ai ana sini.
E faigofie ona talitonu o le a faia lava e Asenaca le mea ua fai mai o ia na te faia. I le taimi lenei, ua matuai lelei lava lona faataunuuina o ana sini. Ma e faapei foi o isi tagata faamaoni o le Ekalesia i Fiti, ua maua e ia le tuputupu ae faaleagaga ma le alualu i luma faaletino e ala i le faaaogaina o lona faatuatua ma le tausia o poloaiga.
Ata na pueina e Don L. Searle
O Siaosi, Alitiana, ma Ryan Kumar.
O Elder Mikaele Kumar a o auauna o ia i le Misiona a Iuta i le Aai o Sate Leki i Saute.
Luma: Peni, Jieni, ma Andrea Naivaluvou. Tua: Soane ma Ross Naivaluvou.
Malumalu o Suva Fiti.