Konifelenisi Lahi
ʻOku Mahuʻinga ʻa e Ngaahi Leá
Konifelenisi lahi ʻo ʻEpeleli 2024


ʻOku Mahuʻinga ʻa e Ngaahi Leá

ʻOku fokotuʻu ʻe he ngaahi leá ha tōʻonga fakakaukau. ʻOku nau fakaongo atu ʻetau ngaahi fakakaukaú, ongó, mo e aʻusiá ki he leleí pe koví.

Kāinga mo e kaungāmeʻa ʻi he māmaní, ʻoku ou ongoʻi lāngilangiʻia ke lea ki ha haʻofanga tokolahi peheni, ko e tokolahi ko e kāingalotu ʻo e Siasí pea mo ha ngaahi kaungāmeʻa mo e kau fanongo foʻou ki he fakamafola ʻo e konifelenisi ko ʻení. Talitali lelei kimoutolu!

Ko e ngaahi pōpoaki mei he tuʻunga malangá ni ʻoku fakahoko ia ʻi he ngaahi lea. ʻOku fai ia ʻi he lea faka-Pilitāniá pea liliu ki he ngaahi lea fakafonua kehekehe ʻe meimei 100. ʻOku tatau maʻu pē hono makatuʻungá. Ngaahi lea. Pea ʻoku mahuʻinga ʻaupito ʻa e ngaahi leá. Te u toe fakaongo atu ia. ʻOku mahuʻinga ʻa e ngaahi leá!

Ko e fakavaʻe ia ʻo ʻetau fehokotakí; ʻoku nau fakafofongaʻi ʻetau tuí, tuʻunga moʻuí, mo e ngaahi fakakaukaú. ʻOku tau lea ʻi he taimi ʻe niʻihi; pea fakafanongo ʻi he taimi ʻe niʻihi. ʻOku fokotuʻu ʻe he ngaahi leá ha tōʻonga fakakaukau. ʻOku nau fakaongo atu ʻetau ngaahi fakakaukaú, ongó, mo e aʻusiá ki he leleí pe koví.

Meʻapangó, ʻoku faʻa taʻe-fakakaukauʻi, fakavave, mo fakamamahi ʻa e ngaahi leá. Ko hono lea ʻakí pē, he ʻikai ke toe lava ʻo fakafoki. Te ne lava ʻo fakalaveaʻi, tauteaʻi, tukuhifo, mo fakatupu ha ngaahi tōʻonga fakatupu maumau. ʻE lava ke tau mafasia ai.

ʻI he tafaʻaki ʻe tahá, ʻoku lava ʻa e ngaahi leá ke fakafiefiaʻi ha ikuna, fakatupu ʻamanaki lelei mo fakalotolahi. Te ne lava ʻo ʻai ke tau toe fakakaukau, kamata foʻou mo fakatonutonu hotau ʻalungá. ʻOku lava ʻa e ngaahi leá ʻo fakaava ʻetau fakakaukaú ki he moʻoní.

Ko e ʻuhinga ia ʻoku matuʻaki mahuʻinga ai ʻa e ngaahi folofola ʻa e ʻEikí.

ʻI he Tohi ʻa Molomoná, naʻe fepaki ʻa e palōfita ko ʻAlamaá mo hono kakai ʻi ʻAmelika ʻi he kuongamuʻá mo ha tau lahi mo kinautolu naʻa nau liʻaki ʻa e folofola ʻa e ʻOtuá, fakafefeka honau lotó mo uesia honau anga fakafonuá. Naʻe mei lava pē ʻa e kau faivelengá ʻo tau, ka naʻe akonaki ʻa ʻAlamā: “Pea ko ʻeni, koeʻuhi kuo hoko hono malanga ʻaki ʻo e folofolá ko ha fuʻu meʻa ke takiakiʻi ai ʻa e kakaí ke fai ʻa ia ʻoku totonu—ʻio, naʻe mālohi lahi ange ʻene ngāué ʻi he fakakaukau ʻa e kakaí ʻi he heletā, pe ko ha toe meʻa kehe, ʻa ia kuo hoko kiate kinautolu—ko ia naʻe fakakaukau ai ʻa ʻAlamā ʻoku ʻaonga ke nau ʻahiʻahiʻi ʻa e ivi ʻo e folofola ʻa e ʻOtuá.”1

ʻOku makehe atu ʻa e “folofola ʻa e ʻOtuá” ʻi ha toe meʻa ʻoku fakahoko atu. Kuo hoko ia talu ʻa e Fakatupu ʻo e māmaní ʻi he folofola ʻa e ʻEikí: “Ke maama: pea maama ai.”2

Naʻe tō mei he Fakamoʻuí ʻa e fakapapau ko ʻeni ʻi he Fuakava Foʻoú: “ʻE mole ʻa e langí mo māmani; ka ʻe ʻikai mole ʻa ʻeku ngaahi leá.”3

Pea mo ʻeni: “Kapau ʻoku ʻofa ha tangata kiate au, te ne fai ʻeku leá: pea ʻe ʻofa ʻa ʻeku Tamaí kiate ia, pea te ma omi kiate ia, ʻo nofo maʻu mo ia.”4

Pea meia Mele ko e faʻē ʻa Sīsuú ʻa e fakamoʻoni loto-fakatōkilalo ko ʻení: “Vakai, ko e kaunanga au ʻa e ʻEikí; ke hoko mai kiate au ʻo hangē ko hoʻo leá.”5

ʻI heʻetau tui mo muimui ki he folofola ʻa e ʻOtuá te tau ofi ange ai kiate Ia. Kuo palōmesi mai ʻa Palesiteni Lāsolo M. Nalesoni, “Kapau te ke ako ʻEne ngaahi folofolá, ʻe tupulaki hoʻo malava ke tatau ange mo Iá.”6

ʻIkai ʻoku tau fie hangē kotoa ko e fakalea ʻo e himí, ke “[mohu tāpuekina mo māʻoniʻoni ange—ʻo tatau ange mo e Fakamoʻuí]”?7

ʻOku ou sio loto atu ki he tūʻulutui ʻa e kiʻi talavou ko Siosefa Sāmitá ʻo fanongo ki he folofola ʻene Tamai ʻi Hēvaní: “[Siosefa,] Ko Hoku ʻAlo ʻOfaʻangá ʻeni. Fanongo kiate Ia!”8

ʻOku tau “fanongo kiate Ia” ʻi he ngaahi lea ʻo e folofolá, ka ʻoku tau liʻaki pē nai ia ʻi he pēsí, pe ʻoku tau fakatokangaʻi ʻokú Ne folofola mai kiate kitautolu? ʻOku tau liliu nai?

ʻOku tau “fanongo kiate Ia” ʻi he fakahā mo e ngaahi ueʻi fakataautaha mei he Laumālie Māʻoniʻoní, ko e tali ki he lotú, pea ʻi he ngaahi taimi ko ia ko Sīsū Kalaisi pē, te Ne lava ʻo fakamaʻamaʻa ʻetau kavengá, foaki mai ʻa e fakamolemolé mo e nongá, pea ʻōʻōfaki kitautolu “ʻe he ongo toʻukupu ʻo ʻene ʻofá, ʻo fakafou ʻi he mālohi ʻo ʻEne Fakaleleí.”9

Uá, ʻoku mahuʻinga ʻa e ngaahi lea ʻa e kau palōfitá.

ʻOku fakamoʻoni ʻa e kau palōfitá ki he faka-ʻOtua ʻo Sīsū Kalaisí. ʻOku nau akoʻi ʻEne ongoongoleleí mo fakahaaʻi ʻEne ʻofá ki he taha kotoa.10 ʻOku ou fakamoʻoni ʻoku fanongo mo lea ʻaki ʻe Palesiteni Lāsolo M. Nalesoni ko hotau palōfita moʻuí, ʻa e folofola ʻa e ʻEikí.

ʻOku pōtoʻi lea ʻa Palesiteni Nalesoni. Kuó ne pehē, “[Nofo ʻi he hala ʻo e fuakavá],”11 “Tānaki fakataha ʻa ʻIsileli,”12 Tuku ke lāngilangiʻia ʻa e ʻOtuá,”13 “Langa e ngaahi hala fakakavakava ʻo e mahinó,”14 Fakamālō,”15 “Fakatupulaki hoʻo tui kia Sīsū Kalaisí],”16 “Fakatupulekina hoʻo fakamoʻoní,”17 mo “Hoko ko ha tokotaha faʻa fakalelei.”18

Kuó ne kole mai kimuí ni ke tau “fakakaukau fakasilesitiale.” Naʻá ne pehē, “ʻI he taimi ʻokú ke fepaki ai mo ha palopalema, fakakaukau fakasilesitiale! ʻI he taimi ʻoku siviʻi ai koe ʻe he ʻahiʻahí, fakakaukau fakasilesitiale. ʻI he taimi ʻoku fakamamahiʻi ai koe ʻe he moʻuí mo e ngaahi ʻofaʻangá, fakakaukau fakasilesitiale! ʻI he taimi ʻoku mate taʻe-ʻamanekina ai ha taha, fakakaukau fakasilesitiale. …ʻI he taimi ʻoku taulōfuʻu mai ai kiate koe ʻa e mafasiá, fakakaukau fakasilesitiale! … ʻI hoʻo fakakaukau fakasilesitialé, ʻe liliu māmālie ho lotó, … te ke vakai ai ki he ngaahi faingataʻá mo e fakafepakí ʻi ha fakakaukau foʻou, … [pea] ʻe tupulaki hoʻo tuí.”19

ʻI heʻetau fakakaukau fakasilesitialé, ʻoku tau vakai ai ki he “ngaahi meʻá ʻi honau angamoʻoní mo e tuʻunga te nau aʻu ki aí.”20 ʻI he māmani ko ʻeni ʻoku mafasia ʻi he puputuʻú mo e fakakikihí, ʻoku tau fiemaʻu kotoa ʻa e fakakaukau ko iá.

Naʻe lea ʻa ʻEletā Siaosi ʻAlipate Sāmita, kimuʻa pea toki hoko ko e Palesiteni ʻo e Siasí, ʻo fekauʻaki mo hono hikinimaʻi ʻo e palōfitá mo talangofua ki heʻene ngaahi leá. Naʻá ne pehē: “ʻOku toputapu taha ʻa e fatongia ʻoku tau maʻu ʻi heʻetau hiki hotau nimá. ʻOku ʻuhinga ia … te tau poupou kiate ia; te tau lotua ia; … pea te tau feinga ke fakahoko ʻene ngaahi fakahinohinó ʻo fakatatau mo hono tataki ia ʻe he ʻEikí.”21 Ko hono fakalea ʻe tahá, te tau ngāueʻi faivelenga ʻa e ngaahi lea ʻa e palōfitá.

ʻI heʻeku hoko ko e taha ʻo e kau palōfitá, kau tangata kikité, mo e kau tangata maʻu fakahā ʻe toko 15 ne hikinimaʻi fakamāmani lahi ʻaneafi ʻe hotau Siasí, ʻoku ou fie vahevahe atu e taha ʻo ʻeku ngaahi aʻusia ʻi hono hikinimaʻi ʻo e palōfitá mo tali ʻene ngaahi leá. Kiate au, naʻe hangē ia ko e palōfita ko Sēkopé, ʻa ia naʻá ne pehē, “Kuó u fanongo ki he leʻo ʻo e ʻEikí ʻoku folofola mai kiate au ʻi he folofola moʻoni.”22

ʻĪmisi
ʻEletā mo Sisitā Lasipeni ʻi Taileni.

ʻI ʻOkatopa ʻo e taʻu kuo ʻosí, naʻá ku ʻi Pengikoki, Taileni ai mo hoku uaifi ko Melanií, ʻi heʻeku teuteu ke fakatapui ʻa e temipale hono 185 ʻo e Siasí.23 Naʻe fakatou taʻe-ʻamanekina mo fakatupu loto-fakatōkilalo ʻa e fatongiá ni kiate au. Ko e fuofua temipale ʻeni ʻi he Fakatonga-hahake ʻo e fonua ʻĒsiá.24 Naʻe palani fakalelei ia—ko ha fale fungavaka ono, mo e ngaahi taua ʻe hiva, naʻe “fehokotaki lelei”25 ke hoko ko ha fale ʻo e ʻEikí. Naʻe lau māhina ʻa ʻeku fakakaukau ki he fakatapuí. Naʻá ku fakatokangaʻi kuo poupouʻi mo teuteuʻi ʻa e fonuá mo e temipalé ʻe he kau palōfitá mo e kau ʻaposetoló. Naʻe fanongonongo ʻe Palesiteni Tōmasi S. Monisoni ʻa e temipalé26 pea fanongonongo ʻe Palesiteni Nalesoni ʻa e fakatapuí.27

ʻĪmisi
Temipale Pengikoki, Taileni.

Naʻá ku teuteu ʻa e lotu fakatapuí ʻi ha ngaahi māhina kimuʻa. Naʻe liliu ʻa e ngaahi lea toputapu ko iá ki ha lea fakafonua ʻe 12. Naʻa mau maau. Pe ko e anga pē ia ʻeku fakakaukaú.

ʻI he pō kimuʻa ʻi he fakatapuí naʻe fakaʻaaki ai au ʻe ha ongoʻi taʻemanonga fekauʻaki mo e lotu fakatapuí. Naʻá ku feinga ke tukunoaʻi ʻa e ongó, ʻo fakakaukau naʻe ʻosi maau ʻa e lotú. Ka naʻe ʻikai tukunoaʻi au ʻe he Laumālié. Naʻá ku ongoʻi ʻoku ʻikai kakato ʻa e ngaahi leá, pea ʻi ha fokotuʻutuʻu fakalangi naʻá ku maʻu ia ʻi ha fakahā, pea naʻá ku fakakau ʻa e ngaahi leá ni ki he lotú ʻo ofi ki he fakaʻosingá: “Fakatauange ke tau fakakaukau fakasilesitiale, ʻo tuku ke lāngilangiʻia Hono Laumālié ʻi heʻetau moʻuí pea feinga ke hoko ko ha kau faʻa fakalelei maʻu pē.”28 Naʻe fakamanatu mai ʻe he ʻEikí ke u fanongo ki he ngaahi lea hotau palōfita moʻuí: “Fakakaukau fakasilesitiale,” “tuku ke lāngilangiʻia ʻa e Laumālié,” “feinga ke hoko ko ha tokotaha faʻa fakalelei.” ʻOku mahuʻinga ʻa e ngaahi lea ʻa e palōfitá ki he ʻEikí pea kiate kitautolu.

Tolú, pea mātuʻaki mahuʻingá, ko ʻetau ngaahi leá. Tui mai, ʻi hotau māmani fonu ʻi he ngaahi fakaʻilonga fakaʻilekitulōnika (emoji) ke fakahaaʻi ʻaki ʻa e ongó29 ʻoku mahuʻinga ʻetau ngaahi leá.

ʻOku lava ʻetau ngaahi leá ke poupou pe ʻita, fiefia pe angakovi, angaʻofa pe tukunoaʻi. ʻI he taimi ʻo e puputuʻú, ʻoku lava ke fakamamahi fakaeloto ʻa e ngaahi leá—pea fakangalongataʻa. Ko ʻetau ngaahi lea ʻi he ʻinitanetí, pōpoaki telefoní, mītia fakasōsialé, pe tweet, ʻoku ʻi ai honau mālohi. Ko ia, tokanga ki ho leá mo e tōʻonga hoʻo leá. ʻI hotau ngaahi fāmilí, tautefito ki he ngaahi husepānití, uaifí, mo e fānaú, ʻe lava ʻetau ngaahi leá ʻo fakatahatahaʻi pe fakamavahevaheʻi kitautolu.

Tuku muʻa ke u fokotuʻu atu ha ngaahi kupuʻi lea faingofua ʻe tolu te tau lava ʻo fakaʻaongaʻi ke toʻo ʻa e huhu kona ʻo e ngaahi faingataʻá mo e faikehekehé, langaki hake mo fefakafiemālieʻaki:

“Mālō ʻaupito.”

“Fakamolemole.”

Mo e “ʻOku ou ʻofa atu.”

ʻOua ʻe fakatatali pē ʻa e ngaahi kupuʻi lea fakatōkilalo ko ʻení ki ha ngaahi polokalama makehe pe taimi faingataʻa. Fakaʻaongaʻi maʻu pē kinautolu mo fakamātoato, he ʻoku nau fakahaaʻi hoʻo ʻofa ki he niʻihi kehé. ʻOku fakaʻau ke ʻikai ʻuhinga lelei ʻa e talanoá pē; ʻoua ʻe muimui ʻi he sīpinga ko iá.

Te tau lava ʻo lea “mālō” ʻi he ʻeleveitā, tauʻanga meʻalelé, māketí, ʻōfisí pe ʻi ha kiu, pe ki hotau kaungāʻapí pe kaungāmeʻá. Te tau lava ʻo lea “fakamolemole” ʻi heʻetau fai ha fehālaaki, liʻaki fakataha, taʻomia ha ʻaho fāʻeleʻi, pe vakai ki ha taha ʻoku faingataʻaʻia. Te tau lava ʻo lea “ʻOku ou ʻofa atu” pea ʻoku ʻuhinga ʻa e pōpoaki ko iá “ʻOku ou fakakaukau atu,” “ʻOku ou tokanga atu,” “ʻOku ou fie tokoni kiate koe,” pe “ʻOkú ke mahuʻinga taha kiate au.”

Tuku ke u vahevahe atu ha sīpinga fakataautaha. Siʻi ngaahi husepāniti, fakafanongo mai. Siʻi ngaahi tuofāfine, ʻe tokoni atu foki ʻeni. Kimuʻa ʻi hoku fatongia taimi kakato ʻi he Siasí, naʻe lahi ʻeku fefolauʻaki ʻi heʻeku kautahá. Naʻe lahi ʻa e taimi naʻe mamaʻo ʻeku fononga ki he ngaahi feituʻu ʻi he māmaní. ʻI he ʻosi ʻa e ʻahó, naʻá ku tā maʻu pē ki ʻapi, neongo pe ko fē feituʻu naʻá ku ʻi aí. ʻI hono tali ʻe hoku uaifi ko Melanií ʻa e telefoní peá u talanoa mai ki aí, naʻe faʻa iku maʻu pē ʻema telefoní ki he “ʻOfa atu.” ʻI he ʻaho kotoa pē, naʻe hoko ʻa e ngaahi lea ko iá ko ha fakamaʻunga ki hoku lotó mo ʻeku tōʻongá; ko ha maluʻi kiate au mei he ngaahi fokotuʻutuʻu ʻa e filí. ʻOku hanga ʻe he “Melanī, ʻoku ou ʻofa atu” ʻo fakahaaʻi ʻa e fefalalaʻaki ʻiate kimauá.

Naʻe faʻa pehē ʻe Palesiteni Tōmasi S. Monisoni, “ʻOku ʻi ai ha vaʻe ke fakatuʻumaʻu, ha nima ke puke mai, ha ʻatamai ke fakalotolahiʻi, ha loto ke ueʻi pea mo ha laumālie ke fakamoʻui.”30 ʻE hoko ʻa e meʻa tatau ʻi he lea ʻaki “mālō,” “fakamolemole,” “ʻofa atu”.

Kāinga, ʻoku mahuʻinga ʻa e ngaahi leá.

ʻOku ou palōmesi atu kapau te tau “keinanga ʻi he ngaahi folofola ʻa Kalaisí”31 ʻoku fakatau ki he fakamoʻuí, ngaahi lea hotau palōfitá ʻokú ne tataki mo poupouʻi kitautolú, mo ʻetau ngaahi lea ʻokú ne fakahaaʻi kitautolu mo e meʻa ʻoku tau mahuʻingaʻia aí, ʻe tau malingi hifo ʻa e ngaahi mālohi ʻo e langí kiate kitautolu. “ʻE fakahā kiate kimoutolu ʻe he ngaahi folofola ʻa Kalaisí ʻa e ngaahi meʻa kotoa pē ʻoku totonu ke mou faí.”32 Ko e fānau kitautolu ʻa e Tamai Hēvaní pea ko hotau ʻOtuá Ia, pea ʻokú Ne finangalo ke tau lea ʻaki ʻa e “lea ʻa e kau ʻāngeló”33 ʻi he mālohi ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní.34

ʻOku ou ʻofa ʻi he ʻEiki ko Sīsū Kalaisí. Ko Ia ia ʻi he ngaahi lea ʻa ʻĪsaia ʻi he Fuakava Motuʻá, ko “Fakaofo, Akonaki, ko e ʻOtua Māfimafi, ko e Tamai Taʻengata, ko e ʻEiki ʻo e Melinó.”35 Pea hangē ko hono fakamahino ʻe he ʻAposetolo ko Sioné, ko Sīsū Kalaisi “ʻa e Folofolá.”36

ʻOku ou fakamoʻoni ki heni ko ha ʻAposetolo kuo uiuiʻi ki he ngāue fakalangi ʻa e ʻEikí—ke fakahā ʻEne folofolá—pea uiuiʻi ke tuʻu ko ha fakamoʻoni makehe kiate Ia. ʻI he huafa ʻo e ʻEiki ko Sīsū Kalaisí, ʻēmeni.