Konifelenisi Lahi
Fakataha kia Kalaisi
Konifelenisi lahi ʻo ʻEpeleli 2024


Fakataha kia Kalaisi

ʻOku fakatahatahaʻi kitautolu ʻe heʻetau ʻofa mo e tui kia Sīsū Kalaisi mo ʻEne Fakaleleí. Ko e uho ʻo e kau moʻoní, ko e fakataha mai kia Kalaisi.

Ne u maʻu ha ongo mālohi kau ki he Fakalelei ʻa Sīsū Kalaisí talu mei heʻeku kei siʻí, ka naʻe toki mahino pē kiate au ʻa e moʻoni ʻo e Fakalelei ʻa e Fakamoʻuí ʻi hoku taʻu 25. Ko ʻeku toki ʻosi pē ia mei he ʻApiako Lao Sitenifōtí pea naʻá ku ako ki he sivi lao ʻi Kalefōniá. Naʻe tā mai ʻeku fineʻeikí ʻo talamai ʻoku ofi ke mālōlō ʻeku kui tangata ko Kolosia Kimipoló, ʻa ia naʻe nofo ʻi ʻIutaá. Naʻá ne talamai kapau ʻoku ou fie sio ki ai, ʻoku lelei ange ke u foki ange ki ʻapi. Naʻe taʻu 86 ʻeku kui tangatá mo puke lahi ʻaupito. Naʻe fakafiefia ʻa e ʻaʻahí kiate au. Naʻá ne fiefia he sio maí peá ne vahevahe mai kiate au ʻene fakamoʻoní.

ʻI he kei taʻu tolu ʻa Kolosiá, naʻe mālōlō ʻene tamai ko Tēvita Pateni Kimipoló ʻi hono taʻu 44.1 Naʻe fakaʻamu ʻa Kolosia ʻe fiefia ʻene tamaí mo ʻene kui tangata ko Hiipa C. Kimipoló ʻi heʻene moʻuí mo na ongoʻi kuó ne faivelenga ki hono tukufakaholó.

Ko e faleʻi mahuʻinga ʻeku kui tangatá kiate aú ke u fakamamaʻo mei haʻaku fakakaukau ʻoku totonu ke u maʻu ha faʻahinga fakalāngilangi pe faingamālie koeʻuhí ko e ngaahi toʻu tangata faivelenga ko ʻení. Naʻá ne talamai ʻoku totonu ke fakatefito ʻeku tokangá ʻi he Fakamoʻuí pea mo e Fakalelei ʻa e Fakamoʻuí. Naʻá ne pehē ko e fānau kotoa kitautolu ʻa ha Tamai Hēvani ʻofa. Neongo pe ko hai hotau ngaahi kui ʻi he māmaní, ka te tau lipooti kotoa ki he Fakamoʻuí ʻa e founga ʻo ʻetau tauhi ʻEne ngaahi fekaú.

Naʻe ui ʻe Kulenipā ʻa e Fakamoʻuí ko e “Tauhi ʻo e Matapaá,” ko ha toʻo mei he 2 Nīfai 9:41. Naʻá ne talamai kiate au, ʻokú ne fakaʻamu kuó ne fakatomala feʻunga ke ne lava ʻo maʻu ʻa e ʻaloʻofa ʻa e Fakamoʻuí.2

Naʻe ongo moʻoni kiate au. Naʻá ku ʻiloʻi ko ha tangata angatonu ia. Ko ha pēteliake ia pea naʻá ne ngāue ʻi ha ngaahi misiona kehekehe. Naʻá ne akoʻi kiate au he ʻikai lava ha taha ʻo foki ki he ʻOtuá ʻi he ngāue leleí ʻataʻatā pē, taʻe kau ai ʻa e Fakalelei ʻa e Fakamoʻuí. ʻOku ou kei manatuʻi pē ʻo aʻu ki he ʻahó ni, ʻa e ʻofa lahi mo e houngaʻia ʻa Kulenipā ʻi he Fakamoʻuí mo ʻEne Fakaleleí.

ʻI he 2019, lolotonga haʻaku ʻaʻahi ki Selusalema,3 naʻá ku ʻaʻahi ki ha loki ʻi ʻolunga ʻa ia ʻoku malava pē ke ofi ia ki he feituʻu ne fufulu ai ʻe he Fakamoʻuí ʻa e vaʻe ʻo ʻEne Kau ʻAposetoló kimuʻa pea Tutuki Iá. Naʻe ongo moʻoni ki hoku laumālié peá u fakakaukau ki he founga naʻá Ne fekauʻi ai ʻEne kau ʻAposetoló ke nau feʻofaʻakí.

Ne u manatu ki he Lotu Hūfia tāumaʻu ʻa e Fakamoʻuí maʻatautolú. Naʻe hoko ʻa e lotu ko ʻení ʻi he houa fakaʻosi ʻo ʻEne moʻui fakamatelié ʻo hangē ko hono lekooti ʻi he [Kosipeli] ʻa Sioné.

Naʻe fakataumuʻa ʻa e lotu ko ʻení ki he kau muimui ʻa Kalaisí, kau ai mo kitautolu hono kotoa.4 ʻI he tautapa ʻa e Fakamoʻuí ki Heʻene Tamaí, naʻá Ne kole “koeʻuhí ke taha pē ʻa kinautolu kotoa pē; ʻo hangē ʻokú ke ʻiate au, ʻe Tamai, mo au ʻiate koé, koeʻuhi ke nau taha pē foki ʻiate kitaua.” Naʻe hoko atu ʻa e Fakamoʻuí ʻo folofola, “Pea ko e nāunau naʻá ke tuku kiate aú, kuó u tuku kiate kinautolu; koeʻuhí ke taha pē ʻa kinautolu, ʻo hangē foki ʻokú ta taha peé.”5 Ko e uouangatahá ʻa e meʻa naʻe lotua ʻe Kalaisi kimuʻa pea lavakiʻi mo Tutuki Iá. ʻE lava ke maʻu ʻa e uouangataha mo Kalaisi mo ʻetau Tamai Hēvaní, ʻo fakafou ʻi he Fakalelei ʻa e Fakamoʻuí.

ʻOku ʻikai makatuʻunga ʻa e ʻaloʻofa faifakamoʻui ʻa e ʻEikí ʻi he toʻu tangatá, akó, tuʻunga fakaʻekonōmiká, pe matakalí. ʻOku makatuʻunga ia ʻi he hoko ʻo taha ʻia Kalaisi mo ʻEne ngaahi fekaú.

Naʻe maʻu ʻe he Palōfita ko Siosefa Sāmitá mo ʻŌliva Kautele ʻa e fakahā ki hono fokotuʻutuʻu mo hono puleʻi ʻo e Siasí ʻi he 1830, ʻi he hili pē hono fokotuʻu ʻo e Siasí. Naʻe lau ʻe he Palōfita ko Siosefá ʻa e vahe 20 ʻi he taimi ní, ʻi he ʻuluaki konifelenisi ʻa e Siasí pea ko e fuofua fakahā ia naʻe tali ʻi he felototahaʻaki.6

ʻOku mātuʻaki fakaofo ʻa e kanotohi ʻo e fakahā ko ʻení. ʻOkú ne akoʻi mai ʻa e mahuʻinga mo e fatongia ʻo e Fakamoʻuí pea mo e founga ke maʻu ai ʻa Hono mālohí mo e ngaahi tāpuakí ʻo fakafou ʻi Heʻene fakalelei ʻaloʻofá. Naʻe kei taʻu 24 ʻa e Palōfita ko Siosefá kuó ne ʻosi maʻu ha ngaahi fakahā lahi mo fakakakato ʻa e liliu ʻo e Tohi ʻa Molomoná ʻi he meʻafoaki mo e mālohi ʻo e ʻOtuá. Ko e Palōfita ko Siosefá mo ʻŌlivá ko ha ongo ʻAposetolo fakatouʻosi kinaua naʻe ʻosi fakanofo, ko ia naʻá na maʻu ʻa e mafai ke tokangaʻi ʻa e Siasí.

ʻOku ʻi he veesi 17 ki he 36 ha fakamatala nounou ki he tokāteline mahuʻinga ʻo e Siasí, kau ai ʻa e moʻoni ʻo e ʻOtuá, ko hono Fakatupu ʻo e tangatá, ko e Hingá, ko e palani ʻa e Tamai Hēvaní ki he fakamoʻuí ʻo fakafou ʻi he Fakalelei ʻa Sīsū Kalaisí. ʻOku ʻi he veesi 37 ʻa e ngaahi fiemaʻu mahuʻinga ke papitaiso ki he Siasi ʻo e ʻEikí. ʻOku ʻi he veesi 75 ki he 79 ʻa e lotu tāpuaki ʻo e sākalamēnití ʻoku tau fakaʻaongaʻi he Sāpate kotoá.

ʻOku mātuʻaki mahuʻinga ʻaupito ʻa e tokāteline, ngaahi tefitoʻi moʻoni, sākalamēniti, mo e ngaahi founga ngāue kuo fokotuʻu ʻe he ʻEikí ʻo fakafou ʻia Siosefa Sāmita ko e Palōfita ʻo hono Fakafoki Mai ʻo e Ongoongoleleí.7

Neongo ʻoku mafatukituki moʻoni ʻa e ngaahi fiemaʻu ki he papitaisó, ka ʻoku faingofua moʻoni ia. ʻOku kau ai ʻa e loto-fakatōkilalo ʻi he ʻao ʻo e ʻOtuá, ko ha loto-mafesifesi mo ha laumālie fakatomala,8 fakatomala mei he ngaahi angahala kotoa pē, toʻo kiate kitautolu ʻa e huafa ʻo Sīsū Kalaisí, kātaki ki he ngataʻangá, mo fakahaaʻi ʻi heʻetau ngaahi ngāué kuo tau maʻu ʻa e Laumālie ʻo Kalaisí.9

Ko e ngaahi fiemaʻu kotoa pē ke lava ʻo papitaisó, ʻoku mahuʻinga ke fakalaumālie ia. ʻOku ʻikai fiemaʻu ha tuʻunga fakaʻekonōmika pe fakasōsiale. ʻOku ʻi ai ʻa e tuʻutuʻuni fakalaumālie tatau pē ki he masivá mo e koloaʻiá.

ʻOku ʻikai ha tuʻutuʻuni ki he matakalí, tuʻunga tangata pe fefiné, pe faʻahinga ʻo e kakaí. ʻOku fakamahino mai ʻe he Tohi ʻa Molomoná, ʻoku fakaafeʻi ʻa e tokotaha kotoa pē ke ne maʻu ʻa e lelei ʻo e ʻEikí, “pe ko ha ʻuliʻuli pe hinehina, pe ko ha pōpula pe tauʻatāina, pe ko ha tangata pe fefine; … ʻoku tatau ʻa e kakai fulipē ʻi he ʻao ʻo e ʻOtuá.”10 “ʻOku maʻu ʻa e faingamālie ʻa e kakai fulipē, ʻo tatau ʻa e tangata taki taha, pea ʻoku ʻikai taʻofi ha taha.”11

Koeʻuhí ʻoku tau “tatau” ʻi he ʻao ʻo e ʻOtuá, ʻoku ʻikai ke fuʻu mahuʻinga ke fakamamafaʻi hotau ngaahi kehekehé. Kuo poupouʻi hala kitautolu ʻe ha niʻihi “ke fakakaukauloto ʻoku lahi ange e kehekehe ʻa e kakaí meiate kitautolú mo ʻetau faikehekehe mo e niʻihi kehé, ʻo laka hake ia ʻi he meʻa ʻoku moʻoní. ʻOku toʻo ʻe ha [niʻihi] e fanga kiʻi faikehekehe moʻoni kae īkí ʻo ngaohi ia ko ha fuʻu faikehekehe lahi.”12

ʻIkai ko ia pē, ka kuo fakakaukau hala ha niʻihi ʻo pehē koeʻuhi ʻoku fakaafeʻi ʻa e kakai kotoa pē ke nau maʻu ʻa Hono leleí mo e moʻui taʻengatá, ʻoku ʻikai ke ʻi ai ha tuʻutuʻuni pau ia ki he ʻulungāngá.13

Ka neongo ia, ʻoku fakamoʻoniʻi ʻe he folofolá ko e tokotaha kotoa pē ʻoku malavá ʻoku fiemaʻu ke fakatomala mei he ngaahi angahalá pea tauhi ʻEne ngaahi fekaú.14 ʻOku fakamahino ʻe he ʻEikí ʻoku maʻu ʻe he taha kotoa pē ʻa e tauʻatāina ke fili pea ʻoku “nau tauʻatāina ke fili ʻa e tauʻatāiná mo e moʻui taʻengatá, tuʻunga ʻi he Fakalaloa lahi ʻo e faʻahinga kotoa ʻo e tangatá, … pea tokanga ki heʻene ngaahi fekau mahuʻingá; pea tui faivelenga ki heʻene ngaahi folofolá, pea fili ʻa e moʻui taʻengatá.”15 Ke maʻu ʻa e ngaahi tāpuaki ʻo e Fakalelei ʻa e Fakamoʻuí, kuo pau ke tau ngāue ʻaki ʻetau tauʻatāina ke filí ke fili ʻa Kalaisi mo talangofua ki Heʻene ngaahi fekaú.

Lolotonga ʻeku moʻuí, kuo vahevaheʻi mo tālangaʻi ʻa e ʻuhinga ʻo e “tauʻatāina ke filí” mo e “fili tauʻatāiná.” Kuo lahi pea ʻoku fakautuutu pē ke lahi ha ngaahi fakakikihi fakaeʻatamai ʻi he ongo kaveingá ni.

ʻI he takafi ʻo ha pulusinga kimuí ni ʻo e nusipepa kolisi tutuku ʻo ha ʻunivēsiti ʻiloa, naʻe pehe ʻe ha palōfesa paiolosia ʻiloa, “ʻOku ʻikai ha ʻuhinga lelei ke fakakaukau ʻoku ʻi ai ha meʻa ko e fili tauʻatāina.”16 ʻOku ʻikai ha ofo ʻi he lea ʻa e palōfesá ʻi loto ʻi he fakamatalá ʻo pehē, “ʻOku ʻikai ke ʻi ai ha ʻOtua, … pea ʻoku ʻikai ha fili tauʻatāina, … pea ko ha ʻuniveesi lahi, taʻemahuʻinga mo tuenoa ʻeni.”17 ʻOku ʻikai haʻaku teitei poupou ki ai.

Ko ha tokāteline tefito ʻo ʻetau tuí ʻoku tau maʻu ʻa e tauʻatāina ke fili ki he totonú,18 ʻa ia ʻoku kau ai ʻa e fili tauʻatāiná.19 Ko e tauʻatāina ke filí ʻa e malava ke fili pea ngāué. ʻOku mahuʻinga ia ki he palani ʻo e fakamoʻuí. Ka ne taʻeʻoua ʻa e tauʻatāina ke fili ki he totonú, he ʻikai ke tau lava ʻo ako, fakalakalaka, pe fili ke taha mo Kalaisi. Koeʻuhi ko e tauʻatāina ke fili ki he totonú, ʻoku tau “tauʻatāina ke fili ʻa e tauʻatāiná mo e moʻui taʻengatá.”20 ʻI he Fakataha Alēlea ʻi he maama fakalaumālie ʻi Langí, naʻe kau ʻa e tauʻatāina ke filí ʻi he konga mahuʻinga ʻo e palani ʻa e Tamaí. Naʻe angatuʻu ʻa Lusifā ʻo “feinga ke fakaʻauha ʻa e tauʻatāina ke fili ʻa e tangatá.”21 Ko ia ai, naʻe taʻofi ʻa Sētane mo kinautolu naʻe muimui kiate iá ke ʻoua te nau maʻu e faingamālie ki ha sino fakamatelié.

Naʻe ngāue ʻaki ʻe he ngaahi laumālie ʻi he maama fakalaumālié ʻa ʻenau tauʻatāina ke filí, ke nau muimui ki he palani ʻa e Tamai Hēvaní. Ko e ngaahi laumālie ne tāpuekina ʻo fanauʻi mai kinautolu ki he moʻui fakamatelié ni, ʻoku hokohoko atu ʻenau maʻu ʻa e tauʻatāina ke filí. ʻOku tau tauʻatāina ke fili mo ngāue, ka ʻoku ʻikai ke tau puleʻi ʻa e ngaahi nunuʻá. “ʻOku iku ʻa e ngaahi fili lelei mo angatonú ki he fiefia, melino mo e moʻui taʻengatá, kae iku ʻa e ngaahi fili ki he angahalá mo e koví ki he loto-mamahí mo e moʻui mamahí.”22 Hangē ko e lea ʻa ʻAlamaá, “Kuo teʻeki ai hoko ʻa e faiangahalá ko e fiefia.”23

ʻI he māmani matuʻaki feʻauʻauhi ko ʻení, ʻoku ʻi ai ʻa e fāifeinga maʻu pē ke fakalakalaka. ʻOku hoko ʻa e feinga ki he lelei taha te tau ala lavá ko ha taumuʻa angatonu ia mo ʻaonga. ʻOku fenāpasi ia mo e tokāteline ʻa e ʻEikí. Ko e ngaahi ngāue ke fakasiʻisiʻi pe tukuhifoʻi ʻa e niʻihi kehé pe fokotuʻu ha ngaahi ʻā vahevahe ki heʻenau lavameʻá, ʻoku fehangahangai ia mo e tokāteline ʻa e ʻEikí. He ʻikai ke tau lava ʻo tukuakiʻi ʻa e ngaahi tūkungá pe niʻihi kehé koeʻuhí ko ha tuʻutuʻuni ke ngāue fehangahangai mo e ngaahi fekau ʻa e ʻOtuá.

ʻI he kuongá ni, ʻoku faingofua ke tukutaha ʻa e tokangá ki he lavameʻa fakamāmaní mo fakaengāué. ʻOku ʻi ai ha niʻihi ʻoku ʻikai ke nau toe tokanga kinautolu ki he ngaahi tefitoʻi moʻoni mo e ngaahi fili ʻoku taʻengatá ʻa ia ʻoku ʻi ai honau mahuʻinga taʻengatá. ʻE fakapotopoto ke tau muimui ki he faleʻi ʻa Palesiteni Lāsolo M. Nalesoni ke “fakakaukau fakasilesitialé.”24

ʻE lava ʻe he meimei tokotaha kotoa pē ʻo fai ʻa e ngaahi fili mahuʻinga tahá ʻo tatau ai pē pe ko e hā honau talēnití, ivi malavá, ngaahi faingamālié, pe tūkunga fakaʻekonōmiká. ʻOku mahuʻinga ke tō ʻa e fakamamafá ʻi hono fakamuʻomuʻa e ngaahi fili ʻa e fāmilí. ʻOku hā mahino ʻeni ʻi he ngaahi folofolá. Fakakaukau ki he talanoa ʻi he tohi ʻa 1 Nīfaí, ʻi he “ʻalu [ʻa Līhai] ki he feituʻu maomaonganoá. Peá ne tuku hono falé, mo e fonua ʻo hono tofiʻá, mo ʻene koulá, mo ʻene silivá, mo ʻene ngaahi meʻa mahuʻingá, pea ʻikai te ne ʻave mo ia ha meʻa, ka ko hono fāmilí pē.”25

ʻI heʻetau fehangahangai mo e ngaahi feliliuaki ʻo e moʻuí, ʻoku lahi ke hoko ha ngaahi meʻa ʻoku ʻikai ke tau lava ʻo mapuleʻi. ʻOku lava ke kau heni ʻa e ngaahi faingataʻaʻia ʻi he moʻui leleí mo e ngaahi meʻa fakatuʻupakeé. Naʻe uesiatamaki lahi ʻe he mahaki fakaʻauha fakaemāmani lahi fakamuimui ko e COVID-19, ʻa e kakai ne nau fai lelei e meʻa kotoa pē. ʻOku tau puleʻi ʻa e ngaahi fili mahuʻinga tahá. ʻI heʻeku manatu ki hoku taimi ngāue fakafaifekaú, naʻe fekau ʻe heʻemau palesiteni fakamisioná, ʻEletā Melioni D. Hengisi, ke mau ako maʻuloto ha konga ʻo ha foʻi maau ʻa ʻEla Uila Uilikosa:

He ʻikai lava ʻe ha faingamālie, ha ikuʻanga, ha nunuʻa,

Ke hahaʻo pe taʻofi pe puleʻi

ʻA e fakapapau mālohi ʻa ha tokotaha kuó ne loto-fakapapau ke fai ha meʻa.26

ʻOku tau mapuleʻi ʻa e ngaahi meʻa ki he tefitoʻi moʻoní, ʻulungāngá, tauhi ʻo e tui fakalotú, mo e moʻui angatonú. Ko ʻetau tui mo e lotu ki he ʻOtua ko e Tamaí mo Hono ʻAlo ko Sīsū Kalaisí, ko ha fili ia ʻoku tau fakahoko.27

Kātaki ʻo ʻiloʻi, ʻoku ʻikai ke u taukaveʻi ke siʻi ange ʻetau tokanga ki he akó pe ngāue maʻuʻanga moʻuí. Ko ʻeku ʻuhingá, ko e taimi ʻoku fakamuʻomuʻa ai ʻa e ngaahi feinga ʻoku fekauʻaki mo e akó mo e ngāue maʻuʻanga moʻuí ke mahuʻinga ange ia ʻi he fāmilí pe ko e fakataha kia Kalaisí, ʻe lava ke hoko ʻa e ngaahi nunuʻa naʻe ʻikai fakataumuʻa ki aí ko ha faingataʻa lahi.

Ko e tokāteline mahino mo faingofua ʻoku fokotuʻu mai ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 20 ʻoku ongo mo fakalotoa ia kiate kitautolu ʻo tatau pē mo ʻene fakamamafaʻi mo fakamahinoʻi ʻa e ngaahi fakakaukau fakalaumālie toputapú. ʻOkú ne akoʻi mai ʻoku hoko ʻa e fakamoʻuí ʻi hono fakatonuhiaʻi mo fakamāʻoniʻoniʻi ʻe Sīsū Kalaisi ʻa e ngaahi laumālie kuo fakatomalá koeʻuhi ko e ʻaloʻofa ʻa e Fakamoʻuí.28 ʻOkú ne teuteuʻi ʻa e ngaahi tūkungá ki he fatongia tuʻukimuʻa ʻo ʻEne Fakaleleí.

ʻOku totonu ke tau fāifeinga ke fakakau mai ʻa e niʻihi kehé ʻi heʻetau haʻofanga fakatahataha kia Kalaisí. Kapau te tau muimui ki he naʻinaʻi ʻa Palesiteni Lāsolo M. Nalesoni ke tānaki fakataha ʻa ʻIsileli kuo fakamoveteveté ʻi he fakatou tafaʻaki ʻo e veilí, ʻe fiemaʻu ke tau fakakau ʻa e niʻihi kehé ʻi heʻetau haʻofanga fakatahataha kia Kalaisí. Hangē ko hono akoʻi lelei mai ʻe Palesiteni Nalesoní: “ʻOku fakatahataha mai ʻa e kakai faivelenga ʻo e konitinēniti kotoa pē mo e ngaahi motu kotoa pē ʻo e tahí ki he Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní. ʻOku ʻikai mahuʻinga ʻa e ngaahi faikehekehe ʻi he anga fakafonuá, leá, tuʻunga tangata pe fefiné, matakalí, mo e tangataʻi fonuá ki he kamata fononga ʻa e kau faivelengá ʻi he hala ʻo e fuakavá mo haʻu ki hotau Fakamoʻui ʻofeiná.”29

ʻOku fakatahatahaʻi kitautolu ʻe heʻetau ʻofa mo e tui kia Sīsū Kalaisí mo ʻetau hoko ko e fānau ʻa ha Tamai Hēvani ʻofá. Ko e uho ʻo e kau moʻoní, ko e fakataha mai kia Kalaisi. ʻOku fakatahatahaʻi kitautolu ʻe he ngaahi ouau ʻo e papitaisó mo e sākalamēnití ʻa ia ʻoku hiki ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 20, fakataha mo ʻetau ngaahi fuakava ʻi he temipalé, ʻi ha ngaahi founga makehe pea fakaʻatā ai ke tau hoko ʻo taha ʻi he ngaahi founga mahuʻinga taʻengata kotoa pē pea ke nofo ʻi he melino mo e feʻofoʻofani.

ʻOku ou ʻoatu ʻeku fakamoʻoni fakapapau ʻoku moʻui ʻa Sīsū Kalaisi, pea koeʻuhi ko ʻEne Fakaleleí, te tau lava ai ʻo fakataha kia Kalaisi. ʻI he huafa toputapu ʻo Sīsū Kalaisí, ʻēmeni.

Ngaahi Maʻuʻanga Fakamatalá

  1. ʻI he taʻu 17 ʻa Tēvitá, naʻá ne tokoni ke fua ha niʻihi ʻo e Kāingalotú ʻi he Vaitafe Vaimelie ne poloka he ʻaisí ʻi he taimi ne nau ʻauhē ai ʻi he toafa māʻolunga ʻo Uaiōmingí (vakai, Kau Māʻoniʻoní: Ko e Talanoa ʻo e Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní, voliume 2, ʻIkai ha Nima Taʻemaʻa, 1846–1893 [2020], 278).

  2. Vakai, Molonai 7:27–28.

  3. Ko e Lāpai Pule ʻo Noaué, Lāpai Maikolo Melikuaea, mo au, ʻa e kau lea fakalāngilangi ʻi ha fepōtalanoaʻaki ʻa e kau mataotao Siu–Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní naʻe fakahoko ʻi he ʻaho 5 ʻo Sune 2019, ʻi he Senitā BYU Selusalema ʻi ʻIsilelí.

  4. Vakai, Sione 17:20.

  5. Sione 17:21–22.

  6. Vakai, “The Conference Minutes and Record Book of Christ’s Church of Latter Day Saints, 1838–1839, 1844” (commonly known as the Far West Record), June 9, 1830, Church History Library, Salt Lake City; Steven C. Harper, Making Sense of the Doctrine and Covenants (2008), 75.

  7. Ko e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 20 ʻa e fuofua fakahā naʻe pulusi ʻi he nusipepa ʻa e Siasí pea naʻe ngāue ʻaki ia ʻe he kau faifekaú ki he tokāteline pea mo hono fakahoko ʻo e ngaahi ouau ʻo e papitaisó mo e sākalamēnití (vakai, Harper, Making Sense of the Doctrine and Covenants, 75).

  8. Vakai, 2 Nīfai 2:7.

  9. Vakai, Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 20:37.

  10. 2 Nīfai 26:33.

  11. 2 Nīfai 26:28.

  12. Peter Wood, Diversity: The Invention of a Concept (2003), 20.

  13. Naʻe maʻu ʻe Nēhoa ʻa e fakakaukaú ni (vakai, ʻAlamā 1:4).

  14. Vakai, Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 29:49–50.

  15. 2 Nīfai 2:27–28.

  16. Stanford (publication of the Stanford Alumni Association), Dec. 2023, cover.

  17. ʻI he Sam Scott, “As If You Had a Choice,” Stanford, Dec. 2023, 44. ʻOku fakamahino ʻe he fakamatalá ko Lōpeti Sapolosikī ʻa e palōfesá, ko ha palōfesa Sitenifooti ʻi he ako ki he paiolosiá (biology), vaʻa fakafaitoʻo ki he neavé (neurology), mo e tafa neave ʻi he ʻutó mo e huituʻá (neurosurgery), pea ko ha tokotaha faʻutohi saienisi ongoongoa ia. ʻOku ʻi he fakamatalá ha ngaahi fakakaukau fehangahangai kau ai ha ngaahi fakakaukau ʻa ʻAlifeleti Mele, ko ha palōfesa filōsefa ʻi he ʻUnivēsiti Vahefonua Folōlitá, ʻa ia naʻe taki ʻi ha pōloseki ʻa e John Templeton Foundation fekauʻaki mo e fili tauʻatāiná. Naʻá ne pehē, “Kuo teʻeki ai pē ke fakamoʻoniʻi ʻe he kau saienisí ko e fili tauʻatāiná—naʻa mo e loto-vēkeveke ke fai ha meʻá—ko ha usu pē” (ʻi he Scott, “As If You Had a Choice,” 46).

  18. Vakai, D. Todd Christofferson, “Moral Agency” (fakataha lotu ʻi he ʻUnivēsiti Pilikihami ʻIongí, 31 Sānuali 2006), speeches.byu.edu.

  19. Vakai, Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 58:27.

  20. 2 Nīfai 2:27.

  21. Mōsese 4:3.

  22. Tuʻu Maʻu ʻi he Tuí: Ko ha Huluhulu ki he Ongoongoleleí (2004), 188–89.

  23. ʻAlamā 41:10.

  24. Vakai, Russell M. Nelson, “Fakakaukau Fakasilesitiale!,” Liahona, Nōvema 2023, 117–20.

  25. 1 Nīfai 2:4.

  26. Poetical works of Ella Wheeler Wilcox (1917), 129.

  27. Kuó u saiʻia maʻu pē ʻi he kupuʻi lea naʻe vahevahe ʻe ʻEletā Niila A. Mekisuele ʻa ia naʻá ne fakamatalaʻi ʻeni ʻi he founga mahino tahá: “Kapau kuo ʻikai ke ke tomuʻa fili ki he puleʻanga ʻo e ʻOtuá, ʻe meʻanoa pē ʻamui ʻa ē naʻá ke fili ko hano fetongí” (naʻe pehē ko e lea ʻa William Law, ko ha faifekau Pilitānia ʻi he senituli 18; fakaʻaongaʻi ʻi he Neal A. Maxwell, “Response to a Call,” Ensign, May 1974, 112).

  28. Vakai, Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 20:29–31. ʻOku fakamamafaʻi ʻe he tui faka-Kalaviní (Calvinist) ʻa hono fakatonuhiaʻi mo fakamaʻa ʻo e ngaahi laumālie kuo hingá ʻo fakafou ʻi he ʻaloʻofa ʻa Sīsū Kalaisí. ʻOkú ne akoʻi mai, ko hono faʻu pē ʻe he ʻOtuá ha laumālie ke fakamoʻui, he ʻikai ke toe lava ha meʻa ʻo liliu ʻa e olá. ʻOku fakahā mai ʻe he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 20 ha fehangahangai lahi ki he tui faka-Kalaviní. ʻOku pehē ai, “Ka ʻoku ala lava ke hinga ʻa e tangatá mei he ʻaloʻofá pea mavahe mei he ʻOtua moʻuí” (vakai, Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 20:32–34; Harper, Making Sense of the Doctrine and Covenants, 74).

  29. Russell M. Nelson, “Langa Ha Ngaahi Hala Fakakavakava,” Liahona, Tīsema 2018, 51.